TREŚĆ Z TYLNEJ OKŁADKI:
Czesław Madajczyk — prof. zw. dr hab., pracuje w Instytucie Historii PAN, jest wiceprzewodniczącym Komitetu Nauk Historycznych, przewodniczącym Komisji Historii II Wojny Światowej, założycielem i redaktorem kwartalnika „Dzieje Najnowsze". Jego zainteresowania naukowe obejmują dzieje chłopów w Polsce w ostatnim wieku, problematykę II wojny światowej — tak polską jak i ogólną, zagadnienia faszyzmu
1 jego stosunku do kultury oraz niektóre kwestie polskiego
ruchu robotniczego. Ważniejsze prace:
„Burżuazyjno-obszarnicza reforma rolna w Polsce
1[zasłonięte]918-19" (1956): „Sprawa reformy rolnej w Polsce
1[zasłonięte]939-19". „Programy - Taktyka" (1961). „Generalna
Gubernia w planach hitlerowskich" (1961, nagrodzona przez
Politykę): „Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce".
2 tomy (1970 nagroda państwowa II stopnia i ministra
obrony narodowej I stopnia): „Ludność cywilna w powstaniu
warszawskim, 3 tomy (1972 wstęp i redakcja, nagrody
Sekretarza Naukowego PAN i „Polityki");
„Zamojszczyzna-Sonderlaboratorium SS", 2 tomy (1977
współautorstwo i redakcja, nagroda Sekretarza Naukowego
PAN); „Inter arma non silent musae. The war and the culture
1[zasłonięte]939-19" (1977 współautorstwo i redakcja).
W przygotowaniu do druku znajdują się: 2 tomowe opracowanie „Systemy okupacyjne państw Osi w Europie" oraz nowa skrócona wersja „Polityki III Rzeszy w okupowanej Polsce".
Spis treści
Wstęp 5
Szkic pierwszy — Czy powstała „kultura faszystowska" w Italii? 19
Szkic drugi — Faszystowskie oblicze kultury w III Rzeszy (do 1939 r.) . . . 48
Szkic trzeci — Pod znakiem emigracji i ucieczek 91
Szkic czwarty — Świat kultury a faszyzm w pozostałej Europie. Hiszpania —
pierwsze starcie postępowej inteligencji z groźbą faszyzmu 115
Szkic piąty - W obliczu wojny 149
Szkic szósty — Przygotowanie „NowegoŁadu" w zakresie kultury na terytoriach
okupowanych 172
Szkic siódmy — Opór i opozycja świata kultury wobec faszyzmu 214
Refleksja końcowa 233
Źródła i literatura 239
Indeks nazwisk 249
Indeks nazw geograficznych 262
Wstęp
Rozważany temat obejmuje okres po I wojnie do końca II wojny światowej. Cezurę końcową można by zakwestionować, bowiem re¬lacja: kultura a faszyzm to problem, który nie przestał być aktualny także po II wojnie. Zasadnicze znaczenie miały wtedy takie sprawy, jak funkcjonowanie tradycji antyfaszystowskiej w kulturze, czy sto¬sunek świata kultury do neofaszyzmu. Są to jednak kwestie nie w pełni dojrzałe do przedstawienia, wymagające dalszych badań, za¬nim będzie je można uogólnić.
Osią przewodnią rozważań będzie pytanie: jak reagowała kultura europejska na zjawisko faszyzmu, sama znajdując się w trudnej sytuacji, przeżywając kryzys, w obliczu zamieszania i nierozeznania przez poważną część polityków europejskich, czym był faszyzm. Po¬czątkowo także komuniści włoscy nie traktowali faszyzmu jako istotnego novum w ustroju burżuazyjnym, a przewrót faszystowski wydawał im się kolejnym przesileniem gabinetowym; tak przedstawiał sprawę ówczesny sekretarz Partii Komunistycznej Amadeo Bordiga. Faszyzm był wrogiem głównym jako współczesne stadium kapita¬lizmu. Ale po doświadczeniach niemieckich został odczuty przez międzynarodowy ruch komunistyczny i szerzej — przez robot¬niczy — jako niebezpieczeństwo o wiele poważniejsze, aniżeli prze¬widywano.
Stan badań jest tylko częściowo pomyślny dla zaprezentowania ich wyników. Badania nad faszyzmem są zaawansowane, zaintereso¬wanie tą problematyką nie słabnie, znacznie skromniej natomiast przedstawiają się badania nad kulturą w krajach objętych faszyzmem, nad ewolucją życia kulturalnego w krajach anglosaskich, a rzadkością jest analizowanie relacji kultura-faszyzm i odwrotnie. Najszerzej za¬gadnienie to podejmuje angielski historyk dziejów kultury A. Hamil-ton, który w pracy, mówiącej o jego ustaleniach badawczych już samym tytułem: Iluzja faszystowska. Intelektualiści a faszyzm, wyraził swą opinię o tym, jak środowisko intelektualistów, wpływające w spo¬sób istotny na to, co się dzieje w kulturze, reagowało na faszyzm w Europie. Aby obraz rozważanej relacji był pełny, należy — moim zdaniem — uwzględnić nie tylko kolaborację, ale i opór stawiany
reżimom faszystowskim w zakresie sztuki, narodziny w walce z fa¬szyzmem tradycji antyfaszystowskiej, tak silnej po dziś dzień w Europie. Konieczne jest ustalenie, jak dalece doszło do polaryzacji stanowisk w świecie kultury na tle stosunku do faszyzmu i wyjaśnienie, jaki charakter przybrał opór w kulturze i jakie osiągnął rozmiary. Po¬zornie może się wydawać, że sprawa przeciwdziałania faszyzmowi w kulturze przedstawia się prosto; tymczasem dowolność, jaka panuje w zakresie kwalifikowania postaw ludzi ze świata kultury jako prze¬jawu oporu, jest tak duża, że staje się konieczne tutaj zweryfiko¬wanie ustaleń, skontrolowanie kryteriów. Z kolei, patrząc na kulturę jako dziedzinę życia poddaną oddziaływaniu faszyzmu, na szczególną uwagę zasługuje sterowanie ujarzmianiem świadomości, co najwy¬raźniej występowało w III Rzeszy i na terytoriach przez nią oku¬powanych. Ważną kwestią w tym zakresie są stosunki między sztuką i społeczeństwem, między artystami i władzą polityczną.
Poważne trudności w ujęciu omawianego zagadnienia sprawia niejasność podstawowych pojęć. Badaczom specjalistom wiadomo, że brak dotąd jednej, uzgodnionej definicji faszyzmu, który -jak wiadomo — występował w różnych odmianach. Można by nawet powiedzieć, że wielu ludzi starszych ma własne wyobrażenie faszyzmu, jako tego fenomenu, który zaszokował świat potwornym okrucień¬stwem, barbarzyństwem, nam Polakom dał się od tej strony we znaki. Patrzymy nań wtedy przez pryzmat doświadczeń z hitleryz¬mem, zwłaszcza hitleryzmem czasu wojny. Ale z góry należy przestrzec, że taki stereotyp faszyzmu nie umożliwi zrozumienia czy wyjaśnienia, dlaczego widziała w nim korzystne rozwiązanie część ludzi ze świata kultury europejskiej, czemu - niestety - opanował on umysły w czꜬci Europy. Aby tego uniknąć, należy wyróżnić trzy fazy rozwoju faszyzmu: faszyzm w swej młodości, w okresie dojrzałości, kiedy był on nadzieją głównie sił zorientowanych antykomunistycznie i wreszcie faszyzm zbliżający się do pełnej dojrzałości, a więc czasu wojny, kiedy w części Europy zachodniej i północnej nadzieje tych sił na wspólnotę z nimi przekreślił. W każdej z trzech faz uka¬zywał on światu różne oblicza, wprowadzał świat w. błąd różnymi mitami, czy niektórymi ideami, różnie fascynował inscenizacją zwar¬tości społeczeństwa krajów, którymi rządził, w różnym stopniu prze¬rażał i zatrważał. Badania nad faszyzmem włoskim, tym, który uosabiał fazę młodości, zdaniem wybitnego jego znawcy Renzo De
Felice, znajdują się w stanie embrionalnym. Za zasługę tego histo¬ryka uznać należy zakwestionowanie wielu obiegowych poglądów na ten temat, sprowokowanie szerokiej dyskusji wokół tego nurtu poli¬tycznego. Podobnie słabo rozpoznany jest faszyzm hiszpański.
Traktując faszyzm szeroko, jako określony ruch, który doszedł do władzy, jak również jako partie polityczne, które władzy nie osiągnęły, i wreszcie jako określone programy i poglądy można w ślad za Franciszkiem Ryszką mówić o kilku jego cechach, jako typowych. Będzie to nacjonalizm i antykomunizm. Obok tego prawie we wszyst¬kich ruchach występują podobne cechy; młodość, dynamizm, maso¬wość, poza tym stawka na elementy populistyczne i orientacja na plebejskość, zarówno autentyczną, jak i wymyśloną, czy pozorowaną oraz karne i zdyscyplinowane organizacje paramilitarne, ulegające charyzmie wodza. Będzie to także gwałt, przybierający niekiedy postać jawnego terroru w działaniu politycznym. Można stwierdzić, że fa¬szyzm zawsze i wszędzie głosił gwałt i że zasadę tę wcielał w życie nie tylko jako środek działania, lecz także jako ważną dyrektywę ideologiczną, uzasadniał brutalność, przemoc w imię realizowanych „wartości ducha" czy jako podstawę wzrostu prestiżu narodowego. Niektóre ruchy, zwłaszcza te, które doszły do władzy, wykazywały dalszą wspólną i bardzo istotną cechę, mianowicie kult wojny1. Nie¬typowy dla faszyzmów, występujący najostrzej w niemieckiej jego odmianie, czyli w narodowym socjalizmie, był rasizm, skierowany przeciwko Żydom (antysemityzm) i Słowianom. Częścią składową niektórych z nich była apoteoza życia wiejskiego.
