Lucyna Szaniawska

Mapy ziem polskich Karola Flemminga w zbiorach Biblioteki Narodowej

Warszawa 1998
152 s., A4
stan dobry

Spis rzeczy
Od autora 3
Oficyna Karola Flemminga w Głogowie 4 Wstęp 13 Introduction 18 Katalog 23 Mapy luźne 23 SLASK 23
Amtlliche Entfernungskarten Massstab 1:75 000 der Kreise des Regierungsbezirks Liegnitz 23 Wariant serii a Wariant serii b
Carl Flemmings. Neue Kreiskarten, Massstab 1:1[zasłonięte]50000 Wariant serii a Wariant serii b Wariant serii c Wariant serii d Wariant serii e Wariant serii f Wariant serii g
Carl Flemmings Schulkarten der Provinz Schlesien (52 Schulkarten), Mafistab 1:1[zasłonięte]50000 Flemmings Handkarte von Schlesien in Einzelblatrern, Mafistab 1:1[zasłonięte]50000 Wariant serii a Wariant serii b
Kreiskarten von Schlesien, im Maassstabe von 1/2[zasłonięte]00000 Kreiskarten von Schlesien. Die Supplement - Lieferung 55 Provinz Schlesien, Mafistab 1:3[zasłonięte]00000 Mapy pojedyncze 56 WIELKOPOLSKA 62 Mapy pojedyncze 62 GALICJA 63
Mapy pojedyncze 63 PRUSY 65
Carl Fleroming, A.G., Glogau. Ubersichtskarte von dem Niederschlagsgebiet der Oder... Mafistab 1:6[zasłonięte]00000 PRUSY WSCHODNIE 66
Mapy pojedyncze 66 POLSKA 66
Mapy pojedyncze 66 ŚWIAT 68 Serie map 68
Carl Flemmings Generalkarten. Różne skale 68
Carl Flemmings Generalkarten [tytuł z mapy] Flemmings Generalkanen [tytuł z okładki]. Różne skale 72 Flemmings Generalkarten. Różne skale 73 Flemmings Kńegskarte. Różne skale 75 Atlasy wraz z zawartymi w nich mapami ziem polskich 76
Topographische Specialkarte von Schlesien... 1847 76 Hand-Atlas des Preussischen Staats... po 1847 80 Flemmmg'sVollstandigerKriegs-Handatlas... 1855 83 Historischer Atlas der Evangelischen Kirchen in Schlesien... 1856 84 Vollstandiger Hand-Atlas der neueren Erdbeschreibung 1858 [1860 ?] 85
Vollstandiger Universal-Handatlas der neueren Erdbeschreibune 1860 87 HistorischerSchul-Atlas.;. 1861 88 Sohr-Berghaus Hand-Atlas... 1875 89 Sohr-Berghaus Hand-Atlas... 1875/1876 90 Sohr-Berghaus Hand-Atlas... 1879 91 Sohr-Berghaus Hand-Atlas... 1880 91 Sohr-Berghaus Hand-Atlas... [1891] 93 Atlas do dziejów Polski... 1899 94 Atlas do dziejów Polski... 1907 96 Atlas do dziejów Polski... 1916 99 Atlas do dziejów Polski... 1920 102 Atlas Hierarchicus... 1913 106 Indeks nazw geograficznych 107 indeks osób i instytucji 110 Spis ilustracji 111


