SPIS TREŚCI



Wstąp.................. 5
Część pierwsza
MIĘDZYNARODOWE PRAWO WOJENNE
1. Deklaracja z 16 IV 1856 r. w przedmiocie prawa wojny morskiej (Deklaracja Paryska).............21
2. Deklaracja z 11X111868 r. w sprawie pocisków wybuchających małego kalibru (Deklaracja Petersburska).......22
3. Konwencja z 18 X 1907 r. dotycząca rozpoczęcia kroków nieprzyjacielskich (III Konwencja Haska).........23
4. Konwencja 2 18 X 1907 r. dotycząca praw i zwyczajów wojny lądowej (IV Konwencja Haska)...........24
5. Regulamin z 18X1907 r. dotyczący praw i zwyczajów wojny lądowej (Regulamin Haski)............26
6. Konwencja z 18 X1907 r. dotycząca praw i obowiązków mocarstw i osób neutralnych w razie wojny lądowej (V Konwencja Haska).................32
7. Konwencja z 18X1907 r. o postępowaniu ze statkami handlowymi nieprzyjaciela na początku działań wojennych (VI Konwencja Haska)................36
8. Konwencja z 18X1907 r. o przerabianiu statków handlowych na okręty wojenne (VII Konwencja Haska)........37
9. Konwencja z 18X1907 r. o bombardowaniu przez siły morskie
w czasie wojny (IX Konwencja Haska)........33
10. Konwencja z 18X1907 r. o pewnych ograniczeniach w wykonywaniu prawa zdobyczy podczas wojny morskiej (XI Konwencja Haska).................40
11. Protokół z 17 VI 1925 r. dotyczący zakazu używania na wojnie gazów duszących, trujących lub podobnych oraz środków bakteriologicznych (Protokół Genewski z 1925 r.)......42
12. Protokół z 6X11936 r. w sprawie przepisów o akcji wojennej
łodzi podwodnych ustalonych w Części IV Traktatu Londyńskiego z 22 kwietnia 1930 r. (Protokół Londyński)......
13. Konwencja Genewska z 12 VIII 1949 r. o polepszeniu losu rannych i chorych w armiach czynnych (I Konwencja Genewska z 1949 r.).......'..........
14. Konwencja Genewska z 12 VIII 1949 r. o polepszeniu losu rannych, chorych i rozbitków sił zbrojnych na morzu (II Konwencja Genewska z 1949 r.)............
15. Konwencja Genewska z 12 VIII 1949 r. o traktowaniu jeńców wojennych (III Konwencja Genewska z 1949 r.).....
16. Konwencja Genewska z 12 VIII 1949 r. o ochronie osób cywilnych podczas wojny (IV Konwencja Genewska z 1949 r.)
17. Zastrzeżenia Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej do czterech Konwencji Genewskich z 1949 r. o ochronie ofiar wojny ....
18. Konwencja Haska z 14 V1954 r. o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego...........
19. Protokół Dodatkowy do Konwencji Genewskich z 12 sierpnia 1949 roku dotyczący ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych (Protokół I)...........
20. Protokół Dodatkowy do Konwencji Genewskich z 12 sierpnia 1949 roku dotyczący ochrony ofiar niemi ędzy naród owych konfliktów zbrojnych (Protokół II)...........
21. Konwencja z 10X1980 r. o zakazie lub ograniczeniu użycia pewnych broni konwencjonalnych, które mogą być uważane za powodujące nadmierne cierpienia lub mające niekontrolowane skutki......
43 45
70
82
147
201
202
211 279
288
Część druga
ZAPOBIEGANIE KONFLIKTOM ZBROJNYM
1. Radziecki Dekret o pokoju z 8X11917 r........305
2. Traktat z 27 VIII 1928 r. o wyrzeczeniu się wojny (Traktat Paryski z 1928 r.)...............307
3. Karta Narodów Zjednoczonych z 26 VI1945 r...... . 309
4. Układ z 14 V1955 r. o przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej... (Układ Warszawski)............330
5. Układ z 1 XII 1959 r. w sprawie Antarktydy......333
6. Układ z 5 VIII 1963 r. o zakazie prób broni nuklearnej w atmosferze, w przestrzeni kosmicznej i pod wodą......339
7. Układ z [zasłonięte]27119 r. o zasadach działalności państw w zakresie
badań i użytkowania przestrzeni kosmicznej łącznie z Księżycem
i innymi ciałami niebieskimi...........341
8. Układ z 1 VII 1968 r. o nierozprzestrzenianlu broni jądrowej . 346
9. Układ z 11II1971 r. o zakazie umieszczania broni jądrowej i innych rodzajów broni masowej zagłady na dnie mórz i oceanów
oraz w jego podłożu.............350
10. Konwencja z 10 IV 1972 r. o zakazie prowadzenia badań, produkcji i gromadzenia zapasów broni bakteriologicznej (biologicznej)
i toksycznej oraz o ich zniszczeniu.........353
11. Porozumienie zawarte między ZSRR a USA z 22 VI1973 r. o zapobieżeniu wojnie nuklearnej...........356
12. Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ Nr 3314/XXIX z 14X11
1974 r. w sprawie definicji agresji.........359
13. Akt Końcowy z 1 VIII 1975 r. Konferencji Bezpieczeństwa
i Współpracy w Europie (wyciąg).........361
14. Konwencja z 18 V1977 r. o zakazie używania technicznych środków oddziaływania na środowisko w celach militarnych lub innych wrogich celach.............371
Część trzecia
ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA PRZESTĘPSTWA WOJENNE
1. Porozumienie z 8 VIII 1945 r. w przedmiocie ścigania i karania głównych przestępców wojennych Osi Europejskiej (Porozumienie Londyńskie z 1945 r.)............379
2. Karta Międzynarodowego Trybunału Wojskowego .... 381
3. Konwencja z 9X111948 r. w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa (...) . ¦.........384
4. Konwencja z 26X11968 r. o niestosowaniu przedawnienia wobec zbrodni wojennych i zbrodni przeciw ludzkości.....387
Dodatek
