Przewodnim motywem rozprawy Horkheimera są dzieje europejskiej racjonalności, wskazujące na postępującą instrumentalizację rozumu, w której Autor upatruje symptom kryzysu kultury. Uważa bowiem, że zdegradowanie myśli do roli narzędzia musi prowadzić w rezultacie do barbaryzacji życia społecznego. Swą diagnozę kryzysowej sytuacji kultury europejskiej – opartą na założeniach teorii krytycznej – konfrontuje z koncepcjami innych teoretyków kultury, od Nietzschego przez Spenglera, Ortegę y Gasseta po Huxleya.

Jesteśmy dziedzicami Oświecenia i postępu technicznego na dobre i na złe. Przeciwstawianie się im przez regresję do prymitywnych stadiów nie złagodzi wywołanego przez nie permanentnego kryzysu. Przeciwnie, takie rozwiązania prowadzą od historycznie rozumnych do skrajnie barbarzyńskich form społecznego panowania. Jedynym sposobem dopomożenia naturze jest wyzwolenie jej pozornego przeciwieństwa – niezależnego myślenia ( Max Horkheimer)