Oficyna Karola Flemminga w Głogowie
Powstające w XIX w. oficyny stawały się niekiedy wielkimi przedsiębiorstwami, gdzie poza działalnością wydawniczo--drukarską funkcjonowały specjalne działy trudniące się kreśleniem map, angażując w tym celu zespoły fachowych konsultantów i wykonawców. W Europie Zachodniej takie firmy nosiły nazwę zakładów lub instytutów geograficznych względnie kartograficznych.
Śląsk już od lat trzydziestych XIX w. uczestniczył w europejskim ruchu wydawniczym w zakresie nowożytnych kartografików. Stało się tak za sprawą założonego w Gło­gowie zakładu kartograficznego, będącego częścią głośnego ongiś domu wydawniczego Karola Flemminga (Das Flem-minghaus). Powstanie tego zakładu było najważniejszym — choć później prawie zapomnianym — wydarzeniem dzie­więtnastowiecznych dziejów śląskiej kartografii. Flemming w stosunkowo krótkim czasie stworzył prężny ośrodek, który skupiając liczne grono fachowców realizował prace nad sporządzaniem i redakcją map. Pod tym względem gło­gowska oficyna nie miała sobie równych na Śląsku, a z uwagi na wszechstronność i wielkość produkcji należała w drugiej połowie XIX w. do czołówki tego rodzaju prywat­nych firm niemieckich. Zakład Flemminga był też jednym z nielicznych, gdzie powstawały mapy dotyczące wszystkich części świata, znajdując szeroki zbyt również w krajach pozaeuropejskich.
Kartograficzną działalność wydawniczą K. Flemminga w piśmiennictwie naukowym traktowano do tej pory na ogól powierzchownie i dosyć jednostronnie. Nie został jasno przedstawiony jej charakter, a także bogaty dorobek zakładu. Publikacje zajmują się głównie historią całej ofi­cyny wydawniczej, natomiast problem wytwarzanych przez nią map poruszają jedynie marginesowo. Zamieszczone tam wzmianki nie wnoszą przeważnie nic nowego. Nie lepiej przedstawia się ów problem w literaturze fachowej. Nieli­czne prace niemieckie ukazują go zazwyczaj wycinkowo. Do takich należy anonimowy tekst Kartographiscke Anstah von Carl Flemming, Verlag, Buch- und Kunsidruckerei. A.G., in Glogau, załączony do katalogu wystawy kartograficznej
zorganizowanej z okazji XIII Zjazdu Geografów Niemiec­kich, który odbył się we Wrocławiu w 1901 r. Artykuł ten omawiał pobieżnie ważniejsze wydawnictwa K. Flemminga, które ukazały się drukiem do końca XIX w. Miał on w zasadzie okolicznościowy charakter, powstał bowiem w związku z mapami K. Flemminga prezentowanymi na wrocławskiej wystawie. Bardzo ogólną, ale wymowną informację zamieścił Wilhelm Wolkenhauer w drukowanym w latach 1[zasłonięte]904-19 kalendarium najważniejszych wydarzeń z historii europejskich kartografii. Trzy z nich odniósł do oficyny Flemminga, a mianowicie: 1. jej założenie; 2. naby­cie i następnie kontynuowanie wydania mapy Reymanna oraz 3. ukazanie się atlasu Carla Sohra w 1845 r. Kilka mniej znanych szczegółów zawierał artykuł Wilhelma Bonackera z 1963 r. Badania tego wytrawnego znawcy dawnej kartografii rzuciły światło na wiele kwestii związa­nych z dziejami głogowskiego zakładu, wniosły też nowe dane o niektórych jego współpracownikach.
W polskiej literaturze jedyną publikacją omawiającą działalność kartograficzną K. Flemminga jest praca Hen­ryka Kota z 1970 r. Historia nowożytnej kartografii Slqska 1[zasłonięte]800-19. Rozprawa, będąca pierwszą syntezą nieurzę-dowej kartografii tego regionu po XVIII w., powstała głównie na podstawie kwerendy przeprowadzonej w zbio­rach zagranicznych i krajowych. Planem rych poszukiwań, a zarazem podstawowym materiałem źródłowym pracy, była obszerna bibliografia kartograficzna złożona z prawie 650 przejrzanych przez H. Kota pozycji. Wśród nich zna­lazło się również 45 atlasów i map (tytułów), które posłu­żyły autorowi do charakterystyki dorobku instytutu Flemminga. Pośród wielu opisanych w książce wydawców, księgarzy i drukarzy najwięcej uwagi poświęcił H. Kot właśnie firmie z Głogowa, słusznie przy tym określając jej założyciela mianem twórcy przemysłu kartograficznego na Śląsku.
Rozwój prywatnej kartografii śląskiej w XIX w. nastąpi! w starych centrach drukarstwa: Wrocławiu i Głogowie. We Wrocławiu mapy wydawały m.in. oficyny: Wilhelma Gott-lieba Korna, Grassa i Bartha, F.E.C. Leuckarta, EduarJa Trewendta oraz Felixa Priebatscha. Właściwie tylko

