Dzieło Marsyliusza z Padwy noszące tytuł Obrońca Pokoju (Defensor pacis) należy niewątpliwie do najoryginalniejszych i najciekawszych średniowiecznych utworów poświęconych problemom państwa i polityki. Uznane zrazu za antykościelny pamflet napisany dla doraźnych politycznych celów w walce Ludwika Bawarskiego z Janem XXII, krytykowane za swe radykalne sformułowania nawet przez takich stronników cesarza, jakim był Ockham, i rychło zapomniane, doczekało się ponownego odkrycia i niezwykłego uznania na przełomie XIX i XX wieku. Ogłoszono je wówczas dziełem genialnym, które miało antycypować wiele późniejszych kierunków politycznych i prądów filozoficznych, a samego autora uznano za poprzednika Machiavellego, Monteskiusza, Locke’a, Hobbesa, Spinozy, Rousseau, a nawet Kanta, oraz za prekursora nowożytnych teorii państwa i prawa. Z jednej strony dzieło to jest naturalną konsekwencją i logiczną konkluzją sporów między Kościołem i państwem rozwijających się w europejskiej myśli politycznej do końca XIII wieku (i w tym sensie stanowi niejako kwintesencję średniowiecznej myśli politycznej i prawnej), z drugiej strony daje początek rozważaniom i teoriom społecznym i politycznym, którymi średniowiecze nie zajmowało się dotąd wcale.
ze Wstępu tłumacza
SPIS TREŚCI
9……Wstęp tłumacza
10……Dzieło Marsyliusza na tle średniowiecznej myśli politycznej
12……Słowo o autorze „Obrońcy Pokoju”
14……Problem autentyczności dzieła, jego budowa i charakter literacki
16……Konflikt cesarstwa z papiestwem w początkach XIV w
17……O charakterze władzy papieskiej
19……Eklezjologia Marsyliusza
21……Teoria państwa i prawa
28……Główne założenie ideowe dzieła
29……Konkluzje
31……Recepcja „Obrońcy Pokoju”
32……Wybrana literatura
OBROŃCA POKOJU
CZĘŚĆ PIERWSZA
37……Rozdział I. Temat rozprawy w zarysie. Intencja autora i układ dzieła
42……Rozdział II. Pierwsze problemy poruszane w tym dziele. Różne znaczenia przypisywane terminowi państwo (regnum)
43……Rozdział III. O pochodzeniu wspólnoty państwowej
45……Rozdział IV. Przyczyna celowa państwa i społeczności ludzkich. Ogólne rozróżnienie części państwa
48……Rozdział V. Rozróżnienie i określenie poszczególnych części państwa. Konieczność ich istnienia i wyodrębnienia z uwagi na cel wyznaczony im przez człowieka
53……Rozdział VI. O przyczynie celowej części składowej państwa, zwanej stanem kapłańskim, ustanowionym na podstawie tradycji, czyli Objawienia Bożego, oraz o tym, że
przyczyny tej nie można rozumowo uzasadnić
57……Rozdział VII. O pozostałych rodzajach przyczyn istnienia i dzielenia części składowych państwa oraz o podziale każdej z tych przyczyn na dwa sposoby wedle punktu widzenia przyjętego w naszych rozważaniach
59……Rozdział VIII. O rodzajach politycznych ustrojów, czyli o ustroju umiarkowanym i o ustroju wadliwym, oraz o podziale tych typów ustrojów
60……Rozdział IX. O sposobach ustanawiania monarcho królewskiej i o jej najdoskonalszej postaci, a także o sposobach wprowadzania pozostałych form ustrojowych, zarówno umiarkowanych, jak i wadliwych
65……Rozdział X. O rozróżnieniu znaczeń i o określeniu znaczenia nazwy „prawo” (lex), oraz jego najwłaściwsze i przyjęte przez nas rozumienie
68……Rozdział XI. O konieczności tworzenia praw w ich najwłaściwszym rozumieniu oraz o tym, że żaden panujący niezależnie od tego, jak byłby dzielny i sprawiedliwy, nie maże rządzić bez praw
75……Rozdział XII. O dowodliwej przyczynie sprawczej prawa ludzkiego oraz o przyczynie, której nie można udowodnić. Rozważania na temat prawodawcy i wynikający z nich wniosek, że jedynie elekcja, z wykluczeniem innej formy potwierdzania rządów, daje autorytet temu, kto został powołany na drodze wyborów
80……Rozdział XIII. O pewnych zarzutach wysuwanych przeciw twierdzeniom zawartym w rozdziale poprzednim i obalenie tych zarzutów. Pełniejsze wyjaśnienie naszego stanowiska
85……Rozdział XIV. O cechach i dyspozycjach doskonałego władcy, aby było wiadome, jakim powinien być ten, kogo powołuje się do rządzenia. Dalsze wyjaśnienia materii, czyli podmiotu prawa ludzkiego
90……Rozdział XV. O przyczynie sprawczej rządów i o wprowadzaniu ich najlepszej formy, a także o przyczynie sprawczej pozostałych części składowych państwa
96……Rozdział XVI. Czy lepszą rzeczą dla państwa jest powoływanie monarchy każdorazowo w nowych wyborach, czy też wybieranie jednego władcy wraz z wszystkimi jego potomnymi, co zwykło się nazywać monarchią dziedziczną
108……Rozdział XVII. O jedyności najwyższego urzędu w państwie oraz o jego konieczności, a także a jedyności innych wysokich urzędów państwa
113……Rozdział XVIII. O pociąganiu do odpowiedzialności władcy i o powodach i sposobach karania go za przekraczanie prawa
115……Rozdział XIX. O przyczynach sprawczych ładu społecznego i niepokojów w państwie i o tym co, poza zwykłymi przypadkami, specjalnie zakłóca funkcjonowanie państwa. Dalej: wprowadzenie do drugiej Części tego dzieła
CZĘŚĆ DRUGA
125……Rozdział I. O trzech przeszkodach, czyli sposobach zwalczania prawd zawartych w tej części dzieła. O celu rozprawy i metodzie wykładu
128……Rozdział II. O znaczeniu terminów i wyrażeń występujących w kwestiach, które będą przedmiotem naszych rozważań
134……Rozdział III. O powiedzeniach zawartych w pismach kanonicznych oraz o pewnych argumentach, którymi posługują się zwolennicy cezy, iż biskupom czy też prezbiterom jako takim przysługuje władza dysponująca przymusem bez zgody prawodawcy świeckiego, a najwyższa władza z takimi prerogatywami należy do biskupa rzymskiego, czyli papieża
139……Rozdział IV. O pismach kanonicznych, o przykazaniach, radach i przykładach dawanych przez Chrystusa oraz przez świętych i uznanych doktorów objaśniających prawa ewangelijne, które posłużą do oczywistego dowodu na to, że biskup Rzymu i inni biskupi, prezbiterzy lub klerycy, nie mogą sobie przypisywać na podstawie słów zawartych w Piśmie świętym żadnej władzy wyposażonej w sankcje przymusu, czyli jurysdykcji w
sprawach spornych, a jeszcze mniej najwyższej władzy nad wszystkimi ludźmi, duchowymi i laikami; że idąc za radą i przykładem Chrystusa, duchowni powinni odrzucić taką władzę (gdyby im ją ofiarowywano albo przekazywana przez kogokolwiek, kto miałby takie uprawnienia) zwłaszcza we wspólnotach wierzących; wreszcie, ix wszyscy biskupi i ci wszyscy duchowni, którzy zwą się teraz klerykami, powinni podlegać bez żadnej różnicy świeckiej władzy przymusowej, czyli podlegać autorytetowi panującego, posiadającego upoważnienia prawodawcy świeckiego, zwłaszcza prawodawcy wierzącego
152……Rozdział V. O wypowiedziach apostołów zawartych w pismach kanonicznych oraz komentarzach da tych wypowiedzi świętych i uczonych, które potwierdzają tezy wyłożone w rozdziale poprzednim
165……Rozdział VI. O autorytecie, który symbolizują klucze kapłańskie i o tym, jaką władzę posiada kapłan i biskup w sprawie ekskomuniki
176……Rozdział VII. Krótkie podsumowanie twierdzeń z poprzedniego rozdziału, ich dalsze objaśnienie i potwierdzenie
179……Rozdział VIII. O różnych rodzajach czynów ludzkich i o tym, jakie jest ich odniesienie do prawa świeckiego i da sędziego na tym świecie
185……Rozdział IX. O stosunku aktów ludzkich do prawa Bożego oraz do Sędziego w przyszłym świecie, czyli do Chrystusa; i jaki związek mają czyny człowieka spełniane na
tym świecie z autorytetem doktorów prawa Bożego, to znaczy kapłanów i biskupów
194……Rozdział X. O sądach stosujących sankcje przymusu skierowanych przeciw heretykom oraz o tym, kto ma prawo ich sądzenia, nakładanie kar materialnych i personalnych, a także kto takim sądom podlega
201……Rozdział XI. O pewnych znakach, świadectwach i przykładach, wziętych zarówno z pism kanonicznych, jak i świeckich, na podstawie których wykazujemy, że konkluzje zawarte w rozdziałach IV-V i VIII-X odnoszące się do statusu biskupów oraz ogólnie do stanu kapłańskiego, są prawdziwe. A także o tym dlaczego Chrystus pozbawił stan kapłański, który zasadza się na ubóstwie, statusu władztwa
206……Rozdział XII. O rozróżnieniu pewnych terminów koniecznym dla wyjaśnienia problemu odnoszącego się do skrajnego ubóstwa
214……Rozdział XIII. O stanie ubóstwa, które zwykło się nazywać doskonałością ewangeliczną, i o tym, że takie ubóstwo zachowywał Chrystus i Jego apostołowie
232……Rozdział XIV. O niektórych zarzutach odnoszących się do wniosków zawartych w poprzednim rozdziale; ich odparcie oraz potwierdzenie tez postawionych w tym rozdziale
249……Rozdział XV. O podziale urzędu kapłańskiego na pryncypialny i pomocniczy, na związany nierozerwalnie i przygodnie z autorytetem kapłańskim oraz o tym, że żaden prezbiter nie ma, jeśli idzie o istotę jego urzędu, niższej godności kapłańskiej od biskupa i różni się od niego w tej mierze tylko akcydentalnie
257……Rozdział XVI. O równości apostołów w urzędzie i godności, która zastała im przekazana bezpośrednio przez Chrystusa. Następnie dowodzi się tezy z poprzedniego rozdziału, mówiącej o równości wszystkich następców apostołów oraz wykazuje się, dlaczego wszyscy ci następcy są bez żadnej różnicy sukcesorami każdego z apostołów
269……Rozdział XVII. O powoływaniu biskupów i innych duszpasterzy oraz sług kościelnych oraz o ich autorytecie ze względu na piastowane przez nich godności czyli urzędy związane ściśle z kapłaństwem czy też niezależne od niego
282……Rozdział XVIII. O pochodzeniu i pierwotnym stanie kościoła chrześcijańskiego
oraz o tym dlaczego biskup Rzymu i jego kościół przypisują sobie taki autorytet i prymat nad wszystkimi innymi kościołami
288……Rozdział XIX. Przesłanki wstępne potrzebne do określenia autorytetu i prymatu papieskiego oraz da odpowiedzi na pytanie, czyjemu słowu prawdy lub pismu należy się wiara i zaufanie, które są konieczne do zbawienia wiecznego
293……Rozdział XX. Kto jest upoważniony do wyjaśniania, czyli rozstrzygania
wątpliwych miejsc w Piśmie świętym
299……Rozdział XXI. Kto posiada (lub posiadał dotąd) władzę wykonawczą zwoływania soboru powszechnego składającego się z kapłanów, biskupów i pozostałych wiernych; kto posiada władzę stanowienia czegokolwiek na soborze, co obowiązywałaby wiernych pad groźbą kary wymierzanej na tym lub na tamtym świecie; i kto ma wreszcie prawo karania na tym świecie przestępcy nie przestrzegającego uchwał i postanowień soboru powszechnego. Ponadto o tym, że żaden biskup lub kapłan nie może ekskomunikować władcy lub nakładać interdyktu na jakiś naród; że nie może również rozdzielać doczesnych beneficjów, ściągać dziesięcin kościelnych oraz nadawać licencji w dziedzinie nauk; nie może też tworzyć żadnych urzędów świeckich, chyba że za zgodą soboru powszechnego albo świeckiego prawodawcy lub za pozwoleniem obu tych instancji
310……Rozdział XXII. W jakim znaczeniu biskup rzymski i jego kościół jest głową i przywódcą wszystkich pozostałych kościołów i na mocy czyjego autorytetu godność ta mu przysługuje
323……Rozdział XXIII. O rodzajach pełni władzy i o tym, w jaki sposób i jaką drogą biskup Rzymu przypisał sobie ten tytuł, a także w skrócie o tym, jak posługiwał się on tą władzą i nadal nią posługuje
330……Rozdział XXIV. W jaki sposób biskup rzymski posługiwał się osiągniętym prymatem i pełnią władzy na terenie Kościoła i w administracji kościelnej
340……Rozdział XXV. W jaki sposób biskup Rzymu korzystał z przedstawionych wyżej prerogatyw pełni władzy poza Kościołem, w szczególności w odniesieniu do laików, czyli osób świeckich
352……Rozdział XXVI. W jaki sposób papież wykorzystywał prerogatywy pełni władzy w stosunku do cesarza oraz do imperium rzymskiego
370……Rozdział XXVII. Niektóre zarzuty skierowane przeciw konkluzjom rozdziału XV. I następnych rozdziałów tej Części dzieła
378……Rozdział XXVIII. Odpowiedzi na poprzednie zarzuty
408……Rozdział XXIX. Odparcie zarzutów powołujących się na Pismo święte,
cytowanych w 3 rozdziale tej Części dzieła dla wykazania, że biskupom przysługuje jurysdykcja wymuszająca posłuch, a biskupowi rzymskiemu należy się ona w najwyższym stopniu
417……Rozdział XXX. Odpowiedzi na argumenty dotyczące tego samego tematu zawarte w trzecim rozdziale, a także odpowiedź na temat translacji imperium rzymskiego oraz każdej innej władzy, mówiąca czy takiej translacji można dokonać zgodnie ze zdrowym rozumem i czy powinno się to czynić
CZĘŚĆ TRZECIA
429……Rozdział I. Przypomnienie głównych założeń i wniosków zawartych w pierwszej i drugiej części dzieła oraz powiązanie wyłożonych dotąd tez z tym, co zamierzamy teraz przedstawić
430……Rozdział II
435……Rozdział III. O tytule niniejszego dzieła
