Autor

Urszula Świderska-Włodarczyk

Tytuł

Mentalność szlachty Polskiej XV i XVI wieku

Rok wydania

Wydawnictwo

ilustracje zdjęcia rysunki

Stron

Okładka, oprawa

Stan i inne informacje

2003

KSW

-

237

miękka

NOWA

Opis

Zagadnienie mentalności nie może być rozpatrywane bez zakotwi­czenia go w określonej jednostce lub grupie społecznej. W tym przypadku przedmiotem badań uczyniono stan szlachecki, jako najbardziej reprezen­tatywny i wyrazisty na tle społeczeństwa polskiego. Rodzimej szlachcie bowiem przypadło szczególne miejsce w procesie dziejowym. Z militar­nej grupy zawodowej, czyli rycerstwa, urosła ona do rangi decydenta i dysponenta władzy. Wykorzystując sprzyjającą sytuację-najpierw poli-tyczną i ekonomiczną, a później prawną - znalazła się w awangardzie swoich czasów. To zaś czyniło z przedstawicieli uprzywilejowanego sta­nu zarówno twórcę (obok duchowieństwa i mieszczaństwa) jak i konsu­menta szeroko rozumianej kultury. Realia, w jakich przyszło im żyć, z uwzględnieniem świadomości danej epoki, miały kapitalny wpływ na narodziny specyficznej mentalności. Te pierwsze jednak w postaci wa­runków materialnych, gospodarczych, oświatowych, ustrojowych, kultu­rowych czy cywilizacyjnych zostały już gruntownie zbadane i omówione i jako takie nie stanowią przedmiotu pracy. Są jedynie czymś w rodzaju tła, oświetlającego genezę szlacheckiego sposobu postrzegania świata. W powiązaniu z różnego rodzaju głosami, wypowiedziami czy deklara-

ciami pozwoliły one spojrzeć na ówczesną rzeczywistość oczami szlach-rv zrozumieć jej punkt widzenia, oceniania i wartościowania. Stworzyły nodstawę do odtworzenia w miarę pełnego obrazu stanowej mentalności z wszystkimi jej kontynuacjami i przeobrażeniami, co z kolei pozostaje głównym celem prezentowanych tutaj badań.

Pod względem chronologicznym publikacja obejmuje przełom śred­niowiecza i czasów nowożytnych, przypadający na XV i XVI stulecia, a więc okres panowania dynastii Jagiellonów. Nie rezygnowano przy tym z tych przejawów mentalności, które wykraczały poza wyżej określone cezury. W tym przypadku służą one jako dowód ciągłości i ewolucyjności procesu historycznego.

Zastosowana tutaj datacja nie jest przypadkowa. Do tej pory bowiem historiografia często rozdzielała obie te epoki, wskazując na ich bieguno­wą odmienność. Zwolennikami koncepcji opartej na kontrastowości wie­ków średnich i odrodzenia pozostawali badacze tej miary co G. Voigt, J. Michelet, J. Burkhardt, H. Taine, F. de Sanctis, K. Lamprechl6, a na gruncie polskim m.in. R. Piłat, J. KLrzyżanowski i P. Tomkiewicz.7 Pre­zentowane przez nich stanowiska zdają się weryfikować obserwacje czy­nione przez innych badaczy, opowiadających się za ewolucyjną linią roz­woju. Na takim stanowisku stanęli E. Renan, K. Burdach, E. Gilson, J. Delumeau, O. Kristeller, E. Garin.8 W Polsce jedność rozwojową XV i XVI wieku dostrzegał już B. Chlebowski.9 Na tożsamość instytucjonal­ną obu epok w odniesieniu do cechów, prawa handlowego i szkolnictwa wskazywał A. Bruckner.10 J. Skoczek traktował wzorzec osobowy nowo­żytnego szlachcica jako spopularyzowaną kontynuację wzorca średnio­wiecznego władcy." O ciągłości organizacyjnej w sferze Kościoła i szkol­nictwa pisali J. Kłoczowski, J. Tazbir i K. Lepszy.12 Zdaniem M. Korolki tolerancja religijna XVI w. jest niczym innym jak owocem sprzyjającego klimatu, ukształtowanego przez minione stulecia.13 W ocenie J. Ziomka owodem trwania kultury średniowiecznej w czasach odrodzenia jest sztu-Ka narratorska obecna pierwotnie w tradycji ustnej i sztuce rękopiśmien-ne], później zaś powielona i utrwalona drukiem.14 Jedność czasu i stałość endencji rozwojowych od śmierci ostatniego Piasta do unii lubelskiej ^oy r. podkreśla H. Samsonowicz w pracy „Złota jesień polskiego reQnlowiecza".15 Pełny wykaz badaczy wraz z literaturą przedmiotu może zresztą stanowić przedmiot osobnego studium. Wszyscy oni wykluczali rewolucyjny charakter przemian.

Skoro więc mamy do czynienia z kontynuacją w sferze cywilizacyj­nej, to musi ona odnosić się także do mentalności. W tym kontekście no­wożytny szlachcic jawi się jako bezpośredni spadkobierca rycerza-wo-jownika. Przyjmuje - choć nie bez zastrzeżeń - jego sposób widzenia rzeczywistości, jego poglądy i przekonania. Oczywiście następujące po sobie ewolucyjne zmiany sposobu życia - z uwzględnieniem prądów re­nesansowych włącznie - musiały determinować wyobrażenia o tym ży­ciu, ale tak drugie jak i pierwsze nie mogą nosić znamion przewartościo­wań o charakterze generalnym. Muszą dokonywać się w obrębie jednakowego obszaru i dotyczyć bardziej różnic w ciężarze gatunkowym czy w kolejności priorytetów niż faktycznej rewolucji jakościowej. Są i takie wartości, które stanowią swoisty constans, które posiadaj ą charak­ter cnót kardynalnych i postać etycznego kręgosłupa. Zarówno jedne i jak i drugie stanowią ciekawy przedmiot obserwacji badawczej, ograniczonej w tym przypadku przede wszystkim do ziem koronnych Rzeczypospoli­tej. Poza zainteresowaniem znalazły się tereny wschodnie, a więc Litwa i Ruś, które wprawdzie mieściły się w granicach państwa polskiego, ale cywilizacyjnie i obyczajowo pozostawały ciągle obce. Zgodnie z powyż­szym założeniem na pierwszym planie uwzględniono wartości rodzime, swojskie, nie zapominając jednocześnie, że te ostatnie krystalizowały się pod wpływem czynników wewnętrznych i zewnętrznych. Dotyczyły re­cepcji ideałów najpierw rycerskich, a później humanistycznych. W pierw­szym rzędzie stawały się własnością elit i dopiero stopniowo przenikały do pozostałych warstw stanu szlacheckiego.

Z uwagi na złożoność omawianego zagadnienia całość pracy została podzielona na trzy rozdziały, którym odpowiadaj ą trzy płaszczyzny tema­tyczne. Pierwszy dotyczyć będzie publicznych aspektów mentalności szla­checkiej, wyrażających się w stosunku do króla, państwa, społeczeństwa (rodaków i obcych), wojny i pokoju. Drugi oświetli tę sferę, która zorien­towana była na pojedynczego człowieka. Znajdzie tu więc miejsce pro­blematyka wyobrażeń religijnych, stosunku do czasu, ambicji edukacyj­nych czy wreszcie wartości, jakie niosło życie prywatne. Ostatni, trzeci rozdział, zawierać będzie rejestr poszczególnych elementów obowiązu-

jącego wzorca osobowego. Za kryterium wyjściowe zostanie tu przyjęte samo szlachectwo, dopełnione wartościami natury militarnej, społecznej, religijnej i patriotycznej. Trzeba przy tym podkreślić, że zaproponowany nodział ma charakter umowny i -jak każdy podział - nie jest pozbawiony pewnej dozy sztuczności. W rzeczywistości bowiem obie sfery (publiczna i prywatna) wzajemnie się zazębiają, a granica między nimi jest niekiedy trudna do uchwycenia. Do obu tych sfer należy też proponowany wzorzec osobowy. Dotyczy tak aspiracji jednostek jak i szlacheckiego ogółu. Osta­teczne wnioski i podsumowanie znajdą miejsce w zakończeniu pracy.

Zagadnienie mentalności szlacheckiej w Polsce do tej pory nie docze­kało się odrębnego opracowania, a jedynie wzmianek czynionych na mar­ginesie syntetycznych ujęć dziejów kultury, społeczeństwa, literatury, sztuki itp. Stąd za podstawę prowadzonych tu rozważań przyjęto bezpośrednie odwołanie się do źródeł. W odniesieniu do średniowiecza brak u nas wiel­kiej twórczości na miarę Pieśni o Rolandzie, Opowieści o rycerzach Okrąg­łego Stołu czy Dziejów Tristana i Izoldy. Z tych względów trzeba było zadowolić się ówczesnymi kronikami (np. Jana z Czarnkowa czy Jana Długosza) oraz ocalałymi strzępami literatury pięknej, które z uwagi na format i przeznaczenie budzą zrozumiały niedosyt. Braki te jednak wyna­grodziła w dwójnasób renesansowa erupcja piśmiennicza w postaci za­chowanych diariuszy sejmowych, utworów publicystycznych, pamiętni­karskich i lirycznych wychodzących spod pióra autorów tej miary co Stanisław Orzechowski, Łukasz Gómicki, Mikołaj Rej, Jan Kochanow­ski i wielu innych. Wszystkie one stanowiły dogodną płaszczyznę do upu-bliczmania szlacheckich poglądów, do upamiętniania wydarzeń narodo­wych i osobistych. Pozwoliły tym samym dotrzeć do wyobrażeń ówczesnej szlachty i spojrzeć na świat jej oczyma. Szerszy wykaz wykorzystanych

opracowań i źródeł przynoszą przypisy oraz zamieszczona na końcu biblio­grafia.

Spis treści

Wstęp

Przypisy do wstępu.

I. Publiczne aspekty mentalności szlacheckiej

1. Wizerunek króla

2. Państwo i służba publiczna.

3. Równość i wyższość - miejsce szlachty w społeczeństw

4. Wojna i pokój

5. Wizerunek cudzoziemców

Przypisy do rozdziału I.

II. Prywatne aspekty mentalności szlacheckiej

1. Wy obrażenia religijne . y

2. Czas i jego wartość .

3. Ambicje edukacyjne.

4. Szlachcic w świecie kobiet

Przypisy do rozdziału II

III. Wzorzec osobowy i jego elementy .

1. Urodzenie i szlachectwo

2. Wartości militarne

3. Wartości społeczne.

4. Wartości religijne.

5. Wartości patriotyczne.

Przypisy do rozdziału III

Zakończenie

Wykaz źródeł

Wykaz wazn iej szych opraco wan

Indeks osób