wydawnictwo Kornów osiągnęło znaczenie ponadregio­nalne, m.in. dzięki kartograficznym polonikom. Inne firmy — w tym również spoza Wrocławia — z reguły ograniczały się do obszaru Śląska i tylko dwie zyskały sobie większy rozgłos. Była to firma Georga Briegera ze Świdnicy (zało­żona w 1880 r.) i Paula Barona z Legnicy (powstała w 1897 r.). Pozostałe ośrodki odgrywały lokalną rolę i wyda­wały zwykle mapy najbliższych okolic. Takie prowincjo­nalne zakłady, często jako tzw. księgarnie wydawnicze, ist­niały na przykład w Zgorzelcu, Cieplicach, Wałbrzychu, Dzierżoniowie, Kłodzku i Nysie. Według H. Kota w końcu XIX w. działało na Śląsku około 20 oficyn trudniących się wykonywaniem map. Pamiętajmy jednak, że te ostatnie były często owocem drugorzędnej, a nierzadko doraźnej działalności firm, które na ogół nie dysponowały zespołem fachowców. W związku z tym poziom wytwarzanych map bywał znacznie zróżnicowany. Natomiast głogowska ofi­cyna, jako w pełni profesjonalne przedsiębiorstwo kartogra­ficzne, ze względu na poziom i wielkość produkcji była w stanie dorównać prywatnym zakładom zachodnioeuropej­skim.
Karol Flemming urodził się w niewielkiej saskiej wsi Gróbern koło Lipska dnia 10 listopada 1806 r. Już w mło­dzieńczych latach zdradzał zainteresowania księgarstwem, którego uczył się w Lipsku u tamtejszego właściciela księ­garni Adolfa Wienbracka. Praktykę w tym zawodzie zdo­bywał również w Głogowie, Torgau i Monachium. Przypu­szczalnie na początku lat 30-tych XIX w. znalazł się ponownie w śląskim Głogowie, gdzie w listopadzie 1833 r. kupił za 15 tysięcy talarów podupadłą oficynę wydawniczą w centrum miasta, założoną w 1790 r. przez Christiana Friedricha Gunthera.
Młody Flemming od samego początku wykazywał zmysł zdolnego i wytrawnego przedsiębiorcy. Nawiązał on mia­nowicie do bogatych tradycji giintherowskiej firmy, czego wyrazem było m.in. uwidocznienie daty jej założenia (1790) w swoim znaku wydawniczym. Ponadto nowy właściciel kontynuował edycję ukazującej się w Głogowie od 1809 r., a wydawanej przez Giintherów, gazety „Niederschlesischer Anzeiger". Powstała oficyna została zorganizowana jednak na zupełnie odmiennych zasadach. Aby zwiększyć nakład i zbyt, Flemming położył nacisk na modernizację produkcji i tworzenie nowych działów. Wkrótce po nabyciu firmy ruszyła budowa nowoczesnej drukarni. Założono również instytut kartograficzny. Już w 1834 r. rozpoczęto wydawa­nie książek i poczytnych wówczas kalendarzy, a w latach
1839 i 1840 ukazały się pierwsze flemmingowskie atlasy szkolne Friedricha Handtkego i Carla Sohra, które dzięki wysokiemu poziomowi edytorskiemu oraz przystępnej cenie od razu zdobyły sobie powodzenie. Jeszcze w latach czter­dziestych Flemming pozyskał do współpracy innych geo­grafów i kartografów, do których należeli m.in Heinrich Berghaus, H. Ruhlandt, H. Kunsch, R. Wedell, C.J.C Raab i E.G. Anders. W tym czasie opracowane zostały nowe atlasy geograficzne i historyczne, a także liczne mapy podręczne i ścienne: fizyczne, polityczne, komunikacyjne itp. Ważne wydarzenie nastąpiło w 1844 r., kiedy Flem­ming nabył prawa do wydawania topograficznej wieloarku-szowej mapy Niemiec w skali 1:200 000 zapoczątkowanej w 1806 r. przez Gottloba Daniela Reymanna. Dalsza edycja tej mapy, przez 30 lat, przyniosła głogowskiej oficynie sze­roki rozgłos. Równie dużą popularność zyskały sobie tzw. mapy wojenne obrazujące tereny ówczesnych starć zbroj­nych. Pierwsze ich egzemplarze wydane zostały przed 1850 r. W tym samym okresie ukazywały się też różno­rodne mapy Śląska, do których Flemming przywiązywał szczególną wagę. W drugiej połowie stulecia twórcami map byli m.in. kolejni współpracownicy instytutu: H. Muller, E. Haupt, ]. Franz, M. Hermann, C.E. Rhode, Ono Rich-ter i Theodor Schade.
W końcu lat sześćdziesiątych XIX stulecia głogowska oficyna zatrudniała około 200 pracowników, w tym wielu specjalistów, takich jak: sztycharze, rysownicy, litografowie, introligatorzy itp. Roczne dochody firmy osiągał}' wówczas 60-70 tysięcy talarów8. Dotychczasowe sukcesy wydawnicze oraz brak miejsca na rozbudowę zakładu skłoniły Flem-minga do zakupienia w 1867 r. parceli o powierzchni 5tys. m2 usytuowanej przy ówczesnej ulicy Dworcowej. Nabyty plac leżał na zachodnim skraju Głogowa, nieopodal zamku. Wokół rozciągał się nie zabudowany jeszcze teren sąsiadujący ze stacją kolejową. W 1869 r. u zbiegu obecnej ulicy Poczdamskiej (dawnej Dworcowej) i Zamkowej pow­stał okazały budynek należący do największych w Głogo­wie, tzw. Flemminghaus11. Jego charakterystyczna sylwetka stanowiła odtąd istotny element w krajobrazie miasta. Ogromne zniszczenia podczas II wojny światowej nie omi­nęły niestety tego pięknego gmachu, po którym do dziś nie pozostało żadnych śladów.
I listopada 1878 r., po 45 latach zawiadywania firmą, Karol Flemming zmarł. Przez następne dziesięciolecia ofi­cyną zarządzali synowie Martin i Georg.


Słowa kluczowe: