 |
| |
Robert Krzysztofik
LOKACJE MIEJSKIE
NA OBSZARZE POLSKI
Dokumentacja geograficzno-historyczna
wyd. Katowice 2007, stron 162 dużego formatu (A - 4),
bibliogr., zestawienie tabelaryczne, miękka oprawa
Nakład : 220 + 50 egz. !!!
Z notatki wydawniczej :
Celem pracy było zestawienie blisko 20 cech opisujących lokacje miast na obszarze współczesnej Polski
w okresie od XIII w. do czasów obecnych. W monografii wzięto pod uwagę zarówno lokacje zrealizowane,
jak i niezrealizowane, co pozwala spojrzeć na proces urbanizacji Polski w bardzo szerokim ujęciu historycznym
i przestrzennym. Praca stanowi podstawę różnego rodzaju dalszych badań związanych z procesem umiastowienia Polski.
W monografii zwrócono uwagę na aspekt położenia lokowanych miejscowości, ich genezę historyczną,
genotyp funkcjonalny oraz strukturę wielkościową w różnych przedziałach czasowych.
Z Wprowadzenia :
Przedmiotem badań, których rezultaty zamieszczono w niniejszym opracowaniu,
są lokacje miejskie 1829 miejscowości położonych na obszarze współczesnej Polski.
Pod pojęciem „lokacja miejska" w pracy rozumie się formalne, a więc prawno-administracyjne
nadanie statusu miasta konkretnej miejscowości - jej umiastowienie.
Z innego punktu widzenia lokacja, w całym tego słowa znaczeniu, stanowi prawno-administracyjny
aspekt procesu urbanizacji.
Przywilej lokacyjny jako podstawowy wyznacznik procesu umiastowienia został tu potraktowany „wyżej"
niż tzw. aspekt ekonomiczny czy przestrzenny urbanizacji. W tych dwóch ostatnich przypadkach
mówimy bowiem nie tylko o miastach, ale także o miejscowościach o charakterze zurbanizowanym,
nie mających formalnego statusu miejskiego.
Celem niniejszej publikacji jest wstępna systematyzacja wszystkich lokowanych miejscowości i miast
w kontekście kilkunastu cech definiujących ich:
— położenie geograficzne,
— genezę historyczną,
— genotyp funkcjonalny,
— wielkość demograficzną.
Problem ten był już częściowo podejmowany, nigdy jednak nie zinwentaryzowano wszystkich lokacji miejskich
z terenu dzisiejszej Polski lub inwentaryzacji tej dokonano, biorąc pod uwagę zaledwie jedną bądź dwie cechy.
Na podkreślenie zasługuje również fakt, że niniejsza praca, mimo prowadzonych przez autora od ponad 12 lat badań
oraz uwzględnienia większości dostępnych opracowań, nie może stanowić pełnego kompendium wiedzy
na temat umiastowienia ziem Polski. W toku dalszych badań historycznych i źródłowych należy oczekiwać:
— sprecyzowania lub potwierdzenia miejskich dziejów kilku, kilkunastu miejscowości nie uwzględnionych
w przytoczonym zestawieniu oraz
— rozszerzenia bazy informacyjnej o ich funkcjonowaniu i specyfice ekonomiczno-społecznej.
Prezentowane w pracy pojęcie lokacji nawiązuje do określenia i ewentualnego przeobrażenia miejsca lokalizacji
działalności miastotwórczej, co potwierdza odpowiedni dokument prawny.
Definicja ta łączy dwa podstawowe aspekty lokacji: przestrzenny i prawny.
Nie wszystkie miasta przeszły etap lokacji przestrzennej, natomiast każdy lokowany ośrodek musiał uzyskać prawo miejskie.
Zatem i w węższym, i w szerszym znaczeniu lokacja ma wymiar przede wszystkim prawno-administracyjny.
Kryterium to jako nadrzędny punkt odniesienia procesu urbanizacji obliguje do uwzględnienia zarówno lokacji zrealizowanych,
jak i tych, które nie doszły do skutku. Lokacja zrealizowana to ta, która pociągnęła za sobą lub była następstwem zakładanego
a priori rozwoju miasta (ukształtowanie się miejskich struktur przestrzennych oraz społeczności miejskiej).
Lokacja niezrealizowana dotyczyła jedynie pozwolenia na założenie miasta w konkretnym miejscu.
Na ogół z przyczyn ekonomicznych miasto w tym przypadku się nie rozwinęło.
Lokacje niezrealizowane bądź zanikłe stanowią jednak niezwykle istotny element badań procesu urbanizacji.
Z jednej strony pokazują ogólny charakter umiastowienia, z drugiej zaś - dokumentują pełny obraz lokalizacji
działających sił i procesów miastotwórczych. Ze względu na przyjęte prawno-administracyjne kryterium badań
przywilej wystawiony, a niezrealizowany miał w tym przypadku donioślejsze znaczenie niż faktyczne zurbanizowanie
danej miejscowości bez formalnego statusu miejskiego. Istotny jest też fakt, że w wielu przypadkach lokacja zrealizowana
poprzedzona była jednym bądź kilkoma nadaniami niezrealizowanymi (m.in. Tarnobrzeg, Żukowo).
Z uwagi na zachodzące zmiany w procesie umiastowienia dla okresu XIX i XX w. przyjęło się mówić raczej o powstaniu
względnie założeniu miasta. Termin „lokacja" odnosić należy przede wszystkim do okresu feudalnego rozwoju ziem Polski.
Większość miast lokowanych do końca XVIII w. powstała na podstawie jednej z odmian tzw. prawa zachodniego
(magdeburskiego, chełmińskiego, średzkiego czy lubeckiego), ewentualnie ich późniejszych modyfikacji (...)
Zestawienie lokacji miejskich i miast powstałych na obszarze współczesnej Polski miało przede wszystkim aspekt aplikacyjny.
Jako dokumentacja statystyczna powinno służyć do wszelkiego rodzaju porównań naukowych.
W pracy zestawiono kilkanaście różnych cech opisujących lokowane miejscowości, dzięki czemu można badać
istotne współzależności pomiędzy nimi lub innymi elementami przestrzeni geograficznej.
W założeniu niniejsze opracowanie stanowić ma w miarę rozbudowany punkt odniesienia do dalszych studiów
syntetyzujących proces historycznej urbanizacji ziem polskich. Studiów, w których proces umiastowienia traktowany
jest z pozycji jednostki miejskiej jako zasadniczego podmiotu dalszych eksplikacji.
Lokację miejską potraktowano w tym ujęciu jako jeden z głównych aspektów dziedzictwa kultury materialnej Polski.
Obszar badań zaprezentowany w pracy odnosi się do współczesnej przestrzeni Polski.
W tej kwestii odstąpiono od stosowanej w naukach historycznych zasady badania realnie funkcjonujących regionów w granicach,
w jakich istniały w przeszłości. Okres umiastowienia dzisiejszej Polski, obejmujący osiem stuleci,
w tym konkretnym przypadku z oczywistych względów uniemożliwia jednak takie podejście.
W niniejszej pracy znalazły się miejscowości, którym nadano prawa miejskie w latach 1[zasłonięte]211-20.
Rok 1211 (pierwsze przywileje dla Złotoryi) w odniesieniu do kryterium prawno-administracyjnego przyjęto uważać
w polskiej historiografii osadnictwa za początek procesu umiastowienia na obszarze współczesnej Polski (...).
Nie oznacza to jednak, że w tym roku rozpoczęły się procesy urbanizacyjne (rys. 1).
Te datowane są co najmniej na trzy stulecia wcześniej. Górną granicę stanowi 2007 r.
Zagadnienie lokacji miejskich i rozwoju miast doczekało się w polskiej literaturze naukowej wielu znaczących opracowań
i to zarówno na forum historycznym, jak i geograficznym, urbanistycznym czy ekonomicznym.
Problem ten rozwiązywany był tak w ujęciu ogólnokrajowym, jak i regionalnym.
Szczególnie dużo miejsca poświęcono powstawaniu miast w kontekście lokalnym.
Osobną grupę stanowią także monografie poszczególnych miejscowości.
Dorobek polskiej historiografii i geografii historycznej miast przybliża zamieszczona na końcu monografii obszerna literatura...
W spisie literatury zamieszczono kilkadziesiąt spośród ok. 2000 pozycji, do których autor dotarł w trakcie badań...
Metoda opracowania :
W zestawieniu tabelarycznym zatytułowanym Lokacje miejskie na obszarze Polski zamieszczono 1829 miejscowości
z obszaru współczesnej Polski, którym w latach 1211—2007 nadano prawa miejskie bądź które w tym okresie
wliczano w poczet prawnie istniejących zbiorów miast.
Zbiór obejmuje więc zarówno lokacje zrealizowane, jak i niezrealizowane (rys. 2).
Miejscowości zostały uszeregowane alfabetycznie, bez względu na charakter danej lokacji.
Położenie lokowanych miejscowości
Informacje dotyczące dat lokacji niezrealizowanych wyróżniono pismem pochyłym (kolumny nr 8, 10, 12 i 14).
Różnym typem czcionki oznaczono także aktualny status prawno-administracyjny poszczególnych miejscowości (kolumna 2).
Z kolei dawniej funkcjonujące nazwy miast (kolumna 3) odnoszą się tylko do okresu, w którym miasto posiadało prawa miejskie.
W przypadku Pomorza Gdańskiego i szeroko rozumianej Wielkopolski w ogromnej większości przypadków zrezygnowano
z nazw niemieckich nadawanych miastom w XIX i początkach XX w. W zestawieniu zamieszczono jedynie dawne nazwy miast
najczęściej spotykane w źródłach i opracowaniach. Wymieniono je w kolejności alfabetycznej, nie wskazując na długość okresu
i powszechność występowania.
W przypadku pewnej grupy dawnych miast miejsca, które zajmowały one w przeszłości, mają dziś inną nazwę;
dawna nie obowiązuje, nie jest w powszechnym użytku. Kolumna nr 4 wskazuje więc na te miejsca, używając współczesnego nazewnictwa.
W pozostałych przypadkach rejon miasta należy utożsamiać z tzw. historycznym centrum miasta, zlokalizowanym
z reguły wokół głównego placu rynkowego.
Kolejne kolumny (nr 5—7) informują o położeniu geograficznym w odniesieniu do gmin, województw (2007 r.)
oraz regionów historyczno-geograficznych, w których dane miejscowości są zlokalizowane (por. rys. 3).
Konstruując granice regionalne (kolumna 7), sugerowano się podziałami ziem polskich istniejącymi w XVI w. (ok. 1580 r.).
Przebieg granic odniesiono w przybliżeniu do podziałów administracyjnych wyznaczonych
przez M. Najgrakowskiego (Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, 1993, arkusz 13.3).
Ich szczegółowy przebieg w pracy wyznaczają granice współcześnie funkcjonujących gmin.
Geneza historyczna lokacji miejskich
Problem ten zobrazowano w 7 kolejnych kolumnach - począwszy od kolumny nr 8, a skończywszy na kolumnie oznaczonej numerem 14.
Jako datę lokacji (bądź degradacji) w przypadku ośrodków feudalnych przyjęto datę wystawienia przywileju monarszego.
Przywilej właściciela miasta uwzględniono tylko wtedy, gdy nie można było uzyskać informacji o lokacji monarszej.
W przypadku miast XIX- i XX-wiecznych za datę lokacji (lub degradacji) przyjęto z reguły rok uprawomocnienia się ustawy prawnej.
Gdy data lokacji nie była znana, podano rok pierwszej wzmianki o mieście z oznacznikiem: przed rokiem, około roku bądź po roku.
Genotyp funkcjonalny lokacji miejskich
Jednym z najważniejszych, a jednocześnie najtrudniejszych elementów badawczych było ustalenie
zagregowanego genotypu funkcjonalnego miasta. Genotyp funkcjonalny opiera się na selekcji miastotwórczych
funkcji egzogenicznych na centralne i wyspecjalizowane oraz łączące w sobie cechy obu poprzednich - mieszane (..)
Nadając odpowiednią nomenklaturę poszczególnym miejscowościom, w pracy kierowano się następującymi zasadami:
a) do grupy lokacji miejskich:
— typu C zaliczono miejscowości mające w genezie charakter centralny;
— typu W przyporządkowano miejscowości mające w genezie charakter wyspecjalizowany;
— typu M zaliczono miejscowości o charakterze „wrót" w genezie oraz te o charakterze funkcjonalnym typu system-sieci;
ponadto do grupy M zaliczono niektóre miejscowości o wyraźnie nakładających się cechach funkcjonalnych typu C i W,
nie mające odniesienia w grupie miast-wrót i grupie miast typu system-sieci;
b) w pierwszym etapie badań nad charakterem funkcjonalnym miast zauważono istotne zależności - w dobrze
udokumentowanej grupie miejscowości powstałych w konkretnym przedziale czasowym ogromna ich większość
(80-95%) miała tożsamy genotyp; założono zatem wstępnie, że wszystkie miasta powstałe do początków XIX w.
miały w genezie charakter funkcjonalny typu centralnego; kolejno niniejszą tezę weryfikowano za pomocą każdej
z metod badawczych z podpunktu c); podobnie postąpiono w przypadku okresu XIX-XX w.,
weryfikując funkcje wyspecjalizowane dla miast powstałych w tym okresie;
c) podstawą wyznaczenia genotypu funkcjonalnego konkretnej miejscowości były następujące trzy metody:
1 - analiza struktury zatrudnienia, 2 - struktura istniejących instytucji ekonomicznych ; społecznych
wraz z charakterystycznymi dla nich kształtami zaplecza oraz niektóre elementy demograficzne i przestrzenne miejscowości,
3 - analiza położenia danego miasta w odniesieniu do lokalnej i krajowej sieci osadniczej, a także powiązań międzymiejskich;
podstawę stanowiła tu analiza struktury zatrudnienia, pozostałe dwie zaś miały charakter uzupełniający;
ich istotność rosła zawsze wtedy, gdy występowały braki źródłowe pomocne w przypadku pierwszej z metod;
z uwagi na duże luki w materiale statystycznym dla okresu feudalnego w wielu przypadkach oparto się tylko na nich,
co mogło mieć wpływ na wiarygodność ustaleń genotypu...
Wielkość miast
Ostatnich 5 kolumn zestawienia tabelarycznego (nr 16—20) poświęcono prezentacji rang wielkościowych
poszczególnych miejscowości w wyróżnionych okresach historycznych. Specyfikę tej cechy obrazuje tabela 1.
Rangę 1 nadano ośrodkom największym, a rangę 5 - odpowiednio ośrodkom najmniejszym w danym okresie inwentaryzacyjnym.
W przypadku gdy informacje o wielkości miasta odnosiły się do przedziału wielkościowego, który obejmował dwie różne kategorie,
rangę definiowano na korzyść miasta. Niektóre z miast straciły przywileje miejskie w okresie poprzedzającym rok,
do którego odnosi się dana kolumna. Z uwagi na często ich kilkusetletnią historię zdecydowano się wskazać również ich wielkość.
W tym przypadku informacja odnosi się do najwyższej odnalezionej wartości liczby ludności, uzyskanej pomiędzy ostatnim rokiem
spisowym a rokiem utraty praw miejskich.
Lokacje miejskie na obszarze Polski — zestawienie tabelaryczne
Oznaczenia zastosowane w zestawieniu tabelarycznym
1. Liczba porządkowa
2. Nazwa lokowanego miasta według współczesnego nazewnictwa
- tekstem pogrubionym wyróżniono miejscowości, które dnia 31.12.2007 r. posiadały prawa miejskie,
tekstem pochyłym wyróżniono miejscowości, które dnia 31.12.2007 r. nie posiadały praw miejskich,
tekstem zwykłym oznaczono miejscowości, które dnia 31.12.2007 r. stanowiły część innych miast.
3. Dawna nazwa miasta
X - brak nazwy.
4. Obecna nazwa miejsca lokalizacji dawnego miasta
J.W. - nazwa jak w kolumnie nr 2.
5. Nazwa gminy według podziału administracyjnego z dnia 31.12.2007 r., w której znajduje się dana miejscowość
J.W. - nazwa jak w kolumnie nr 2,
M. - miasto,
GM. - gmina.
6. Nazwa województwa według podziału administracyjnego z dnia 31.12.2007 r., na obszarze którego
znajduje się dana miejscowość
DS - dolnośląskie, KP - kujawsko-pomorskie, LU - lubelskie, LB - lubuskie, ŁO - łódzkie, MP - małopolskie,
MZ - mazowieckie, OP - opolskie, PD - podlaskie, PK - podkarpackie, PM - pomorskie, SL - śląskie,
SW - świętokrzyskie, WM - warmińsko-mazurskie, WP - wielkopolskie, ZP - zachodniopomorskie.
7. Nazwa wyróżnionego regionu historyczno-geograficznego, na obszarze którego znajduje się wskazana jednostka
ŁO - łódzki, MP - małopolski, MZ - mazowiecki, PL - pomorsko-lubuski, PO - podlaski, PW - pomorsko--warmiński,
SL - śląski, WK - wielkopolsko-kujawski, WM - wschodniomałopolski.
8—14. Kalendarium rozwoju sieci miast na obszarze Polski
8. Pierwsza lokacja miasta
9. Pierwsza degradacja miasta
10. Druga lokacja miasta
11. Druga degradacja miasta
12. Trzecia lokacja miasta
13. Trzecia degradacja miasta
14. Czwarta lokacja miasta
a - lokacja przed rokiem wskazanym w tabeli,
b - lokacja w roku wskazanym w tabeli,
c - lokacja „około" roku wskazanego w tabeli,
d - lokacja po roku wskazanym w tabeli.
Tekstem pochyłym wyróżniono lokacje niezrealizowane
(brak realizacji przywileju nadania praw miejskich).
15. Genotyp funkcjonalny miasta
C - ośrodek o charakterze centralnym,
M - ośrodek o charakterze mieszanym,
W - ośrodek o charakterze wyspecjalizowanym,
( ) - genotyp hipotetyczny lokacji niezrealizowanej.
16—20. Kategorie wielkościowe (rangi) miast według liczby ludności
w latach: ok. 1500 r., ok 1800 r., w 1946 r., w 1989 r. i w 2005 r.
1-5 - rangi (kategorie) wielkościowe miast,
1 - grupa miast kategorii I - największych,
5 - grupa miast kategorii V - najmniejszych,
2-4 - grupa miast kategorii pośrednich,
0 - w danym roku miasto jeszcze lub już nie istniało,
[...] - kategoria wielkościowa miejscowości nie posiadającej w danym roku praw miejskich.
TREŚĆ :
Wprowadzenie 7
Metoda opracowania 11
Położenie lokowanych miejscowości 12
Geneza historyczna lokacji miejskich 12
Genotyp funkcjonalny lokacji miejskich 12
Wielkość miast 14
Lokacje miejskie na obszarze Polski - zestawienie tabelaryczne 16
Oznaczenia zastosowane w zestawieniu tabelarycznym 16
Zestawienie tabelaryczne 18
Literatura 90
Publikowane źródła i materiały kartograficzne. Wybór 159
Summary 161
Zusammenfassung 162
Książka oczywiście nieużywana prosto z magazynu
(drobne magazynowe ryski na okładce)
KAŻDY OFEROWANY EGZEMPLARZ JEST SPRAWDZANY
W CELU WYKLUCZENIA EWENTUALNYCH
DEFEKTÓW DRUKARSKICH !
ZAPRASZAM DO PRZEJRZENIA OFERTY KSIĘGARNI E-KODEKS
NA AUKCJACH ALLEGRO !!!
W przypadku dodatkowych pytań proszę przesłać wiadomość.
|
|
|
|
|
|