Istnieje również niejsność pojęcia „kultura". Liczba jego definicji, wymienionych przez jedną z encyklopedii, sięga kilkudziesięciu, nie¬którzy badacze doliczają się ich kilkuset. Główne płaszczyzny spo¬rów wokół tego pojęcia przedstawił Jan Szczepański w Elementarnych pojęciach socjologu. Można tylko przyłączyć się do poglądu, że proble¬matyka kultury przypomina swym ogromem żywioł, w którym tkwimy, ale którego nie umiemy ani opanować, ani precyzyjnie określić.
Niektórzy socjologowie kultury przesunęli akcent na pojmowanie kultury jako zachowania ludzi, przebiegającego według wspólnych dla zbiorowości społecznej wzorów, wykształconych i przyswojonych w to¬ku interakcji oraz na wytwory tych zachowań. Takie podejście może doprowadzić do eliminacji w znacznym stopniu intelektualnych i emocjonalnych aspektów kultury, do których w XIX w. była sprowadzana problematyka kultury2. Wedle definicji Jana Szcze-pańskiego, stanowiącej zmodyfikowaną definicję Stefana Czarnowskie-go, kultura to ogół wytworów działalności ludzkiej, materialnych i niematerialnych wartości i uznawanych sposobów postępowania, zobiektywizowanych i przyjętych w dowolnych zbiorowościach, prze¬kazywanych innym zbiorowościom i następującym pokoleniom^. By¬łoby utopią oczekiwać uwzględnienie w takim zakresie zjawisk kul¬tury europejskiej w jej zetknięciu z faszyzmem. Nie pozwala na to stan badań oraz dominacja zainteresowań kulturą duchową. Nie¬mniej definicję tę należy mieć na uwadze, odpowiadając sobie, jak dalece uwzględnione zostały w szkicach najważniejsze elementy kul¬tury.
Zarysowując strukturę relacji zachodzącej między ideologią, do której wszakże faszyzmu sprowadzić nie można, a kulturą jako punkt wyjściowy należy przyjąć pogląd K. Marksa, że ideologie wyrastają w określonej atmosferze, kulturze, że na tę kulturę wpły¬wają i stanowią o jej istotnej treści4. Ale byłoby uproszczeniem niedostrzeganie, iż w omawianym okresie niektóre dziedziny kultury miały współdziałać w przygotowaniu narodzin ideologii faszystowskiej. Jaskrawym tego przykładem jest kultura literacka Niemiec okresu weimarskiego, podobną rolę spełniała część nauki. We Włoszech
natomiast podobną rolę odegrał futuryzm, któremu to kierunkowi przewodził pisarz, poeta Filippo Tomasso Marinetti. Pewne dziedziny kultury nie czekały na opanowanie świadomości i dostateczne za¬puszczenie korzeni przez nową ideologię, ingerowały już w sam pro¬ces jej narodzin. Dojrzała ideologia miała prowadzić do odbudowy kultury duchowej, jedności narodu, miała obronić przed marksizmem i ustabilizować społeczeństwo.
.Również w zakresie pojęć szczegółowych, odnoszących się do kultury, występuje brak precyzji, nieład.
Autor pracy o kulturze, Philip Bagby, proponuje nazwanie kul¬tur ponadnarodowych superkulturami i za taką kulturę uważa kul¬turę zachodnioeuropejską. Pozostańmy jednak przy dotychczasowej terminologii „Kultura europejska", rozumiejąc ją tak. jak rozumie superkulturę zachodnioeuropejską P. Bagby. Zamiennie używa się określeń ..kultura europejska" i ..kultura zachodnia", niekiedy ope¬ruje się pojęciem kultury mieszczańskiej (czy kultury świata mie¬szczańskiego)5. Nadal pozostaje sporne, czy właściwe jest określenie kultury we Włoszech Mussoliniego jako ideologicznie faszystowskiej. Zdaniem epigona liberalizmu Benedetto Croce, określenie to jest pozbawione uzasadnienia historycznego, gdyż poprzedzająca ją kul¬tura nie przestała żyć - jak pisze - na złość reżimowi faszystowskie¬mu i pod jego władzą. Część badaczy, akcentując podporządko¬wanie się kultury władzy Mussoliniego, skłonna jest używać tego terminu w znaczeniu, w jakim stosowany był w niektórych publi¬kacjach propagandowych, które głosiły hasła nowej kultury. Jeszcze inni badacze używają raczej określenia „polityka kulturalna faszyzmu", czy ..faszystowska", dla nich jest to kultura kraju opanowanego przez faszyzm, a nie ..faszystowska". Innego typu wątpliwości rysują się w odniesieniu do III Rzeszy. Tu piętno nazizmu w kulturze było na tyle silne, że wybitny znawca dziejów tej kultury, autor prze¬tłumaczonej zresztą na język polski pracy o ideologii niemieckiej. George L. Mosse, jedną ze swych prac zatytułował Na=i at/ture, a więc ..kultura nazistowska". Hubert Orlowski rozróżnił literaturę faszystowska i nazistowska. Jeden z badaczy z NRD napisze, że
w okresie III Rzeszy doszła do głosu kultura, będąca zwyrodnie¬niem kultury imperiał i stycznej, z wszystkimi jej negatywnymi cechami, wielokrotnie spotęgowanymi i że cechę główną można określić jako Kulturbarbarei - barbarzyństwem kulturalnym6.
Czytając z kolei pracę Bogusława Drewniaka, a także wielu autorów zachodnioeuropejskich na temat teatru i filmu III Rzeszy, odnosi się wrażenie ocen znacznie łagodniejszych. Skala ocen zja¬wisk kulturalnych w Rzeszy i na terytoriach przez nią okupowa¬nych — należy to zauważyć na wstępie naszych rozważań — wynika przede wszystkim z tego, czy wysunie się na czoło wzory zacho¬wań, wzory osobowości i system norm. jakie wprowadził, czy chciał wprowadzić do świadomości społecznej Niemców i na terytoriach okupowanych hitleryzm, łatwo dostrzec, że całkowicie sprzecznych z tradycyjnymi zasadami humanizmu europejskiego i niemieckiego, czy też patrzeć się będzie na nie pod kątem kryteriów czysto estetycznych, walorów artystycznych. W zakresie ekspresji artystycz¬nej upadek kultury był mniej wyraźny, dlatego m. in., że w III Rzeszy upowszechniano szeroko wartości klasyczne kultury, zarównb nie¬mieckie, jak obce, szerzej aniżeli nowe. Z obcych była upowszech¬niana m.in. twórczość Szekspira, Ibsena, Hamsuna, Bernarda Shawa i nade wszystko sztuka grecka. To skłania do wyraźnego rozróżnie¬nia poziomu kultury i poziomu twórczości kulturalnej, bez uwzględ¬nienia tego obraz upadku umysłowego III Rzeszy ulegnie zamazaniu.
Nowe zagadnienie to instytucjonalizacja kultury. Badacze kultury, a z polskich uczonych Stefan Żółkiewski i Antonina Kłoskowska, zwrócili na nią uwagę zarówno w zakresie twórczości, jak upo¬wszechniania wytworów kultury. Stefan Żółkiewski wymienia w od¬niesieniu do Polski międzywojennej następujące instytucje w zakresie
kultury literackiej: instytucje inicjacji, instytucje kontrolujące, pro¬gramujące, uczestnictwa, wyboru i zawodowe. Nasuwa się pytanie, czy rozwój instytucjonalizacji, który dostrzegają także badacze kultury we Włoszech i w III Rzeszy — tu szczególnie — ułatwił faszyzmowi oddziaływanie na środowiska ludzi kultury? O ile zapewniła J. Goe-bbelsowi kontrolę środowisk twórczych Izba Kultury Rzeszy, a B. Mu-ssoliniemu ministerstwo kultury ludowej i instytucje z nim związane?
Równocześnie w okresie dużego nasilenia instytucjonalizacji w kra¬jach faszystowskich, kultura europejska podejmowała próby samo¬obrony i obrony środowisk kulturalnych krajów rządzonych przez faszyzm, tworząc wiele nowych organizacji i uruchamiając kongresy międzynarodowe do walki z faszyzmem, w czym szczególną zasługę mieli intelektualiści komunistyczni. Tej tendencji do instytucjonali¬zacji, tak sformalizowanej jak i nieformalnej nie spotka się w Anglii, ale tylko do czasu wojny.