NIEKTÓRE AKTY PRAWNE POLSKIEGO PRAWA WEWNĘTRZNEGO
1. Dekret z 31 VIII 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitle-rowskich zbrodniarzy (...)............393
2. Ustawa z 22 IV 1964 r. w sprawie wstrzymania biegu przedawnienia w stosunku do sprawców najcięższych zbrodni hitlerowskich popełnionych w okresie diagiej wojny światowej.....395
3. Ustawa z 16X11964 r. o Polskim Czerwonym Krzyżu . . 395
4. Statut Polskiego Czerwonego Krzyża (wyciąg)
5. Rozporządzenie ministra obrony narodowej z 30 11965 r. w sprawie testamentów wojskowych
6. Kodeks karny. Ustawa z 19IV1969 r. (wyciąg) .... 405
7. Zarządzenie ministrów obrony narodowej i spraw wewnętrznych
z 30X111970 r. w sprawie kart i tabliczek tożsamości w wojsku . 405



WSTĘP



I
Międzynarodowe prawo konfliktów zbrojnych, zwane też tradycyjnie prawem wojennym, obejmuje normy dotyczące konfliktów zbrojnych o charakterze międzynarodowym, a w niewielkim tylko zakresie zbrojnych konfliktów wewnętrznych. Prawo to zawiera przepisy o rozpoczynaniu konfliktu zbrojnego (o wypowiedzeniu wojny), o prawnych następstwach stanu wojny w sferze stosunków międzynarodowych — i to zarówno wobec państw wojujących, jak i wobec państw neutralnych, o metodach i środkach prowadzenia działań wojennych, o wymaganiach stawianych walczącym żołnierzom (kombatantom), o ich sytuacji prawnej, o okupacji wojennej, o zasadach traktowania ludności nieprzyjacielskiej, o ochronie ofiar wTojny, zwłaszcza rannych, chorych, jeńców wojennych i internowanych osób. cywilnych, o ochronie dóbr kultury, o zakończeniu konfliktu zbrojnego, o odpowiedzialności za naruszenia norm międzynarodowego prawa konfliktów zbrojnych.
Na prawo to składa się przede wszystkim wiele umów międzynarodowych, noszących różne nazwy (konwencje, układy, traktaty, porozumienia, protokoły, pakty itp.) i zawierających wyraźnie sformułowane przepisy obowiązujące sygnatariuszy tych umów. Prawo konfliktów zbrojnych zawarte jest również w normach zwyczajowych, które nie znalazły odzwierciedlenia w umowach międzynarodowych, albo też zostały zamieszczone w takich dokumentach, które jak np. uchwały Zgromadzenia Ogólnego Organizacji Narodów Zjednoczonych nie mają mocy kategorycznych, bezwzględnie wiążących nakazów prawnych. Powszechnie prawu zwyczajowemu przypisuje się moc równą prawu pisanemu.
Prawo wojenne zrodziło się i istniało przez długie okresy h^stoiyczne
wyłącznie jako prawo zwyczajowe. Zwyczaj był przez wiele stuleci jedynym źródłem prawa wojennego, on określał zasady wszczynania i kończenia wojen, sposoby prowadzenia walki, reguły traktowania pojmanych wrogów, ludności nieprzyjacielskiej, wysłanników strony przeciwnej, on wyznaczał formy wykupu oraz zwalniania jeńców. Treść prawa zwyczajowego była zmienna. Na starożytnym Wschodzie była inna niż na Dalekim Wschodzie, w Grecji — inna niż w państwie rzymskim. Nowe elementy wnieśli do prawa wojennego Germanie i chrześcijaństwo. Inną postać przybrało wtedy, we wczesnym średniowieczu, prawo azylu; nietykalne były osoby,, które schroniły się w świątyniach chrześcijańskich. Wprowadzono zakaz walki w określone dni tygodnia, wt święta oraz w okresie postu. Jako przykład posłużyć tu może sobór w Elne we Francji (1027 r.), który ustanowił zakaz walki, zwany w średniowiecznej łacinie Treuga Deii, na czas od soboty godzina trzecia po południu do poniedziałku godzina szósta rano.
Przez całe średniowiecze trwały próby zmniejszenia niszczycielskich skutków wojen, a także ograniczenia ich dopuszczalności. Sobór łate-rański w 1139 r. wprowadził religijny zakaz, zresztą nieczęsto respektowany, używania w walce kusz, gdyż broń ta miała nie znaną dotąd donośhość i siłę przebicia.
W wiekach XIII—XV doszło w Europie do wyraźnego złagodzenia zwyczajów wojennych, do zaniku niektórych okrutnych praktyk, takich np. jak wyniszczanie całych ludów, mordowanie dzieci. Powstał feudalny kodeks prawa wojny i ceremoniału wojskowego, wykształci! się wzorzec rycerza: żołnierza wiernego, słownego, dzielnego i szlachetnego, łagodnego wobec pokonanych i bezbronnych, stosującego jedynie dozwolone sposoby walki. Zasada rycerskości weszła odtąd na stałe do zwyczajowego prawa wojennego.
Podobne prawa jak w Europie obowiązywały w kręgu kulturowym islamu. Abu Bekhr, jeden z następców Mahometa, pouczał w 632 r. podwładnych mu dowódców wojskowych: ,,Zawsze bądźcie mężni, nigdy nie pokazujcie pleców, krew kobiet, dzieci i starców niech nigdy nie plami waszych zwycięstw, nie niszczcie palm, nie palcie domostw i zboża na pniu, nie wyrębujcie drzew7 owocowych, a bydło zabijajcie tylko wtedy, gdy jest wam potrzebne do wyżywienia" 2.
Czasy Odrodzenia, mimo postępu w nauce, sztuce i technice, mimo upowszechnienia oświaty, przyniosły nawrót do wojen okrutnych. Przyczyny były złożone. Rozwój broni palnej oraz zmierzch rycerstwa, związany z przemianami społeczno-politycznymi i religijnymi, wysunęły na pierwszy plan wojska najemne, złożone w dużej części z awanturników i szumowin, którym obce były jakiekolwiek zasady i hamul-
ce moralne. Wojny ówczesne, jak np.polsko-krzyżacka w latach 1453 __1466, prowadzone były prawie wyłącznie przez armie najemne.
Szczególnie okrutne było postępowanie europejskich najeźdźców w stosunku do ludów zamieszkujących nowo odkryte obszary zamorskie. W czasie podboju tych ziem i przekształcania ich w kolonie masowo występowało ludobójstwo.
Z wolna zaczęły się upowszechniać, zwłaszcza w XVIII wieku, poglądy o potrzebie ponownego ujęcia prawa wojny, widzianej jako zjawisko polityczne i społeczne, w pewne ramy, tym razem świeckie, bez sięgania do motywacji i sankcji religijnych. Wielką rolę odegrało tu dzieło o prawie wojny i pokoju De iure belli ac pacis, napisane przez Holendra Hugona Grotiusa (1583—1645), który zmierzał do uporządkowania zasad wszczynania i prowadzenia wojen oraz do ograniczenia ich niszczycielskich skutków.
W miarę umacniania się centralnej władzy państwowej w okresie Oświecenia wojny stawały się wyłącznie sprawą rządów państw. Wyraził to dobitnie słynny filozof Jean Jacąues Rousseau w swym głośnym dziele Umowa społeczna (1762): „Wojna nie jest stosunkiem człowieka do człowieka, lecz stosunkiem państwa do państwa" 3. Zasada ta zapanowała na dwieście lat; obowiązywała aż do połowy bieżącego stulecia. Jej pozytywną konsekwencją była możliwość — nie tylko teoretyczna — rozdzielenia walczących żołnierzy od ludności cywilnej. Stworzyło to podstawową obiektywną przesłankę do wzięcia w obronę osób nie uczestniczących w walce. Skuteczna ochrona ludności cywilnej stała się ważną cechą wojen europejskich XIX i początków XX wieku, z I wojną światową włącznie.
Zwyczajowe prawo wojenne sformułowało od dawna wiele nakazów w sposób kategoryczny. Należą tu: zasada dotrzymywania danego przeciwnikowi zapewnienia (pacta etiam hostibus servanda)4; zasada nietykalności ^wysłanników strony przeciwnej, zwanych często parla-mentarzami; często głoszona, choć nierzadko łamana zasada chronienia w czasie wojny kobiet, dzieci, starców, duchownych; zakaz niszczenia żywności; nietykalność miejsc kultu religijnego. Prawo zwyczajowe wykształciło też podstawową zasadę wojny, że walczącym wolno sięgać tylko do takich środków i metod walki, które są niezbędne dla osiągnięcia celu wojny, jakim jest zmuszenie przeciwnika do spełnienia stawianych mu żądań. Jest to tzw. zasada konieczności wojskowej (wojennej).
Prawo wojenne było w przeszłości często spisywane w aktach pra-
wa wewnętrznego poszczególnych państw. W niektórych krajach europejskich odpowiednie dokumenty były sporządzane już w średniowieczu. W Polsce pierwszym takim znanym dokumentem były wydane w połowie XIV wieku przez Kazimierza Wielkiego przepisy dotyczące wojny. Potwierdził je Władysław Jagiełło, a rozwinęli jego następcy. Akty te, zwane najczęściej artykułami wojennymi, zawierały głównie przepisy o sposobach zakładania obozów wojskowych, o wykonywaniu marszów, zwanych w staropolskiej terminologii ciągnieniami, o „zbieraniu się" do bitwy i postępowaniu w jej trakcie, o systemie kar za różne naruszenia prawa wojskowego. Obejmowały też reguły postępowania z nieprzyjacielem wziętym do niewoli, przepisy o braniu łupów, o zachowaniu się wobec ludności cywilnej. Jako przykład „artykułów wojennych" można przytoczyć akty prawa polskiego z drugiej połowy XVI wieku, tzw. porządek praw rycerskich wojennych Zygmunta Augusta, oraz „artykuły wojenne" wydane przez hetmanów, przede wszystkim przez Floriana Zebrzydowskiego. Zawierają one m.in. takie nakazy: „w nieprzyjacielskiej ziemi aby nikt około wojska łupić nie śmiał, [...] w nieprzyjacielskiej ziemi aby panien, niewiast, dzieci, starszych inszych ludzi, kapłanów nie mordowali, [...] dziewkę albo niewiastę ktoby zgwałcił, ma być na gardle karan". Pobierana od ludności miejscowej, także na terytorium nieprzyjacielskim, żywność miała być opłacana według ustalonych stawek (niekiedy uchwalonych przez Sejm). Jedna z taryf zawierała takie np. ceny: „krowa albo jałowica za groszy litewskich pięć, wół za groszy litewskich osiem, beczka owsa za grosz litewski jeden [...], a inne rzeczy jako kto starguje"5. Jeńca należało oddać przełożonym w ciągu — zwykle — 36 godzin po pojmaniu.
Kodyfikacja międzynarodowego prawa wojennego poprzez zawieranie umów wielostronnych, podpisywanych przez większą liczbę państw, zapoczątkowana została w połowie XIX wieku. Wpłynęło na to kilka okoliczności. Postępy techniki wojennej, wprowadzenie do działań wojennych — w miejsce dotychczasowych stosunkowo nieli- ¦ cznych armii zawodowych — znacznie liczniejszych armii złożonych z żołnierzy z poboru powszechnego spowodowały wzrost liczby ofiar wojny, zabitych i rannych oraz zwiększenie szkód materialnych. Przyśpieszyło to i nasiliło dążenia do opracowania przepisów międzynarodowych, które miałyby na celu urealnienie opieki nad ofiarami wojny, rannymi i chorymi, a także nad jeńcami wojennymi. Należy zaznaczyć, że prawo wojenne jest pierwszym działem prawa międzynarodowego, który zaczęto układać w zbiory — kodyfikować.
Wracała, z większą siłą, kwestia ograniczenia dowolności w doborze środków i metod walki. Odwoływano się do szybkiego w XIX wieku
i fascynującego ówczesne społeczeństwa postępu cywilizacji i kultury. Okresy względnego spokoju i wyciszenia antagonizmów międzypaństwowych w Europie w latach 1856—1914 sprzyjały odbywaniu konferencji międzynarodowych w sprawie kodyfikacji prawa wojennego. Konferencje te, działające z rzadką w historii stosunków międzynarodowych szybkością i precyzją, uchwaliły wiele umów.