Jak można by określić sytuację kultury europejskiej po I wojnie światowej w okresie ogólnego kryzysu kapitalizmu, kiedy na arenę dziejów weszły tak potężne ruchy, jak z jednej strony komunizm, z drugiej strony — faszyzm? Ograniczymy się do ukazania pewnych jej rysów, tak jak kreślą je kompetentni badacze. Z kulturą euro¬pejską związane były Rosja i Stany Zjednoczone. Burżuazyjna pro¬paganda głosiła, że rewolucja w Rosji zniszczyła kulturę. Przeciw temu fałszowaniu stanu rzeczy ostro występował Maksym Górki, wskazując na poważne ożywienie twórczości artystycznej i pisarskiej. Na Zachodzie nie rozumiano lub nie chciano zrozumieć, iż po rewolucji w Związku Radzieckim szukano własnego oblicza dla kul¬tury, liczono się z potrzebą kultury przeznaczonej dla masowego odbiorcy, który byłby równocześnie jej współtwórcą, postulowano oddziaływanie świata kultury w kierunku utrwalenia się nowego systemu wartości i wzorów osobowych, przystosowanych do nowego systemu społecznego. Od początku toczył się tam ostry spór o cha¬rakter nowej kultury, nowej sztuki, o jej stosunek do tradycji, do istniejących prądów i kierunków, do aktualnych wartości artystycz¬nych. Do orędowników oparcia kultury proletariackiej na dorobku dotychczasowym ludzkiej kultury — po przeobrażeniu jej — należeli W. I. Lenin, A. Łunaczarski, natomiast za przekreśleniem jego opo¬wiadali się teoretycy i artyści kierujący organizacją powstałą jesienią 1917 r., „Proletkultem". Ta 80-tysięczna organizacja zabiegała o pod-
niesienie ogólnego poziomu proletariatu w zakresie oświaty, etyki i estetyki, o rozwijanie samorodnej jego twórczości artystycznej, ale też uzurpowała sobie prawo stanowienia o wartościach sztuki w imieniu proletariatu, opowiadała się za całkowitą odrębnością kultury proletariackiej, za postawą nihilizmu wobec wszelkiej tradycji kulturalnej domagała się bezwzględnej walki ze sztuką burżuazyjną, także z takimi kierunkami literatury radzieckiej: jak symbolizm. futuryzm, imażynizm. Wiele lat trwało zmaganie się tendencji, zanim zwyciężył pogląd, że rewolucja kulturalno-oświatowa. postulowana i wprowadzona w życie przez władzę radziecką, wymaga głębokiego zakorzenienia się w tradycji ogólnoludzkiej i tradycji narodowej ludów ZSRR. Kultura ta była antypodą kultury rozwijanej w krajach opanowanych przez faszyzm, była jednak młoda i zbyt wątła, brako¬wało w niej śmiałej, twórczej myśli, wyjścia przed klasyczny akade¬mizm i dydaktyzm by sama mogła mu skutecznie przeciwdziałać w Europie. Natomiast faszyzm od początku dążył w krajach, w któ¬rych rządził, do przecięcia dróg i ścieżek prowadzących ku ..kulturze proletariackiej", chciał zniszczyć treści postępowe kultury, szczególnie silnie występujące w Niemczech. Z kolei Stany Zjednoczone aczkol¬wiek przez izolacjonizm. który ujawnił się w okresie międzywojennym, rozluźniły więzi polityczne z kontynentem europejskim, to jednak zaczęły wywierać coraz silniejszy wpływ na jego kulturę, szczególnie w takich dziedzinach jak muzyka, film. czy nauki ścisłe. Jednocześnie w literaturze amerykańskiej wystąpiła fascynacja Europą, także dla amerykańskiego świata kultury Paryż był Mekką literatów, malarzy, rzeźbiarzy, uznawano dominację baletu francuskiego.
Podczas 1 wojny światowej i po jej zakończeniu świadomość mieszczaństwa oraz wielu intelektualistów w Europie była pod wra¬żeniem szaleństwa wojny, w miarę upływu czasu zapomina się, jak bardzo silny był to wstrząs. Ponadto czuło się ono zagrożone rosnącą silą społecznej rewolucji, wahało się między pesymizmem obwieszczającym upadek kultury a nadzieją na jej obronę. Wśród badaczy kultury i w ogóle intelektualistów europejskich przeważali pesymiści, nie brak było katastroficznych wizji świata. W swoim czasie najostrzej wystąpiło to u Oswalda Spenglera, autora pracy Der Untergang des Abendtandes. Ale obok niego, a także duńskiego filozofa Kirkegaarda żyjącego w XIX w., który wolał o rewolucję religijną, jako jedyny ratunek dla współczesnej cywilizacji, wymienić
trzeba ze współczesnych Arnolda Toynbee, Karla Jaspersa, Jacques'a Pirenne'a, Jose Ortega y Gasset, Franza Kafkę, Julię Bende. Floriana Znanieckiego7, Andr£ Malraux. Oceniali oni zgodnie, że kultura europejska przeżywa kryzys, niektórzy sądzili nawet, że chyli się ku upadkowi; co do przyczyn, to różnie je określano. Komuniści kry¬zys kultury łączyli z kryzysem ustroju kapitalistycznego, negowali runkcjonujące w nim wartości kultury i wzory osobowe, stare siły społeczne uważali za kulturalnie jałowe, ograniczone w nowatorstwie. Dla Antonio Gramsciego warunkiem przeżycia cywilizacji zachodniej mogła stać się wystarczająca ilość idei, pozwalających funkcjonować społeczeństwu klasowemu. Romain Rolland był jednym z niewielu intelektualistów, który przyczynę wystąpienia objawów kryzysu kul¬tury upatrywał w implikacjach współczesnego kryzysu społecznego. Inaczej widział przyczyny kryzysu kultury Karl Mannheim. Był to dla niego skutek ..negatywnej demokratyzacji" i ..negatywnego libe¬ralizmu". Obie te dążności podważyły stanowisko społeczne elity intelektualnej, będącej - jego zdaniem — jedyną grupą kulturalnie twórczą i rozbiły tradycyjne grupy publiczności, a przez to zachwiały całym systemem kultury. Do tego dodawał dysproporcję pomiędzy rozwojem ludzkich umiejętności technicznych a sił moralnych oraz destruujący kulturowy system układ struktur społecznych«. Dla in¬nych badaczy przyczyną — i to bardzo ważną — groźnego przesile¬nia miało być uprzemysłowienie i jako skutek alienacja występująca w społeczeństwie. Dalszy wymieniany motyw to zanikanie auten¬tycznych treści religii, ograniczanie się do pozorów, sprzeczność między głównymi ideałami a praktyką życia codziennego, to konflikt między wartościami istniejącymi a zmaterializowaną czy zdegrado¬waną kulturą. Przyczyną rzadziej wymienianą, wspominaną m. in. przez J. Pirenneła i C. Baraclougha, było rozczarowanie masakrą
wojenną i „parodią pokoju" po I wojnie światowej. Dotyczy to nie tylko Europy. Potworny kataklizm I wojny światowej był rozu¬miany przez inteligencję chińską jako bankructwo tego, co miał przedstawiać sobą zachód. Jeśli nauka i demokracja miały doprowa¬dzić tylko do takiego końca, to Europa nie mogła być przykładem. U wielu Chińczyków i Hindusów zrodziło się rozczarowanie, gdyż widzieli w wojennej degrengoladzie upadek cywilizacji Zachodu^. Coraz częściej potępiano Europę za materializm, natomiast wychwa¬lano wyższość duchowości Wschodu. Niektórzy intelektualiści w tej sytuacji głosili zagrożenie kultury europejskiej przez Azję, obwieszczali żółte niebezpieczeństwo.
Dalszą przyczyną wystąpienia kryzysu kultury europejskiej miał być jednostronny rozwój nauki i techniki, który w XIX w. przyniósł przewagę Europy w świecie, a równocześnie towarzyszył mu upadek tradycji humanistycznej, dominującej w myśli europejskiej od czasów Odrodzenia. Technika nie narzuciłaby człowiekowi poglądu na świat, gdyby nie niesłychany prestiż nauk przyrodniczych, ścisłych, wielkie ich odkrycia. W tym czasie humanistyka, wyrażająca się w nurcie pozytywistyczno-empirycznym — z wyjątkiem niektórych dziedzin ma¬jących osiągnięcia — dreptała w miejscu. Od końca XIX w. odpo¬wiedzią na rozwój nauk ścisłych i technicznych oraz reakcją na po¬zytywizm był wzrost tendencji irracjonalistycznych zainteresowań pod¬świadomością w humanistyce poszukiwanie swoistości społeczeństwa, czy nowe kierunki w sztuce. Gdy załamała się wiara w mechani-styczno-racjonalistyczny postęp w życiu społecznym, to od jedno¬stronnych intelektualistycznie podstaw kultury współczesnej zwró¬cono się do sfery nieświadomości, a więc do uczuć, wiary, intuicji, metafizyki, spirytualizmu, irracjonalizmu czy mistycyzmu. Ten trend w humanistyce ku irracjonalizmowi zbiegnie się z tzw, katastrofiz¬mem technokratycznym (Aldous Huxley, Giovanni Papini, częściowo R. Rolland). Obok niego odnotujmy nastawienie intelektualne naro¬dowego socjalizmu w Niemczech. Na drugim biegunie nadzieją był marksizm. Autor pracy o dziejach nauki, J. D. Bernal uważa, iż sytuację intelektualistów pogarszało w okresie międzywojennym to, że wyrośli oni w tradycjach liberalizmu i w okresie międzywojen¬nym znaleźli się w krajach o reżimach autorytarnych czy faszystow-
skich na rozdrożu, wahając sie między obowiązkim humanisty a obo¬wiązkiem dobrego obywatela, między wiernością swoim ideom a lo¬jalnością względem swoich rządów. Obawiając się oskarżenia o so¬lidaryzowanie się z ideologią postępową, wielu uczonych zniekształ¬cało ja, lub powątpiewało w samą możliwość postępu, żyło w kręgu spraw swych narodów. Postawę tę zauważa się w Wielkiej Brytanii, dostrzegł ją Julien Benda w Zdradzie klerków, w książce, która uzyskała w okresie międzywojennym znaczny rezonans społeczny, była obroną racjonalistycznej tradycji intelektualnej, a atakiem prze¬ciw nacjonalizmowi i niemieckiemu neoromanlyzmowi. Jeszcze ostrzej ocenia L. G. Mosse, że większość intelektualistów europejskich nie tylko nie przyłączyła się do obrony parlamentaryzmu, lecz także nie doceniła wolności, jako indywidalnej swobody, prawa do tej swobody. Jego zdaniem, część intelektualistów przystosowała się do totalitarnych idei, inni patrzyli na świat, jakby czekając wyjaśnienia rzeczywistości. Jest on bliski K. Jaspersowi. który wśród trzech pod¬stawowych cech kultury europejskiej wymienił pojmowanie wolności, które sprzyjało wielu oryginalnym osobowościom twórczym, stosu¬nek do historii, nastawienie, by ją świadomie tworzyć i w-ysoką rolę nauki. Ogólnie można powiedzieć, że nauka przechodziła wówczas pewien kryzys, nie czyniła świata naprawdę zrozumiałym, przejrzy¬stym, niepokoiła odkryciami. W 1931 r. na londyńskim Zjeździe Historii Nauki delegacja radziecka zaproponowała, by twórczość naukowa była kontrolowana społecznie, skoro jej warlość leży w za¬spokajaniu potrzeb. Sprzeciwił się temu A. Einstein, reprezentujący pogląd, iż nie można organizować odkryć, można tylko kontrolować stosowanie odkrycia naukowego, jego wdrożenie.