Wśród pierwszych umów międzynarodowych o zasięgu światowym (j z tego okresu wymienić trzeba dwie, a to ze w^zględu na zawarte w nich tezy ogólne, które zachowały walor do dziś. Są to:
a) Deklaracja Paryska z 16 kwietnia 1856 r., podpisana przez Austrię, Francję, Prusy, Rosję, Sardynię, Turcję i Wielką Brytanię w związku z zakończeniem wojny krymskiej (1853—1856); zakazywała ona m.in. uprawiania korsarstwa, tj. wynajmowania w czasie wojny przez państwo prywatnych statków i upoważniania ich właścicieli (kapitanów) do prowadzenia działań wojennych, głównie przeciw żegludze handlowej nieprzyjaciela. Było to ostateczne zwycięstwo zasady, że wojna nie może być prowadzona przez osoby prywatne;
b) Deklaracja Petersburska z 11 grudnia 1868 r. Jej podpisanie miało bezpośredni związek z wynalezieniem przez rosyjskich inżynierów w 1867 r. pocisku karabinowego, który wybuchał przy uderzeniu-w miękki przedmiot. Uznawszy, że pocisk taki może powodować wielkie cierpienia i okaleczenia i dlatego nie powinien być stosowany, rząd carski zainicjował zwołanie w Petersburgu konferencji w celu ustanowienia odpowiedniego zakazu prawnego. Konferencja ta zabroniła stosowania przez siły morskie i lądowe pocisków o wadze poniżej 400 g, zawierających substancje wybuchające, świecące lub zapalające. Obecnie zakaz ten nie jest już aktualny. Deklaracja Petersburska zawiera jednak kilka innych humanitarnych tez o trwałym znaczeniu. Głosi bowiem m.in.:
-— jedynym prawnie dopuszczalnym celem działań wojennych powinno być osłabienie wojskowej siły przeciwnika;
— w tym celu wystarczy obezwładnić możliwie wielką liczbę żołnierzy;
— wykraczałoby poza ten cel stosowanie broni zwiększających niepotrzebnie cierpienia żołnierzy niezdolnych do walki lub czyniących ich śmierć nieuniknioną;
¦— użycie takich broni jest sprzeczne z zasadami humanitaryzmu.
Na przełomie XIX i XX wieku odbyły się dwie następne konferencje międzynarodowe poświęcone prawu wojennemu. Obie zwołano w Hadze, w latach 1899 i 1907, z inicjatywy głównie rządu rosyjskiego. W pierwszej Konferencji Haskiej (18 maja — 29 lipca 1899 r.) uczestniczyły delegacje z 26 państw, w drugiej (15 czerwca — 18 październi-
ka 1907 r.) — z 44 państw. Liczby te dowodzą szybkiego wzrostu międzynarodowego znaczenia prac nad kodyfikacją prawa wojennego. Rezultaty drugiej z tych konferencji, stanowiące powtórzenie i po części rozwinięcie uchwal pierwszej Konferencji Haskiej, to przede wszystkim dwanaście konwencji (uchwalono ich trzynaście, ale jedna, dwunasta z kolei, nie weszła w życie); stały się one podstawowym i najbardziej wszechstronnym zbiorem prawa wojennego, obok Konwencji Genewskich, zwanych też Czerwonokrzyskimi. Najważniejsza z Konwencji Haskich 1907 r., czwarta, zawiera jako załącznik zbiór reguł prawa wojny lądowej, stanowiący kodyfikację sposobów prowadzenia walki i postępowania w czasie wojny, tzw. Regulamin Haski. Podaje on m.in. definicję sił zbrojnych, określa zakazane sposoby walki, zasady postępowania z jeńcami wojennymi, zachowania się na okupowanym terytorium nieprzyjacielskim, traktowania parlamentarzy, zawierania rozejmów.
Siedemnaście spośród państw, które ratyfikowały Konwencję Haską z 1899 r. o prawach i zwyczajach wojny lądowej, nie przystąpiło do będącej jej rozwinięciem IV Konwencji Haskiej z 1907 r. Dla tych państw (są to min.: Argentyna, Bułgaria, Chile, Ekwador, Grecja, Hiszpania, Iran, Peru, Turcja, Wenezuela, Włochy) konwencja z 1899 r. jest umową do dziś obowiązującą. IV Konwencja Haska z 1907 r., wraz z załączonym do niej regulaminem wojny lądowej, zawiera normy prawne uznawane — jak to stwierdził w 1946 r. Trybunał Norymberski — przez wszystkie cywilizowane narody; normy te muszą być przeto respektowane niezależnie od formalnych względów prawnych, np. od faktu, czy jakieś państwo jest sygnatariuszem tej konwencji, czy nie.
Pogląd wyrażony przez Trybunał Norymberski określa też stosunek do tzw. klauzuli si omnes 7, zawartej w dawniejszych umowach międzynarodowych, np. w IV, V i VI Konwencjach Haskich z 1907 r. Klauzula ta oznacza, że umowa międzynarodowa obowiązuje tylko wtedy, gdy wszyscy uczestnicy wojny są jej sygnatariuszami. Obecnie uważa się powszechnie, że ograniczenie to nie ma już zastosowania do podstawowych norm prawa haskiego, gdyż stały się one ogólnie obowiązującymi zasadami prawa międzynarodowego.
W IV Konwencji Haskiej znalazła się m.in. szlachetna, humanitarna zasada, że w przypadkach nie uregulowanych w tej konwencji i w załączonym do niej regulaminie „ludność i strony wojujące pozostają pod opieką i władzą zasad prawa narodów, wypływających ze zwyczajów ustanowionych między cywilizowanymi narodami, oraz z zasad humanitarności' i wymagań społecznego sumienia"8. Zasada ta
7 Łac: „jeżeli wszyscy". Klauzula ta zwana jest też klauzulą powszechności.
8 Zob. przypis 6 w części pierwszej niniejszego Zbioru.
jest powszechnie znana jako „klauzula Martensa" (od nazwiska jej autora, prof. Fiodora Martensa, słynnego wówczas znawcy prawa międzynarodowego, członka delegacji rosyjskiej i zarazem delegacji Czarnogóry na Konferencje Haskie w latach 1899 i 1907).
I wojna światowa wykazała, że ustalone w konwencjach międzynarodowych normy prawa wojennego są realne, gdyż były one na ogół przestrzegane przez strony wojujące, choć nie brak też było naruszeń, zwłaszcza w walkach na morzu.
Po I wojnie światowej opracowano nowe ważne dokumenty międzynarodowe z zakresu prawa wojennego. Duże znaczenie ma Protokół Genewski z 17 czerwca 1925 r., zawierający zakaz stosowania gazów bojowych i substancji podobnych oraz środków bakteriologicznych. Nie doszło jednak, mimo czynionych wysiłków, do istotniejszego postępu w kodyfikacji prawa wojny powietrznej ani do umocnienia ochrony ludności cywilnej.
Prawa wojny morskiej dotyczy podpisany 6 listopada 1936 r. w Londynie Protokół o działaniach okrętów podwodnych {Protokół Londyński).
W czasie II wojny światowej normy prawa wojennego były jaskrawo i masowo łamane przez faszystowskie, a zwłaszcza hitlerowskie, wojska i organy cywilne. Już samo wszczęcie wojny przez nagły, gwałtowny najazd na Polskę, bez formalnego jej wypowiedzenia, było oczywistym pogwałceniem III Konwencji Haskiej z 1907 r., której Niemcy były sygnatariuszem. Bombardowania miast i osiedli niebro-nioi\ych, mordowanie jeńców wojennych i osób cywilnych, zakrojone na ogromną skalę deportacje ludności krajów okupowanych do III Rzeszy, masowe ludobójstwo, stosowane zwłaszcza wobec ludności Polski, Związku Radzieckiego i Jugosławii, to główne pozycje w katalogu barbarzyńskich zbrodni, stanowiących przerażającą próbę realizacji faszystowskiej ideologii przemocy, bezprawia i rasizmu.
Po II wojnie światowej, wobec dość powszechnego przekonania, że niebezpieczeństwo nowych wojen nie będzie już zagrażać ludzkości, przez wiele lat panowała niechęć do zajmowania .się dalszym rozwojem i doskonaleniem prawa wojennego, zwanego coraz częściej prawem konfliktów zbrojnych, gdyż określenie to — zdaniem wielu specjalistów — lepiej odpowiada charakterystycznym dla II połowy XX wieku walkom zbrojnym, nie mającym przeważnie postaci wojny „klasycznej", toczonej w sposób otwarty przez dwa lub większą liczbę państw.
Duże znaczenie ma sporządzona 10 października 1980 r. w Genewie Konwencja o zakazie lub ograniczeniu użycia pewnych broni konwencjonalnych, które mogą być uważane za powodujące nadmierne cierpienia lub mające niekontrolowane skutki.
Odrębnym nurtem — zwłaszcza początkowo — rozwijało się międzynarodowe prawo humanitarne obowiązujące w czasie wojny, a dotyczące opieki nad jej ofiarami. Początki- tego prawa sięgają daleko w przeszłość; od dawna zawierane były umowy między władcami walczących z sobą państw lub między dowódcami wojskowymi o opiece nad rannymi i chorymi żołnierzami, o ochronie ludności cywilnej w czasie walk, o zwalnianiu jeńców z niewoli. W Europie naliczono 291 takich umów, zawartych w latach 1581—1864. Umowy te uwzględniały jedynie konkretne sytuacje i potrzeby, nie ustanawiały żadnych bardziej ogólnych reguł. Początek prawa powszechnie obowiązującego w tej - dziedzinie stanowi dopiero konwencja O poprawie losu rannych w armiach w poh1-, podpisana w Genewie 22 sierpnia 1864 r. przez delegacje 16 państw. Dojście do skutku Międzynarodowej Konferencji Genewskiej i podpisanie tej konwencji przypisać można głównie dwom czynnikom. Pierwszy to inicjatywa i usilna działalność propa-gandowo-organizacyjna grupy wpływowych obywateli Genewy, a zwłaszcza Henry Dunanta. Drugim czynnikiem była rosnąca liczba ofiar wojny, co ukazywało potrzebę radykalnego wzmożenia działalności ratowniczej. W czasie jednej tylko bitwy, trwającej kilka czy kilkanaście godzin, ginęły niekiedy dziesiątki tysięcy żołnierzy. W bitwie pod Solferino w północnych Włoszech, stoczonej 24 czerwca 1859 r., zginęło ok. 40 000 żołnierzy francuskich, austriackich i sar- . dyńskich. W czasie wojny krymskiej (1853—1856) zmarło 60(',o rannych. Ogromne straty we wszystkich walczących armiach powodowały szerzące się choroby. Wiadomości o tak wielkich ofiarach w ludziach pobudzały do działalności charytatywnej ludzi ofiarnych, szlachetnych, np. w czasie wojny krymskiej Rosjankę Helenę Roma-nową, Angielkę Florence Nightingale; było jednak oczywiste, że najbardziej nawet heroiczne wysiłki jednostek nie mogą zapewnić skutecznej pomocy wszystkim ofiarom wojny. Świadomość tego pobudzała do poszukiwania form organizacyjnych i prawnych dla uporządkowania i rozszerzenia charytatywnej działalności.
Wspomniana Konwencja Genewska z 1864 r, ustanowiła międzynarodowy obowiązek przestrzegania kilku ważnych zasad humanitarnych:
— „ambulanse i szpitale wojskowe" powinny być traktowane jako neutralne i korzystać z ochrony i poszanowania ze strony wszystkich walczących wojsk;
— personel medyczny i obsługa transportu medycznego, a także kapelani wojskowi powinni mieć możliwość wykonywania swych funkcji, nawet gdy znajdą się we władzy nieprzyjaciela;
—¦ wszyscy ranni i chorzy żołnierze mają prawo do opieki bez względu na to, do jakiej strony walczącej należą;
— znakiem ochronnym wojskowych urządzeń medycznych i per-
sonelu medycznego ma być czerwony krzyż na białym tle {tj. godło państwowe Szwajcarii o odwróconych barwach).
Sygnatariuszami tej konwencji, która weszła w życie 22 czerwca 1865 r., zostało 57 państw".
Zasady uchwalone w Genewie w 1864 r. weszły na stałe do międzynarodowego prawa wojennego. Wniknęły one — choć nie od razu — głęboko w świadomość społeczeństw. Początkowo wysuwano wątpliwości co do możliwości wprowadzenia w życie zasad genewskich, z drugiej jednak strony podejmowano próby rozszerzenia tych przepisów, zwłaszcza zastosowania ich do wojny na morzu. Ostatecznie w toku I Haskiej Konferencji Pokojowej w 1899 r. podpisano konwencję O zastosowaniu do luojny morskiej postanowień Konwencji Genewskiej z 1864 roku. Nowa konwencja, której sygnatariuszami zostało 46 państw, weszła w życie 4 września 1900 r. Wkrótce jednak zastąpiła ją X Konwencja Haska z 1907 r.
Konwencja Genewska z 1864 r. została poddana gruntownej analizie w 19C6 r., na zwołanej do Genewy konferencji dyplomatycznej, w której uczestniczyły delegacje z 35 państw. Konferencja ta uchwaliła nową, rozszerzoną konwencję o polepszeniu losu rannych i chorych w polu, liczącą 33 artykuły (konwencja z 1864 r. zawierała tylko 10 artykułów). Jej sygnatariuszami zostały 52 państwa; Polska przystąpiła do niej 19 lipca 1919 r., w kilka miesięcy po odzyskaniu niepodległości.
Doświadczenia I wojny światowej, zwłaszcza nie spotykana dotąd rozległość i długotrwałość operacji wojennych oraz nasilenie walk, a w związku z tym ogromna liczba rannych i chorych żołnierzy oraz jeńców wojennych, wykazały celowość dalszych udoskonaleń prawa czerwonokrzyskiego. Nastąpiło to, po żmudnych pracach wstępnych, w 1929 r. na konferencji dyplomatycznej w Genewie. 29 lipca uchwalono na niej dwie konwencje: jedna była poprawioną wersją konwencji o polepszeniu losu rannych i chorych w armiach w polu, druga — o traktowaniu jeńców wojennych — rozwijała przepisy dotyczące jeńców, zawarte w regulaminie stanowiącym załącznik do IV Konwencji Haskiej z 1907 r.
Obie Konwencje Genewskie z 1929 r. (Polska była ich sygnatariuszem) mają obecnie już tylko historyczne znaczenie. Zastąpiły je nowe umowy, opracowane na konferencji dyplomatycznej, która obradowała w Genewie od 21 kwietnia do 12 sierpnia 1949 r., z udziałem 59 delegacji rządowych. 12 sierpnia uchwalono tam 4 konwencje:
— o polepszeniu losu rannych i chorych w armiach czynnych (I Konwencja),
9 Konwencja ta przestała obowiązywać dopiero w 1966 r., gdy ostatnie państwo będące jej sygnatariuszem przystąpiło do regulujących tą samą dziedzinę Konwencji Genewskich z 1949 r.
— o polepszeniu losu rannych, chorych i rozbitków sił zbrojnych na morzu (II Konwencja),
— o traktowaniu jeńców wojennych (III Konwencja),
— o ochronie osób cywilnych podczas wojny (IV Konwencja). Sygnatariuszami tych konwencji jest obecnie 155 państw, w tej
liczbie Polska.
Wielkie zmiany w technice wojennej i sposobach prowadzenia walki, a także występowanie nowych form działań wojennych, widocznych przede wszystkim w walkach narodów ujarzmionych o wyzwolenie z niewoli kolonialnej, sprawiły, że wkrótce znów wyłoniła się konieczność aktualizacji i doskonalenia prawa wojennego. Od połowy lat sześćdziesiątych XX wieku prace w tym kierunku prowadzone były pod egidą ONZ i przy znacznej pomocy Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża. Uwagę skupiono głównie — obok walk narodowowyzwoleńczych — na ochronie cywilnych służb medycznych, wzmocnieniu ochrony ludności cywilnej, ochronie środowiska naturalnego w czasie działań wojennych, wprowadzeniu do prawa wojennego obrony cywilnej, szerszym objęciu przepisami prawa międzynarodowego konfliktów wewnętrznych.
Rezultatem tych prac są dwa Protokoły Dodatkowe do Konwencji Genewskich z 1949 r., opracowane przez światową konferencję dyplomatyczną, która obradowała na kilku sesjach w Genewie w latach 1974—1977. Pierwszy z tych Protokołów dotyczy ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych, drugi — ofiar konfliktów wewnętrznych. Duży wkład w ich opracowanie wniosły delegacje państw socjalistycznych, w tym także Polski.
Protokoły Dodatkowe zostały wyłożone do podpisu w Bernie 12 grudnia 1977 r., a weszły w życie 7 grudnia 1978 r.
Wokół sprawy niesienia pomocy ofiarom wojen rozwinął się silny ruch społeczny. Wspomniani już działacze genewscy z Henry Dunan-tem na czele zawiązali 17 lutego 1863 r. Międzynarodowy Komitet Pomocy Rannym Wojskowym, który w 1875 r. przyjął swoją dzisiejszą nazwę: Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża (MKCK). Wbrew nazwie nie jest to formalnie organizacja międzynarodowa, lecz społeczna, pozarządowa, złożona wyłącznie z obywateli szwajcarskich (maksymalna liczba członków — 25 osób), powoływanych drogą ko-optacji; ma swoją siedzibę w Genewie, dysponuje dużym sztabem ludzi (ok. 200 osób). MKCK niesie pomoc ofiarom wojen, klęsk żywiołowych, epidemii, głodu. W czasie II wojny światowej w Biurze Ewidencji Jeńców Wojennych MKCK pracowało około 4 tysięcy osób (ponad 1/3 nieodpłatnie). Do Biura wpływało wtedy dziennie do 40 ty-
sięcy listów i innych dokumentów wymienianych między jeńcami wojennymi a ich rodzinami. Osoby cywilne wymieniły za pośrednictwem MKCK około 23 milionów listów. Liczba paczek dla jeńców wojennych przesłanych drogą przez Genewę przekroczyła 30 milionów.
Dla realizacji humanitarnych zadań czerwonokrzyskich powstawały w poszczególnych państwach narodowe stowarzyszenia Czerwonego Krzyża. Za najstarsze uważane jest stowarzyszenie belgijskie, założone w 1864 r. Obecnie 123 stowarzyszenia narodowe skupiają około 200 milionów członków. W celu koordynacji ich pracy w 1919 r. powołano do życia Ligę Stowarzyszeń Czerwonego Krzyża, jako międzynarodową federację czerwonokrzyską.
Polski Czerwony Krzyż (PCK) został utworzony 15 kwietnia 1919 r. Rozwijał ożywioną działalność, zwłaszcza w czasie II wojny światowej, kiedy to pracował w szczególnie trudnych warunkach, a także po zakończeniu wojny, gdy niósł szeroką pomoc ludziom poszukującym rodzin, chorym i inwalidom, a także bardzo licznym wówczas osobom, które znalazły się w krytycznej sytuacji materialnej. Biuro Informacji i Poszukiwań Zarządu Głównego PCK, dysponujące kartoteką liczącą 7 milionów kart, ustaliło po wojnie los 570 tysięcy zaginionych. Często było to, niestety, stwierdzenie, że poszukiwana osoba nie żyje. Polski Czerwony Krzyż liczy obecnie 4,5 miliona członków.
Obok prawa'obowiązującego w czasie konfliktów zbrojnych, określanego często po łacinie jako ius in bello, współcześnie rozwija się gałąź prawa obejmująca przepisy o zapobieganiu konfliktom zbrojnym, zwana prawem przeciwwojennym. Składa się na nie zespół norm prawnych mających utrudnić lub uniemożliwić wybuch konfliktu zbrojnego. Należą tu więc zarówno takie akty prawne, które bezpośrednio wprowadzają zakaz wszczynania wojny w celu rozstrzygania sporów międzynarodowych, zakaz stosowania siły lub groźby jej użycia w stosunkach międzynarodowych, jak i takie postanowienia, których zadaniem jest utrudnienie przygotowań do działań wojennych przez ograniczanie i zakaz zbrojeń, wprowadzanie zakazu produkcji określonych rodzajów uzbrojenia lub wyposażenia, ograniczanie lub pełny zakaz określonych doświadczeń dla celów wojskowych. Należy tu też tworzenie ram organizacyjnych dla rozwoju pokojowej współpracy państw o różnych systemach społeczno-politycz-nych oraz dla pokojowego rozstrzygania ewentualnych sporów.
Działanie norm prawnych jest ograniczone. Same przepisy, choćby najlepsze, nie zlikwidują groźby konfliktów zbrojnych jako zjawiska politycznego i społecznego. Konflikty te bowiem są związane z okre-
słonymi warunkami gospodarczymi i społeczno-politycznymi, z podziałem społeczeństw na antagonistyczne klasy, z istnieniem klas wyzyskujących, z antypokojową działalnością światowego imperializmu. Powstanie państw socjalistycznych, wzrost ich siły i znaczenia w skali światowej stworzyły jednakże warunki umożliwiające skuteczne zwalczanie zagrożenia wojennego, umacnianie zasad pokojowego współistnienia. Początek tej drogi wytyczył, zamieszczony w niniejszym Zbiorze, radziecki Dekret o pokoju z 8 listopada 1917 r., mający wielkie, nieprzemijające znaczenie dla rozwoju socjalistycznej teorii i strategii walki o pokój, o zlikwidowanie groźby wojen, stanowiących od wieków jedną z największych plag gnębiących ludzkość.
II
Zbiór składa się z trzech części i Dodatku.
W pierwszej części zamieszczone zostały dokumenty bez>-pośrednio dotyczące konfliktów zbrojnych. Są to w zasadzie tylko takie umowy międzynarodowe, których Polska jest sygnatariuszem. Ponadto znalazły się tu dwa wspomniane już akty prawne z XIX wieku, a mianowicie Deklaracja Paryska o wojnie na morzu z 16 kwietnia 1856 r. oraz Deklaracja Petersburska z 11 grudnia 1868 r.; oba te akty, zwłaszcza Deklaracja Petersburska, zawierają zasady ogólne, które zachowały aktualność do dziś i na które powołują się dokumenty międzynarodowe, m.in. uchwały ONZ, oraz opracowania teoretyczne. Główny materiał tej części Zbioru stanowią konwencje Genewskie z 1949 r. oraz Protokoły Dodatkowe do tych konwencji -z 1977 r. Celem tych umów jest ograniczenie niszczycielskich skutków wojen i zmniejszenie ofiar w ludziach.
Część druga Zbioru obejmuje głównie dokumenty międzynarodowe dotyczące zapobiegania konfliktom zbrojnym, będące aktami tzw. prawa przeciwwojennego. W tym dziale znajduje się obszerny wyciąg z podstawowej współczesnej umowy międzynarodowej o światowym znaczeniu — Karty Narodów Zjednoczonych. Obok umów międzynarodowych, których sygnatariuszem jest Polska, znalazły t>.i się też niektóre porozumienia radziecko-amerykańskie w sprawach wojskowych, mające poważne ogólnoświatowe znaczenie dla utrzymania pokoju. Zamieszczono tu również uchwalę Zgromadzenia Ogólnego Organizacji Narodów Zjednoczonych z 1974 r. o definicji agresji. Należy zaznaczyć, że uchwały Zgromadzenia Ogólnego Organizacji Narodów Zjednoczonych nie mają wprawdzie kategorycznej mocy wiążącej właściwej umowom międzynarodowym, ta jednakże uchwała ma duże znaczenie zarówno polityczne, jak i prawne dla umocnienia światowego pokoju, gdyż daje autorytatywną wykładnię pojęcia agresji, zakazanej i potępionej przez Kartę Narodów Zjednoczonych
Część trzecia Zbioru obejmuje podstawowe dokumenty dotyczące odpowiedzialności za przestępstwa wojenne, tj. za poważne naruszenia praw i zwyczajów wojennych w czasie konfliktu zbrojnego o charakterze międzynarodowym. Zamieszczone tu jako pierwsze Porozumienie Londyńskie z 8 sierpnia 1945 r., zawarte przez rządy ZSRR, Francji, USA i Wielkiej Brytanii, służyło początkowo tylko ściganiu i wymierzeniu kary głównym przestępcom hitlerowskim w tzw. procesie norymberskim, który toczył się od 20 listopada 1945 r. do ł października 1946 r. przeciwko 24 zbrodniarzom wojennym, m.in. przeciwko Goringowi, Ribben^ropowi, Hessowi, Keitlowi i Frankowi 10. Zasady Porozumienia Londyńskiego o karaniu przestępstw wojennych weszły na stałe do prawa międzynarodowego, czemu dało wyraz Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych, podejmując odpowiednią uchwałę 11 grudnia 1946 r. Przestępstwa wojenne, popełnione przez żołnierzy lub inne osoby, są przestępstwami w rozumieniu prawa międzynarodowego. Oznacza to, że nikt nie może uwolnić się od odpowiedzialności karnej za takie przestępstwa przez powoływanie się na odmienną treść przepisów prawa wewnętrznego swego kraju ani na to, że wykonywał polecenie lub rozkaz służbowy. Katalog przestępstw wojennych, zawarty w umowach międzynarodowych, nie jest pełny. Mieści się on po części w wymienionych dokumentach londyńskich z 1945 r., częściowo zaś w Konwencjach Genewskich z 1949 r. o ochronie ofiar wojny oraz w Protokołach Dodatkowych do tych konwencji z 1977 r. Katalog ten obejmuje m.in. zabójstwa umyślne, a także złe obchodzenie się z ludnością cywilną okupowanych obszarów i jej deportację; zabójstwa i złe traktowanie jeńców wojennych; branie i zabijanie zakładników; grabież własności publicznej i prywatnej; nie uzasadnione koniecznością wojenną niszczenie osiedli, miast i wsi; umyślne powodowanie wielkich cierpień oraz poważne zamachy na nietykalność osobistą, na zdrowie, na obyczajność; zmuszanie jeńca wojennego do służby w wojsku nieprzyjacielskim; pozbawianie prawa do normalnego i bezstronnego sądu; nieludzkie traktowanie, w tym także doświadczenia biologiczne na ludziach; bezprawne pozbawianie wolności; nadużywanie znaków ochronno-rozpoznawczych Czerwonego Krzyża i innych.
Do Zbioru dołączono jako Dodatek niektóre akty polskiego prawa wewnętrznego, których treść dotyczy prawa wojennego oraz ścigania przestępstw wojennych. Zamieszczono tu też ustawę z 1964 r. o Polskim Czerwonym Krzyżu oraz obszerny wyciąg ze Statutu tej organizacji.
Dwunastu oskarżonych zostało skazanych na karę śmierci, siedmiu — na dożywotnie lub długoterminowe więzienie, trzech sąd uniewinnił, jeden popełnił w czasie procesu samobójstwo, sprawę innego — ze względu na jego chorobę — wyłączono do odrębnego postępowania.
Teksty umów międzynarodowych, których Polska jest sygnatariuszem, zostały podane ściśle według tłumaczenia zamieszczonego w Dziennikach Ustaw. W wypadkach zniekształceń w tłumaczeniu, zmieniających sens oryginalnego tekstu obcojęzycznego francuskiego lub angielskiego, podane zostały odpowiednie wyjaśnienia w przypisach. Teksty innych dokumentów podano bądź to na podstawie tłumaczeń opublikowanych w Zbiorze Dokumentów wydawanym periodycznie przez Polski Instytut Spraw Międzynarodowych (PISM), bądź też — zwłaszcza gdy tekst polski nie został opublikowany — w tłumaczeniu dokonanym przez autora niniejszego Wstępu (teksty Protokołów Dodatkowych do Konwencji Genewskich z 1949 r. dotyczących ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych oraz ochrony ofiar niemiędzynarodowych konfliktów zbrojnych). Brzmienie Deklaracji Paryskiej oraz Petersburskiej jest zgodne z tekstami zamieszczonymi w Wyborze źródeł do nauki prawa międzynarodowego B. Winiarskiego.
Wiele państw sygnatariuszy zgłosiło zastrzeżenia do treści określonych przepisów w niektórych umowach. W Zbiorze zamieszczone zostały jedynie polskie zastrzeżenia.
Podane w przypisach informacje o liczbie sygnatariuszy umów oraz o datach wejścia tych umów w życie przedstawiają stan na 31 grudnia 1983 r. według danych udostępnionych przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych PRL i przez Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża w Genewie.



WIELKOŚĆ 20X14CM,MIĘKKA OKŁADKA,LICZY 415 STRON.

STAN :OKŁADKA DB/DB-,STRONY SĄ POŻÓŁKŁE,POZA TYM STAN W ŚRODKU DB/DB+.

KOSZT WYSYŁKI WYNOSI 10 ZŁ - PŁATNE PRZELEWEM / KOSZT ZRYCZAŁTOWANY NA TERENIE POLSKI,BEZ WZGLĘDU NA WAGĘ,ROZMIAR I ILOŚĆ KSIĄŻEK - PRZESYŁKA POLECONA EKONOMICZNA + KOPERTA BĄBELKOWA.W PRZYPADKU PRZESYŁKI POLECONEJ PRIORYTETOWEJ PROSZĘ O DOPŁATĘ W WYSOKOŚCI 3ZŁ.KOSZT PRZESYŁKI ZAGRANICZNEJ ZGODNY Z CENNIKIEM POCZTY POLSKIEJ / .

WYDAWNICTWO MON WARSZAWA 1985.

INFORMACJE DOTYCZĄCE REALIZACJI AUKCJI,NR KONTA BANKOWEGO ITP.ZNAJDUJĄ SIĘ NA STRONIE "O MNIE" ORAZ DOŁĄCZONE SĄ DO POWIADOMIENIA O WYGRANIU AUKCJI.

PRZED ZŁOŻENIEM OFERTY KUPNA PROSZĘ ZAPOZNAĆ SIĘ Z WARUNKAMI SPRZEDAŻY PRZEDSTAWIONYMI NA STRONIE "O MNIE"

NIE ODWOŁUJĘ OFERT KUPNA!!!

ZOBACZ INNE MOJE AUKCJE

ZOBACZ STRONĘ O MNIE