Na kongresie w sprawie przyszłości kultury, który odbył się w Madrycie w 1933 r.. wielu pisarzy, artystów, naukowców ob¬ciążało naukę - nadmiernie podatną na specjalizację i standaryzację -odpowiedzialnością za kryzys kultury, czemu przeciwstawiła się Maria Curie. Wyraziła przy tym wątpliwość odnośnie do groźby zagłady kultury europejskiej '<>.
Jeszcze inna przyczyna to pycha i pewność siebie, wyrażające się w utożsamianiu historii Europy z historią świata, czynienie z za¬bytków obcych kultur zbieranych w muzeach, przedmiotu ciekawości
i wyzysku; wierzono, mimo upadku roli tego kontynentu w polityce w uniwersalna wartość własnego świata idei. panowało niepodważalne przekonanie o przewadze własnej kultury. To były przyczyny, które zaciążyły — aczkolwiek w różnym stopniu — na kryzysie kultury europejskiej.
W zakresie sztuki XX-wiecznej nie ma jasności o jej rodowodzie. Odnotujmy tylko dwie opinie polskich badaczy. M. Porębski dostrze¬ga w XIX w. kulturę klasyczno-romantyczną, po której nastąpiło załamanie się dotychczasowej tradycji. Równocześnie dokonywały się gwałtowne przemiany cywilizacyjne. W konsekwencji na obszarze sztuki wytworzyło się wiele konkurujących ze sobą i szybko się wymieniających „sztucznych" języków, asymilowano różne wartości kulturalne — także dawne i pozaeuropejskie. Inny teoretyk, St. Mo¬rawski uważa, że klasycyzm zamknął epokę feudalno-wiejską, ro¬mantyzm zaś otworzył nową, a kolejnego przełomu dopatruje się dopiero w połowie XX wieku ".
Eksperymentowanie w zakresie sztuki, charakterystyczne dla pierwszej połowy XX w., nie dało wielkich, konstruktywnych re¬zultatów. Prowadziło do konfliktów z nowymi prądami ideolo¬gicznymi, dla niektórych krytyków była i jest to sztuka najgorsza ze wszystkich mimo jej inwencji pod względem technicznym oraz objęcia zainteresowaniami obszarów dotąd nie znanych lub przemil¬czanych. W utworach literackich reprezentatywnych dla XX w. (jeżeli wyłączyć komunistyczne) zakwestionowane zostało niemal wszystko, sam sens życia, podstawy rzeczywistości, co nieraz już miało miejsce w przeszłości, ale nie wywoływało tak silnego rezonansu społecznego jak teraz. Wielu pisarzy i artystów w imię walki ze złem przyjęło postawę, którą niekiedy określa się jako świadomie destrukcyjną, zmierzała ona ku oczyszczeniu drogi z nawarstwień przeszłości, ze¬rwaniu z przeszłością; nie programowano jednak stworzenia w to miejsce czegoś istotnie nowego. Cały świat, cała ludzkość wydawały im się zgniłe, ogarnięte obłędem, okaleczone.
Ratunku dla załamującej się kultury zachodnioeuropejskiej szu¬kano w sile ducha ludzkiego. Wśród orędowników można wymie¬nić filozofa i pisarza Stefana Georga, czy Ernesta Cassirera, twórcę
symbolicznych teorii form. Poszukiwano nowych elit, zarówno spo¬łecznych, jak i intelektualnych, do poszukujących należeli Vilfredo Pareto, O. Spengler, K. Mannheim, B. Croce, z poetów Gabrielle d'Annunzio. surrealiści i ekspresjoniści; ci ostatni skłonni byli ogra¬niczyć elitę do ludzi pióra. J. Benda apelował o odseparowanie się od społeczeństwa, intelektualiści mieli być „klasa" pozostająca na ubo¬czu nurtu życia. Wreszcie nawoływano do powrotu do odrzucanego liberalizmu, jak to czynili B. Croce i K. Mannheim; z kręgu ko¬munistów apelowano o rozwiązanie generalne, o zmianę podstaw społeczno-gospodarczych.
Przedstawiona sytuacja kultury europejskiej, zdaniem Baraclougha, znamionowała przejście od jednej epoki do drugiej. W opinii Ste¬fana Żółkiewskiego w XX w. mamy już do czynienia z odrębną formacją kulturową, z nowym typem kultury. Ten typ wykazuje jednolity kierunek przemian, gdy brak tej jednolitości kierunku w prze¬mianach stylu tej kultury, w której wyróżnia on społeczne tendencje atrukturyzacji „jako kultury upolitycznionej", jako kultury autote-licznej, jako kultury masowej" l2. Ostrożnie przyjmując, że był to okres przejściowy, można określić rolę faszyzmu; faszyzm miał to przejście utrudnić, przedłużyć, nawarstwiając świadomość zmistyfiko-waną. gdyż zwrot ku faszyzmowi był połączony z nagłym lub stop¬niowym odwrotem od współczesnej europejskiej tradycji kulturalnej, od wartości humanizmu, był buntem przeciwko obowiązującym wzo¬rom myślenia i zachowania. Można powiedzieć, że także komunizm był buntem, lecz ten, tworząc z kolei kulturę o nowym obliczu, szukał jej w przystosowaniu do zmienionej struktury społeczno-gospo-darczej, klasowej. Faszyzm - jak się potem okazało - tych podstaw nie zmienił. Odcięcie od określonej tradycji miało mu ułatwić ope¬rowanie masami, manipulowanie nimi, sterowanie, ujarzmianie świado¬mości, stworzyłoby określony fundament dla ustroju faszystowskiego. Niektórych ludzi przekonywały nie tyle nowe treści, co wiara, iż faszyzm jest rozwiązaniem zabezpieczającym przed dawnymi słabościa¬mi systemu demokracji parlamentarnej i zabezpieczającym przed komunizmem; innych pociągał fakt wprowadzania go bez rewolucji i bez ofiar z tym związanych. Tego czynnika pozornej legalności władzy wielu badaczy nie docenia. Poza tym po kryzysie gospodar-
czym poważna część ludzi wierzyła, że faszyzm stanowi skuteczne antidotum na tę chorobę systemu kapitalistycznego.
Kultura europejska I polowy XX w. to dziecko starej epoki, ale i współtwórca nowej, gdy faszyzm to dziecię okresu kryzysu kapi¬talizmu. Przedstawienie relacji między nimi nie należy do zadań łatwych, być może jest próbą przedwczesną. Bardziej jednak ma na celu przedstawienie wstępnych przemyśleń i zagadnień do dyskusji niż ich rozstrzygnięcie.
Wyrażam serdeczne podziękowanie tym wszystkim, którzy uwa¬gami swymi ułatwili mi przygotowanie ostatecznej wersji szkiców, w tym w szczególności profesorom: Aleksandrowi Gieysztorowi, Franciszkowi Ryszce. Januszowi Tazbirowi. Januszowi Żarnowskie-mu, Kazimierzowi Żygulskiemu i Jerzemu Kossakowi.
Indeks nazwisk
Abetz Olto 119, 134, 156. 198, 199, 206, Barral Z. 131
207 Bartels Adolf 62. 81, 84
Adorno Theodor W. 70. 93 Bartok Bela 156
Alain 126 Bartoszek Franciszek 140. 145
Alberti Rafael 98. 131, 134. 147 Bartoszewski Władysław 223
Albertini Gaetano Luigi 36 Bauer Otto 98
Alberts 103 Bauer Willy 78
Alfien Dino 38. 39 Bauvoir Simone de 155
Alighieri Dante 146 Baumler Alfred 74, 207
Alonso fc R. 132 Becher Johannes B. 59. 93, 95, 99. 147.
Alvarez del Vajo J. 134 215, 231
Amendola Giovanni 36, 123 Beethoven Ludwig van 85
Amman A. 165 Bell J. 133
Andermann Erich 106 Belloc H. 127
Andersen Hans Christian 198 Benda Julien 13, 15. 133, 200
Andersen Lale 87 Benedetti A. 21
Andrzejewski Jerzy 145 Benelli Sem 28
Annacker Heinrich 83 Benesz E. 103, 138
Aparicio Antonio 131 Benn Gottlried 55. 58, 71, 83, 113
Apitz Bruno 226 Berenson 30
Aragon Louis 110, 122. 133. 136, 147. Berezowska Maja 226
200, 228. 232 Bergamin J. 134
Arconada C. M. 131, 134 Berggrav Eivind Josef. biskup 181, 227,
Arendt Hanna 108 232
Argueljes Leopoldę A. 132 Bernal J. D. 14, 128
Arias G. 28 Bernanos Georges 133, 156
Ariovist 184 Best Werner 207
Asz Szalom 29, 127 Beverdige 100
Auden W. H. 127. 132 Bidault Georges 100
Augier M. 186 Bier August 67
Bismarck Otto von 80
Bach Johann Sebastian 85 Bloch B. 153
Baczyński Krzysztof Kamil 223, 224 Bloch Ernst 47
Badoglio Piętro 45. 163, 204, 205 Bloch J. B. 122
Bagby Philip 9, 149 Bloch J. F. 133, 156
Balzac H. 135 Bloch Jean-Richard 200
Baraclough C. 13, 17 Bloch Marc 229
Barbusse Henri 64, 102. 121-125, 137. Bloem Walter 61
231 Blokzijl U. 197
Barea A. 98 Blunck H. F. 60, 71, 216
Barlach Ernst 57, 83. 218. 219 Bo C. 26
Bocca Giorgio 40
Boccaccio G. 29, 146
Bohner Theodor 61
Bon Gustaw le 26. 120
Bonn M. J. 47
Bonnard Abel 185
Bopp M. J. 174
Bordero E. 19
Bordiga Amadeo 5
Borejsza Jerzy 143
Borgese G. Antonio 92
Bormann Martin 68
Borowski Tadeusz 226
Borowski Zygmunt 140
Boterf Henri 199
Bottai Giuseppe 27. 33. 39. 163
Boy-Żeleński Tadeusz 140
Boye E. 143
BÓcklin Arnold 73
Braak Menno Ter 10?. 106. 128. 173
Bracco Roberto 36
Bracher K. D. 176
Bracken Brendan 128
Brackow Ernst 182
Bragalio A. G. 43
Brahms Johannes 85
Brandt Willy 92
Brasillach Robert 120. 185, 186, 209
Brecher J. R. 55
Brecht Bertold 54. 55, 74. 95, 96. 99.
105, 109. 114. 134. 231. 236, 237 Bredel Willy 95. 103, 132, 226 Breker Arno 144. 206-208 Brenner H. 70 Brescius Hans von 216 Breton Andre 122, 155 Bretschneid Rudolf 91 Briand Aristide 119 Broniewska Janina 140 Broniewski Władysław 140. 143. 155, 221 Bronnen A. 61 Broż J. 190
Brucke Móller van den 58 Bruller J. (Vercors) 229 Briickncr 85
Buonarotti 146
Burckhardt Carl 218
Burchardt F. J. 100
Burdecki Feliks 145, 189
Burian 232
Burian Emil Frantisek 138. 192. 222, 226
Busch Ernst 55
Butenandt Adolf 78
Byron 128
Cabalero E. J. 131
Cadwei! C. 133
Cain Jules 226
Campagnolo Umberto 36
Cambell Roy 128. 134
Camus Albert 154. 186, 228
Cannistraro P. V. 29. 35. 41
Cardon C. 126
Carducci Giosue 19
Carette L. (Marceau F.) 186
Carossa H. 60. 165. 186, 216
Casals P. 134
Casanovą G. 29
Cassirer Ernst 16, 94. 100. 110
Casson Jean 229
Cat-Mackiewicz Stanisław 143
Caudillo 50
Caute A. 229
Cavour 25
Capek Jósef 102. 226
Ćapek Kareł 138, 147
Celinę L. F. 154. 185
Cękalski Eugeniusz 155
Cerny J. V. 192
Cervinka F. 137
Cervinkova 192
Chagal Marc 70, 155. 200
Chamberlain Neville S. 26. 57
Chamson A. 133
Chesterton G. K. 127. 128
Chopin Fryderyk 144, 189
Churchill Winston 26. 128
Ciano Galeazzo 38
Cipriano 205
Clauss Maks 143
Clave Torres 132 De Sanctis G. 46
Cocteau Jean 207 De Stefani A. 205
Coppola G. 163 Didier Z. 186. 206
Comford J. 133 Dietrich Marlena 81. 94
Corradini Enrico 19 Dietrich Otto 192
Coselschi 49 Diesel 78
Cremieux Benjamin 127 Di Marzio Cornelo 39
Croce Benedetto 9. 17. 20. 21. 28. 32. Dix 57
35.36.40,45,76,92. 121, 163. 215. 236 Dobrowolski Stanisław Rys/art 140
Csokor F. T. 97. 103 Dohle H. 176
Curie Ewa 15 Dohr Niels 156
Curie-Skłodowska Maria 15. 22 54 Dollfus Engclbert 26. 50
Curzon Lord 26 Domagk Gerhard 78
Czajkowski Piotr 88 Donatello 146
Czarnik Andrzej 165 Donner 129
Czarnowski Stefan 8, 124. 141, 145 Dos Passos John 133
Czekalin A. 160 Dottori G. 41
Dóbblin Alfred 106
D"Annunzio Gabriele 17. 19-21 , 28 31. Dreiser T. !47. 149
33. 34. 49. 66. 67, 84. 121 130. 204 Drewniak Bogusław 10. 78. 80. 166
Dahlcm Franz 91 190. 201
DahrendorfT Ralf 216 Dreyffus 120
Dallin Alexander 187 Drieu La Rochelle Pierre 119, 120. 134
Dam J. van 194 185. 229
Daniel J. 178 Dubois A. 194
Daniłowicz Gustaw 142 Duffy O- 121. 136
1 Darieux Danielle 187 Duhameł Georges 64, 104
Daszewski Władysiaw 140 Dunan F. 199
Daudet Leon 120 Dunikowski Ksawcry 226, 227. 230
Da Vinci Leonardo 36, 146 Dunin-Wąsowicz Krzysztof 21^ . 225
8 Dąbrowska Maria 142 Duran Gustaw 131
■i Debussy Claude A. 88 Durzak M. 94
Degrel! L. 231 Diiwel Richard 217
Deisel T. 21] Dvofak Antonin 190
Dembiński Henryk 140 Dzieduszycki T.. hr. 49
Demulh Fritz 100 Dżalis Musa 159
Denkers L. A. 496 Dżyngis Chan 130
Depero T. 41 Dymitrow Georgi 125
Descour 228
Desmos 229 Eckarl Dielrich 65. 67
Despiau Charles 207 Eggerbrecht Axel 94
Derain Andre 207 Eggert Marta 81
De Chirico Giorgio 41 Egk Werner 84
De Felice Renzo 6-7, 49 Ehrenstein L. 94 •
De Ruggero G. 36 Einaudi L. 36
Einstein Albert 15. 22, 54. 74. 77-79, 93. 95. 110. 111, 121. 123, 133, 218, 236, 237
Einsteinowie 110
Eisenstein Sergiusz 56
Eisler Hans 93
Elia A. S. 31
Ehot T. S. 47. 128. 150
F.luard Paul 122, 228, 229
I nnesch C. 107
Epting 199
Ercolc Francesco 205
Erenburgllia 104. 125. 131, 133. 159.231
Ernst Maks 1 55
Ewers H. 65
Fadiejew A. 133. 159
Falkenhausen Alexander 208
Federzoni Luigi 19, 205
Fermi Ennco 45. 79. 92. 103. 236. 237
Ferrero Guglielmo 36, 92
Fest Joachim C. 89
Feuchtwanger Lion 74. 92. 95. 96. 99.
105, 106. 135. 149. 218 Fiedor Karol 136 Fik Ignacy 140 Fischer Fritz 107 Formichi Carlo 29 Forster E. M. 125 Fourmaerier 202 Fox Ralf 132, 133 France Anatole 122 Francis Wallon 229 Franek H. 83 Franek James 77 Franco, gen. 53, 131 — 135 Frank Alfred 219 Frank B. 106 Frank Hans 69. 144. 209 Frankel E. 108 Freud Sigmund 97. 153 I nck Wilhelm 55, 56, 219 Friedrich C. J. 108 Kromm Erich 62. 93 Fróhlich Elke 57. 80. 212
Fryda M. 190
Fryderyk II Wilhelm 64. 65
Fućik Juliusz 138. 139, 192, 230. 232
Furtwangler Wilhelm 84. 85
Gąbin Jean 156
Gajdar Arkadij 159
Galen M. von 231
Galileusz 36
Gałan Jarosław 141
Ganszyniec Ryszard 141
Garcia Lorca Frederico 131. 132. 135.
220
Gardiner Margaret 128 Garfias Pedro 131. 134 Garibaldi 146 Gaspar H. 166 Gastello N. 160 Gauguin Paul 70 Gaulle Charles de 153. 156. 228 Gawrońscy Luciana i Jan J0 Gawroński Jan 30. 85, 181 Gede Kazimierz 141 Gemelli O. Agostino 34 Gentile Giovanni 21. 27, 28. 32. 33. 35. 36. 47-49. 76, 121. 163. 205. 233. 236. 237 George Stefan 16, 60. 67, 93
Gcrvinus Georg G. 54
Ghandi Mahatma 110
Giannini Amadeo 34
Gibson J. 132
Gide Andre 121, 122, 125. 126, 133, 136, 139. 200
Giese Helmulh 217
Gieysztor Aleksander 18
Gigli Beniamino 42. 43. 113, 164
Gillen Eckhart 73
Giraudoux 200
Ginzburg Leone 46
Glaser Ernst 94, 165
Gladkow F. 159
Goedevaagen T. 194. 195. 197
Goetel Ferdynand 143, 189
Goethe Johann Wolfgang von 62, 67. Harbou 208 1
72, 80. 183 Harlan Veit 166
Gogh Vincent van 70 Harrack Arvid 216
Gogol M. 29 Hartshorne E. V. 111
Goldman Max Reinhard 30 Hartt Frederich 170
Gombrowicz Witold 155 Harwey Lilian 81
Górki Maksym 11, 116. 117. 123- 125. Hasek Jaroslav 64. i 38
236 Hauptmann G. 79, 164. 165, 216
Gortot A. 207 Haushofer Albrecht 217
Gottschalk Joachim 84 Hawryluk Aleksander 141 1
Gounod Charles 88 Heartiield John 59. 93. 102
Góbbels Joscf 11. 29. 38. 41 1 >6 SS Hecht 174
60. 61. 65. 70. 71. 79-82 . 94. 96, Heck Roman 137 1
122. 144, 156. 176, 178, 182. 186. Heckelingen 49
190. 195. 198. 209. 220. 221 Hegel 75
Góring Hermann 42. 49. 70, 144. 200. Hei H. 168
209. 210 Heidegger M. 74-76. 236
Gótz 76 Heine 71. 83. 104
Gramsci Antonio 13. 31, 44, 220, 231, Heisenberg Werner Karl 78. 79. 111.
236. 237 207. 236. 237 1
Green Julien 156 Hemmgway Ernest 64. 133. 134, 147. 149
Grillparzer Franz 67 Hempel Jan 142
Grimm JH. 60, 216 Heniem Konrad 138 1
Grobbe C. D. 64 Herder Johann G. 67. 183 1
Gromów A. 102 Herman Mieczysław 140 1
Gropius Walter 44, 57. 81. 93. 103 Hermelin Stephan 133
Groscurth Helmuth 179 Hernandez Migue! 131, 134
Grosser J. F. G. 106 Hertz Gustav 77
Grosz George 93, 95, 102 Herzfeld Wieland 117
Grundig Hans 226 Hess V. Franz 97. 103
Guillen N. 133 Heydrich Reinhard 69. 190
Gumplowicz Władysław 141 Hindenburg Paul von 76
Gurin 215 Hinkel Hans 61
Gutterer Leopold 182 Hinz Berthold 73
Guzman J. V. 132 Hiihnerfeld P. 75
Gunther Hans F. K. 56 Hierowski M. 140
Giistrow 219 Hilferding Rudolf 98
Hiller Kurt 94. 96
Haber Fritz 77 Himmler Heinrich 84, 111. 181. 182. 226
Hałas Frantisek 133, 138 Hitler Adolf 24-26. 31, 32, 39, 42 , 47.
Haldane J. B. S. 128 52, 53, 56-60. 62. 65. 67. 69. 72- -78.
Hale O. J. 165 80-86, 92-96. 104, 105, 108. 110-
Haller H. 47 113, 116. 119, 120. 127, 137. 144. 14^
Hamilton A. 5, 59, 71, 119, 120. 199 147. 157. 163, 166, 167, 179. 181. 182,
Hamsun Knut 10, 73, 185, 203, 218 199, 203, 207-211* 218, 219
Landsteiner Karl 97
Lang Fritz 94 Machado Antonio 131. 134. 147
Langevm Paul 121, 126, 229 Madajczyk Czesław 167
Langhoff Wolfgang 215, 226 Maeztu R. de 131
Laąueur W. 57, 58, 94, 112 Mahler Gustav 86. 195
Laval Pierre 26 Maillot Aristide 207
Leger Fernand 155. 200 Mąjakowski 159
Lehar Ferenc 86, 199 Maiorana Ettore 45
Lehmann H. G. 92 Maksakowa J. 158
Leibholz G. 47 Malaparte Curzio 34, 48
1 Maliszowa A. 138 -
Hobbelen 176
Hoffman 103. 193
Hoffman G. 175, 196
Hoffmann Heinrich 62
Holst R. 196
Holweck Fernand 229
Hopmans P. 196
Horacy 208
Horthy 139
Horvath Odon von 93. 98
Hoss 226
Huber Kurt 217
Huch R. 218
Hugenberg Alfred 55, 56
Hugo Wiktor 19
Huizinga J. 232, 236
Huxley Aldous 14. 12?. 218
Ibsen Henryk 10. 73
Mes L. 169
Iłłakowiczówna Kazimiera 155
Innilzer Theodor. kard. 181, 231
Irzykowski Karot 145
Isherwood 127
Istrati Panait 136, 200
Wens Joris 134
Iwas/kiewicz Jarosław 143
Jablonowski Władysław 49
Jacob 174
Janosi Engel 88
Jaracz Stefan 226
Jastrun Mieczysław 155
Jaszuński Grzegorz 91
Jaspers Karl 13, 15. 75. 76
Jcfferson T. 121
Jędrychowski Stefan 140
Jimenez J. R. 134
Johann E. 107
Johst Hans 60. 65. 83. 111
Joliot-Curie Fryderyk 229
Joliot-Curie Irena i Fryderyk 126, 136
Joliot-Curie. rodzina 231, 237
Jong L. de 193
Jourdain 22l)
Joiwenel Renaud de 100
Joyce James 117
Juliusz Cezar 25
Junker J.. zob. Spangerberg Berthold
Jiinger, bracia 58
Jiinger Ernst 47. 60, 164. 165, 207
Kaden-Bandrowski Juliusz 50, 141. 142,
Kafka Franz 13, 74
Kaiscr Georg 93, 96, 215
Kalman Emcrich 86
Kamiński L. 142
Kandinsky Wasilly 92
Kant 75
Kantorowie/ Alfred 103
Karajan H. von 199
Kar es 129
Kasprzyk L. 8
Kasprzysiak Stanisław 32
Keitel W. 209
Kelsen Hans 97
Kerner A. 226
Kerr Alfred 95. 101, 215
Kettenacker Lothar 183
Kiepura Jan 81, 223
Kirkegaard 12
Kirschner 173
Kisch Egon Erwin 59, 92. 93. 100. 102.
218
Klee Paul 57, 93 Klempcrer Otto 93 Klepper Jochen 83. 84 Kłoskowska Antonina 10. 13. 63 Knauf Erich 217 Koch R. 78 Koestler Arthur 100 Kogan N. 7
Kokoschka Oskar 93. 96. 101 Kolcew Michaił 133 Kolców M. 125 Kollwitz Kathe 60 Kolozsvan-Borese M. 169. 185 Kolumb 146 Kopernik Mikołaj 72 Korczak Janusz 95. 224
Korkheimer Max 235
Koskenniemi V. A. 169
Kosmodienjanska Zoja A. ps. Tania 160
Kossak Jerzy 18
Kossak-Szczucka Zofia 226
Kotarbiński Tadeusz 141
Kotovski Georgij 160
Koźniewski Kazimierz 135, 142
Kracauer S. 55
Krajewski Julian 141
Kratzenberg Damian 197
Krauss Clemens H. 201
Krauss Wcrner 227
Krenck Ernst 98
Kruczkowski Leon 140, 143
Kriiger 69
Kubin A. 103
Kuchar Lovro 226
Kuczyński Jtirgen 52, 100-102
Kuhn Richard 78
Kulczyński Stanisław 141
Kuleszowa W. W. 132
Kulisiewicz 145
Kuncewiczowa Maria 155
Kurek Jalu 142
Kutuzow Michał 160
Kuźniecow A. 74, 79
Kuźniecow B. G. 110
La Fayette 146 Labriola Arturo 20. 28. 36 Lagarde 59 Lagerkvist Par 128 Lagerlof Selma 125
Lenart Jose 134
Lenin Włodzimierz I. 11, 117
Leonhard Rudolf 101
Lessing Theodor 217
Levi Carlo 46
Levis 150
Lewald Teodor 87
Lewin W. P. 161
Lewis C. D. 127
Lewis Wyndham 127
Liebermann Max 96
Liebert Arthur 10!
Lifar Serge 200
Lind Jenny 198
Lindberg Charles A. 78
Linkę Bronisław 141
Liszt Ferenc 85
Litwinów 102
Loewi Otto 97
Lanero S. 169
Longmate N. 152
Lorentz Stanisław 222, 232
Lowry 132
Lówenthal L. 185
Luchair Jean 206
Lukacs Gyórgy 99. 106
Lukacs Paul 133
Ludwig Emil 29. 135
Luter Martin 80
Luthy H. 54
Łopuchów B. R. 45. 215 Łunaczarski A. 11. 117
Malraux Andre 13, 121, 124, 125, 132,
134. 200, 229. 236. 237, Man Henri de 180, 206 Mann Goło 75 Mann Hendrih de 47 Mann Henryk 55, 60, 95, 96, 99, 106,
121, 123. 12?. 149 Mann Klaus 95, 104, 111 Mann Tomasz 74. 79, 80, 82. 89, 93,
95. 99. 103. 105. 106, 108, 109-111,
114, 147. 156, 198, 214, 216, 220,
236. 237
Mannheim Hermann 94 Mannheim Karl 13. 17, 93, 100, 110 Mannowie Tomasz i Henryk 74. 96, 101,
215, 218. 231 Maraviglia Maurizio 39 Marc 57
Marceau F. {Carette L.) 186 Marconi Guglielmo 36, 37 Marcus Ludwig 106 Marques Riviere J. 178 Marinetti Filippo Tomasso 9, 20, 29 —
31. 37. 39. 41, 58. 72. 118, 130, 143,
170. 205
Maritain Jacques 133, 156 Marks Karol 8 Marleys 103 Masaryk T. 103 Mascagni Piętro 42 Matę Zalka 132 Matejką Wladimir 226 Matisse Henri 70, 200 Matrosow A. 160 Matteotti Giacomo 21, 123 Matthews H. L. 29 Mauriac Francois 133. 228 Maurois Andre 156. 200 Maurras Charles 120. 134. 185, 186 Meazza 45
Meinecke Friedrich 75, 76 Melograni P. 24. 37. 97 Menager Y. 222, 228 Mendelsohn Erich 96 Mendelssohn Feliks 86
Mengelberg Willy 195
Mensel Alfred 101
Menten Hubert 211
Menten Pięter Nicolaas 211
Metternich Wolff 209. 210
Mezzasoma Fernando 204. 209
Meyer 84
Meyer Michael 81
Meyerbeer Giacomo 86
Meyerhof Otto 77
Meyerhold Wsiewołod 139
Meyers Leo H. 128
Michels Robert 26, 47
Miedza-Tomaszewski Stanisław 232
Mieś van den Rohe Ludwig 93. 96
Mihajlowić 172
Miller A. D. 152
Milliex R. 228
Moliere 73
Molo Walter von 84, 106. 216
Moltke 144
Momsen K. 52
Mondrian Pięt 1 55
Morandi C. 46
Moravec Emanuel 173
Moravec H. 185
Moravia Alberto 41
Morawski Stanisław 16
Morcinek Gustaw 226
Morgan Michele 156
Mosley Oswald 127
Mosse George L. 9, 15, 59, 60, 64.
65, 67
Mościcki Ignacy 144 Montand Yves 200 Mounier Emanuel 133 Mounier Jean 120
Mozart Wolfgang Amadeusz 80. 85. 88 Muchow 203 Munk Kaj 185, 232 Musil Robert 98 Mussert Anton A. 173 Mussolini Arnaldo 37 Mussolini Benito 9, 11, 20-27, 29-35.
37. 38, 40-42, 45. 46, 49, 59, 67.
69. 80. 92, 97. 108, 113, 120, 121.
130. 142, 163. 164, 170, 204. 205. 233.
234
Muzard R. 178 -Muhlmanowie Josef i Kajetan 211 Miihsam Erich 104. 226 Miinzenberg Willi 91 Mussener H. 92, 114
Nadaan M. i 24 Nałkowska Zofia 140 Napoleon 25, 146. 160. 166 Nazor 231
Nedić Milan 172, 203 Negri Pola 223
Neidhardt von Gneisenau August 166 Nejedly Zdenek 99. 137, 138. 231 Nenni Piętro 20 Neruda Pablo 131, 133 Nettelbeck Joachim 166 Neumann Franz 91. 107, 108 Neumannowie Franz i Sigmund 94 Newski Aleksander 160 NexÓ M. A. 133. 147 Nicolini 163
Niekisch Ernst 47. 226, 230 Niemoller Marin 219 Nietzsche Friedrich T. 31-33. 66, 80. 198 Nilson S. S. 185 Niżami Gandżawi 161 Nizan P. 229
Nobel 33. 37, 41, 45, 63. 67, 77-79, 97, 103. 111, !19, 120, 124, 185, 218 Nolde E. 56 Nolte Ernst 7, 40, 122 Norkus H. J. 64 Novomesky Ladislav 133 Niissener 77 Nyssen E. !06
Ohst M. 139 Ofłenbach Jakub 86 Ojetti U. 205 Ollenhauer Ericb 91 Omodeo !63
Oppo Cipriano E. 205
Oppenheimer Jacob Robert 168
Ordonówna Hanka 155
Orlando V. E. 28. 36
Orłowski Hubert 9, 54. 58. 67. 83. 84.
105, 213, 214, 216. 217 Ortega-y-Gasset Jose 10. 13. 98, 131,
132. 134, 135 Orwell George 133 Orzechowski Marian 137 Ossietzky Carl von 54. 79, 83, 103, 104.
113. 129. 135. 136. 218. 219. 226. 231 Ossowski Stanisław 129, 130,141. 146,231 Ostrowski Tadeusz 211 Owidiusz 29
Pabst Georg W, 56. 58, 94
Pacelli Eugenio, kard. 134. 181
Paderewski Ignacy 223
Pagano Giuseppe 44, 46
Paganini 41
Papa E. R. 36
Papini Giovanni 14
Parandowski Jan 97
Pareto Vilfredo 17, 19. 25, 26
Pasquali G. 46
Pasternak Leon 155
Pauli Wolfgang 97
Pavese Cesare 39, 41, 46
Pavolini Alessandro 29. 39
Pawlikowska-Jasnorzewska Maria 155
Pawljuczenko 160
Penning D. 71
Pereł B. 122. 156
Perus J. 124
Perutz Max 97
Petacci Claretta 26
Petain Phillipe 200, 209
Petersen Jan 96. 100, 218
Piacentini Marcello 44
Piaff Edith 200
Picasso Pablo 70. 98, 131, 134. 200. 229,
230, 237
Pieck Wilhelm 91 Piestrak I ilip 141
Pikeras Juan 132
Piltz G. 96. 102, 160
Pilsudski Józef 140
Piotrowski Bernard 88
Piąuet 226
Pirandello Luigi 33. 117
Pirenne Jaeąues 13
Piscator Erwin 57, 95. 99
Pius XI 181
Pius XII 133
Plank Max 54. 79. 111. 113
Podkowiński M. 91
Poe E. A. 29
Polewka Adam 140
Politzer 228, 229
Pollack M. 106
Polonsky A. 150
Pomba G. L. 25
Ponti Gio 44
Porębski M. 16
Porsche 52
Posse H. 210, 211
Pound Ezra 33, 119, 121
Prados E. 134
Pranzzolini E. 41
Preminger Otto 98
Prestes L. 131
Prevost Jean 229
Priestley J. B. 101, 147
Prieto M. 134
Pritt D. N. 128
Pronaszko Andrzej 140
Proust 117
Próchnik Adam 143
Pruszkowski Tadeusz 224
Pruszyński Ksawery 115, 133
Przyboś Julian 155
Puccini G. 25. 42 Pudowkin Wsiewolod 56 Puszkin A. 138
Quasimodo SaWatore 41 Quis!ing L. Yidkun 181, 185, 203
Rabelais K 29 Rabinack A. G. 52
Radek Karol 102. 117. 125
Radkau J. 107. 108
Rado Sandor 30. 93, 100
Rafałowski Aleksander 141
Rante B. 168
Raola Carlos 134
Raszeja Franciszek 224
Ratzenhofer 63
Rauschning Hermann 72, 146
Ravel Maurice 88
Rebatet Lucien 120, 185
Recanti 164
Reinhardt M. 98
Remarąue Erich Maria 63, 74, 93
Rembrandt R. H. 72, 179, 186
Remmale Otto 91
Renn Ludwik 93. 96, 103, 132, 218
Reydon Hermanus 185. 194
Riba Carlos 134
Ribbentrop Joachim von 81, 156. 192,
209
Richard L. 40, 68. 82, 83, 90, 127 Rienhardt R. 165 Rivet P. 126 Rocco Alfredo !9 Rodziński Witold 14
Rogalski Aleksander 109
Rohan ks. A. 47. 49, 143
Rolland Romain 13, 14, 84, 110, 116, 117. 121-125, 136. 137, 142, 147, 200, 218, 231, 236, 237
Romains Jules 113, 122, 156
Roos Karl 179
Roosevelt 97. 111
Rosellint Roberto 162
Rosenberg Alfred 24, 32. 49, 55, 56, 67, 73. 75. 122, 182. 191, 192, 202, 203, 209
Rosenfeld Kurt 100
Rossaint Joseph 231
Rovigo 22
Rowohlt Ernst 94
Roth Joseph 99, 106
Roxan D. 210
Roder W. 77, 92, 99
Rubio Zordi 134
Russel Bertrand 30. 218
Rust Bernhard 61. 70, 74 Schulze Fritz 219
Rutherford Ernest 111 Schumacher Elisabeth i Kurt 216
Ruhman Heinz 177 Schwarz Philipp 100
Ryder 54 Schwerin von Krosig 112
Ryszka Franciszek 7. 18, 51, 108 Seghers Anna 92. 93. 101 - 103, 105. 106.
133, 215
Sabaudzki Eugeniusz ks. (Prinz Eugen) Seidler G. L. 8
179 Sender H. C. 131
Saint Perse J. 155 Sender Ramon 98
Saint -Exupery Antoine de 133, 229 Sciascia Leonardo 45
Salomon Ernst von 58 Seydewitzowie R. J. M. 210
SaWatorelli Luigi 46 Seyss-Inquart Artur 192. 193. 195-197
Sakemini Gaetano 36. 91 Shaw Bernard 10, 73, 125, 147, 150
Samborski Bogusław 187, 189 Sieroszewski Wacław 142
Sand G. 29 Sierpowski Stanisław 21. 35
Santarelli Enzo 33. 3> Signac Paul 102
Sartre Jean P. 155, 186. 199. 228 Silone Ignazio 105
Sauerbruch Ferdynand 67. 74 Simon J. 186
Sauerland K. 60, 83, 91 Simonow Konstanty 159
Sawjelew W. M. 161 Sinclair Uplon 74
Schacht Hjalmar 49 Skiwski Jan Emil 143. 189
Scheel Klaus 10 Skorzenny Otto 204
Scheidemann Philipp 91 Skuza Wojciech 140
Sched A. 139 Siochower Harry 109
Schieder Th. 213 Słonimski Antoni 155
Schiller Fr. 62. 72. 80 Snijder G. A. S. 194. 197
SchiUer Leon 140. 143, 226 Soffici Ardengo 34. 163. 205
Schillinges Max von 60 Sokorski Włodzimierz 147
Schirach Baldur von 183 SoMmann Wilhelm 91
Schirach H. von 68 Solomon 228. 229
Schlageter Albert Leo 64. 65 SombarI Werner 49
Schlósser Rainer 62 Sorel G. 26. 31. 120
Schmitt Carl 47. 76 Spangerberg Berthold ps. ,.J, Junker" 107
Schmittmann Benedikt 217 Spann O. 183
Schneeberger G. 75. 76 Sparing R. 164
Schncider R. 218 Speer Albert 67. 68, 72. 168. 176, ?08
Schollowie Zofia i Hans 217 Spein J. 10
Scholz Wilhelm 84 Spemann Hans 78
Schonauer J. 216 Spender 127
Schotmuller Oda 216 Spengler Oswald 12. 13. 17, 47. 58. 167
Schónberg 56 Spirito Ugo 34
Schónberg Gustav 86 Sprusiński Michał 141
Schrammelowie 88 Stalin Józef 53. 108. U3. 129, 157. 161
Schródinger Erwin 97 Stampfer Frederich 91
Schubert Franciszek 85. 88 Stang W. 191. [97
Schulz G. 19 Stark Johannes 111
Steinbach 67 Sternheim Carl 94 Stępień M. 117, 141 Stijn Streuvels 186 Siojanowa L. 147 Stolz Robert 98 Strauss Johann 88 Strauss Ryszard 81. 216 Sternfeld 92 Stresemann Gustav i!9 Stroffregen Gotz Otto 61 Strug Andrzej 140, 142, 143 Stumpp Emil 219 Stwosz Wit 72 Suvorov Aleksander 160 Syrkusowa Helena 93 Szalasi F. 139 Szczepański Jan 7, 8, 146 Szczors Mikołaj 160 Szekspir W. 10, 72, 73, 92, 200 Szenwald Lucjan 140 Szerer Henryk 141 Szolochow M. 125, 159 Szostakowicz D. 161, 231. 237 Sztern Jonasz 141 Sztumski J. 63 Szymanowski Karol 144 Szymanowski Zygmunt 143 Szymański Edward 140 Szymkiewicz Dezydery 141
Tagore Rabindranath 133, 147
Tałalichin 160
Talasz W. J. 232
Tank Maksym 141
Tannenbaum E. T. 30, 40, 49
Tarle Eugeniusz 160
Tassi 146
Tatarkiewicz Władysław 32
Tazbir Janusz 18
Teige Karl 139
Teilhard de Chardin 153, 154
Tell Wilhelm 62
Tennissen G. J. 195
Terencjusz 29
Tcrragni Giuseppe 44
Thalmann Ernst 51, 121, 125, 126
Thiess Frank 106
Thomson R. 127
Tichonow M. 159
Tito Broz 225, 236
Timmermans Felix 186
Toller Ernst 55, 59, 95, 100, 104, 127,
215
Tołstoj Aleksy 125, 133, 159 Tołstoj Lxv 29, 135 Tomaszewski Jerzy 125 Tonningen Rost von 173 Torberg Friedrich 98 Tosca 42 Toscanini Arturo 20, 21, 42. 45, 85, 92,
161. 215, 237 Tosti Amadeo 205 Toynbee Arnold 13 Treitschke Heinrich von 59 Triolet E. 228 Troost 72
Tschammer und Osten von 87 Tucholski Kurt 95, 104, 215 Tudor Stefan 141 Tunon de Lara M. 132 Turgieniew I. 29 Turski Marian 125 Tutas H. E. 112 Tuwim Julian 140, 155 Tyrowicz S. 75 Tzara T. 133
Uherek Z. 138
Unamuno Miguel de 131, 132
Undset Sigrid 81, 203. 218
Ungeretti 41
Unruh Fritz von 94
Utrillo 200
Vaclavek Bedfich 138 Valery Paul 200, 206 Valk Fritz 92 Vanćura Vladislav 137 Vasarhalyi M. 169 Vastidijk Simon 128 Yecchio G. del 28
Vercors (Bruller J.) 200, 229 Wiciński Henryk 141
Verschaeve 202 Widmann H. 94
Verweyen J. M. 217 Wiechert Ernst 218, 219, 226
Vidal A. 123 Wielopolska M. J. 143
Villard G. 126 Wilde Oscar 73
Visconti Luchino 43, 163 Wilhelm T. 164
Vita-Finzi P. 20 Wilhelm I Pruski 13
Vittorini Elio 40. 41. 164 Wilhelm II 82
Vivoani Raffaele 43 Wilhelmina 156
Vlaminck Maurice 207 Wiliamson 127
Volpe Gioacchino 33, 36 Wiszniewski W. 133
Volpicelli Luigi 27 Witkiewicz Stanisław Ignacy (Witkacy)
Volta A. 49 10. 145, 173
Voltaire 146 Wojen ski Teofil 141
Vóros Karoly 8, 86 Woolf N. 218
Vossler Karl 76 Woolf S. F. 7
Woolf W. 147, 200
Wachtangow 161 Woronko Platon 232
Wagner Martin 96 Wusten Johannes 219
Wagner Ryszard 32, 57, 60, 66. 80, 82. Wycech Czesław 222. 232
84. 85, 202 Wyka Jan 133
Walden Gregor 217 1
Walden Herwath 94 Yeats W. Butler 1 !9. 121. 136
i' Waidorff Jerzy 31. 40. 42, 46
Walland R. 229
Walter Bruno 93, 98 Zaleski A. 225
1 Walter H. A. 95 Zalka M. 133 '
1 Wanstall K. 210 Zand A. 63
Warga 102 Zegadłowicz Emil 140, 143
Wasilewska Wanda 140, 143, 155, 159, Zetkin Klara 123
160, 162, 231 Ziegler Hans 61
Wassermann J. 29 Ziehrer Carl Michael 88
Wachter H. 94 Znaniecki Florian 13
Weber Alfred 47 Zola Emil 74, 135
Weberns Anton 98 Zoberlein H. 58
Weigel Helenę 55 Zweig 85
Weil Simone 132 Zweig Arnold 29. 93, 95. 100, 147 .
Weinert Erich 99, 147. 162, 215 Zweig Stefan 50. 98. 103, 206
■ ' Weisenborn Gunther 113. 216. 218 Zweigowie Arnold i Stefan 74
Weiss Ernst 103, 173 Żarnowerówna Teresa 140
Wells H. G. 127, 136, 149, 218 Żarnowski Janusz 18
Wels Otto 91 Żeromski Stefan 142 |
Werfel Franz 29. 98 Żiżka 191
Wessel Horst 64, 65 Żółkiewski Stefan 10, 17, 69, 189. 223,
Wessely Paul 167, 177 232
te Wetzet E. 174 Żygulski Kazimierz'9. 18. 180
WIELKOŚĆ 20x14 CM,MIĘKKA OKŁADKA,LICZY 265 STRON.
STAN :OKŁADKA DB, ŚRODEK BDB-/DB+.
KOSZT WYSYŁKI WYNOSI 8 ZŁ - PŁATNE PRZELEWEM
/ KOSZT ZRYCZAŁTOWANY NA TERENIE POLSKI,BEZ WZGLĘDU NA WAGĘ,ROZMIAR I ILOŚĆ KSIĄŻEK - PRZESYŁKA POLECONA PRIORYTETOWA + KOPERTA BĄBELKOWA / / W PRZYPADKU PRZESYŁKI ZAGRANICZNEJ PROSZĘ O KONTAKT W CELU USTALENIA JEJ KOSZTÓW / .
WYDAWNICTWO OSSOLINEUM WROCŁAW 1979
NAKŁAD 4200 EGZ.!!!.
INFORMACJE DOTYCZĄCE REALIZACJI AUKCJI,NR KONTA BANKOWEGO ITP.ZNAJDUJĄ SIĘ NA STRONIE "O MNIE" ORAZ DOŁĄCZONE SĄ DO POWIADOMIENIA O WYGRANIU AUKCJI.
PRZED ZŁOŻENIEM OFERTY KUPNA PROSZĘ ZAPOZNAĆ SIĘ Z WARUNKAMI SPRZEDAŻY PRZEDSTAWIONYMI NA STRONIE "O MNIE"
NIE ODWOŁUJĘ OFERT KUPNA!!!
ZOBACZ INNE MOJE AUKCJE
ZOBACZ STRONĘ O MNIE
