Niniejszy wybór tekstów z zakresu logiki, metodologii i teorii nauk ma się przyczynić do zaspokojenia dwócli od dawna odczuwanych potrzeb: podręcznika oraz lektury uzupełniającej. Wykładowcom tych przedmiotów dobrze znane są sytuacje, kiedy lektura polecona studentom w związku z prowadzonym seminarium lub wykładem nie zostaje przestudiowana po prostu dlatego, że okazała się niedostępna bądź też dostępna w niedostatecznej ilości egzemplarzy. Z zazdrością myślimy wówczas o wydawanych za granicą grubych tomach, zwanych popularnie „readerami", zawierających zbiory artykułów i rozpraw z jakiejś dziedziny nauki. Opracowywanie tego typu wyborów jest już obecnie dobrze ugruntowaną tradycją, której znaczenie dla rozwoju i rozprzestrzeniania się wiedzy naukowej trudno chyba przecenić. Przychodzą tu na myśl znane zainteresowanym specjalistom serie tomów poświęconych filozofii nauki. Innym przykładem są opracowane pod redakcją P. F. Lazarsfelda wypisy dotyczące zagadnień metodologicznych w naukach społecznych. Ostatnio zapoznałem się ze świeżo wydanym, trzytomowym. wyborem artykułów z psychologii matematycznej, bujnie się rozwijającej dyscypliny naukowej, rokującej wartościowe zastosowania praktyczne. Redaktorami wyboru są wybitni znawcy przedmiotu: D. Luce, R. Bush i E. Galanter. Wyjątkową jego zaletą jest jednoczesne wydanie specjalnie napisanego podręcznika psychologii matematycznej, którego uzupełnieniem są właśnie teksty zamieszczone w wyborze. Przykłady można by mnożyć.

Wydawnictwa tego rodzaju zaczynają się pojawiać również u nas. Niniejszy tom stanowi pierwszy wybór prac z dziedziny logicznej teorii nauki i zawiera prace polskich autorów.

Wybór artykułów, zaspokajając częściowo potrzebę podręcznika, nie może go, rzecz jasna, zastąpić. Pozbawiony jest bowiem głównej zalety dobrego podręcznika, jaką jest systematyczny i możliwie wyczerpujący wykład podstawowych zagadnień składających się na daną dziedzinę wiedzy. Z drugiej strony jednak, walorem wyboru jest różne naświetlenie przedstawionej problematyki przez różnych autorów i kontrowersyjne ujęcie tych zagadnień, które nie mają jeszcze ogólnie przyjętych rozwiązań. Niniejszy tom nie wyczerpuje oczywiście wszystkich zagadnień logicznej teorii nauki. Zawarte w nim prace omawiają jednak tak podstawowe zabiegi stosowane w nauce, jak definiowanie, klasyfikowanie i wnioskowanie. Niektóre podejmują ogólne rozważania nad strukturą i funkcjonowaniem nauki. Nie brak również prac dyskutujących zagadnienia metodologiczne nauk szczegółowych.

Dokonując wyboru starałem się zgromadzić prace wartościowe a trudno dostępne, reprezentujące wysokie walory dydaktyczne. Należy podkreślić, iż tom ten nie był zamierzony jako reprezentatywny dla uprawianej w Polsce logicznej teorii nauki. Istnieje wiele prac wartościowych teoretycznie i znakomitych pod względem dydaktycznym, które zostały w nim pominięte. Znajdują się one jednak bądź w czasopismach stosunkowo łatwo dostępnych, bądź też opublikowane zostały ostatnio w wydaniach zbiorowych poszczególnych autorów i zamieszczenie ich tutaj, chociaż na pewno przydatne, nie byłoby ekonomicznie uzasadnione.

Szybki wzrost zasobu wiedzy powoduje wyodrębnianie się w postaci oddzielnych dyscyplin wyspecjalizowanych gałęzi jednej niegdyś nauki. Ich przedstawiciele tracą ze sobą kontakt, przestając rozumieć i znać zagadnienia będące przedmiotem badań sąsiada. Proces ten jest nieunikniony i nie widać radykalnego sposobu zaradzenia jego niepożądanym konsekwencjom. Można jednak stosować pewne środki częściowe. Jednego z nich dostarczają rozwinięte badania nad metodologicznym charakterem zabiegów badawczych stosowanych w różnych dyscyplinach nauko-

wych do zdobywania wiedzy o rzeczywistości. Badania te ujawniają często istotne podobieństwa metodologiczne między postępowaniem badawczym w rozmaitych dyscyplinach. Eozprzestrze-nienie wiedzy metodologicznej wśród specjalistów z różnych dziedzin może się przyczynić do lepszego wzajemnego zrozumienia, ponieważ pozwoli im dostrzec, że chociaż zajmują się różnymi rzeczami, to jednak czynią to przy pomocy podobnych metod. Nie należy też nie doceniać przypadków — znanych z historii nauki — gdy podobieństwo struktury formalnej odrębnych nauk, dostrzeżone dzięki zastosowaniu analizy metodologicznej, doprowadziło do lepszego wzajemnego zrozumienia między przedstawicielami tych nauk. Warto w związku z tym przypomnieć tendencje panujące we współczesnej pedagogice. Kładzie się w niej nacisk na to, by nie przeciążać programu nauczania materiałem faktycznym. W zamian za to należy więcej czasu przeznaczyć na zaznajomienie ucznia z głównymi pojęciami oraz zagadnieniami metodologicznymi danej nauki. Niniejszy wybór wychodzi naprzeciw tym tendencjom.

T. P.

Abstrakcji klasa Aksjomat

— definicyjny

— uzasadnianie Antyindukcjonizm Aparat pojęciowy Aprioryzm Argumentacja

—¦ "błąd formalny -¦¦ błąd materialny — błąd petitio principii —¦ inferencja argumentacji

— racjonalna

— replika na argumentację

— - teza argumentacji Argumentu/m ex silmtio Asoejacjonizm

Bayesa wzór Baza empiryczna nauki

Cecha diagnostyczna

— istotna

—- obaerwowalna

Dedukcja p wnioskowanie dedukcyjne

Dedukcjonizm Dedukcyjne wyprowadzanie

Definicja

— adekwatna

— analityczna — —¦ arbitralna

- błędy

— częściowa (cząstkowa)

— — uogólniona

¦— dejktyczna fostensywna)

— — metody budowania

— kontekstowa

—¦ metajęzykowa

— nominalna

— operacyjna

— prawdziwa

- probabilistyczna

— problem definicyjny

— projektująca

—¦ przekładalność

— przez abstrakcję

— przez postulaty

— realna -------¦ metody budowania

— regulująca

— równościowa (równoważnościowa)

- słownikowa

Definicja sprawozdawcza Fakt eksperymentalny Język reguły denotowania Model izomorficzny

— syntetyczna — Filozofia analityczna —języka p język: model

— terminów dyspozycyjnych — nauk empirycznych — —- formowania (tworzenia) — nadmodel

— treściowa Fizykalizm — podmodel

— użyteczna (płodna) -------przekształcania — skończony

—¦ warunkowa (redukcyjna) Hipotetyzm — —- semantyczne — z absolutnym pojęciem identycz-

Hipoteza — — sensu ności

—¦ wewnątrz językowa (przedmioto- — konkurencyjna — reistyczny — zdania

wa) — krytyka — sformalizowany — zdanie języka J prawdziwe w mo-

— wyraźna —- prawdopodobieństwo początkowo -------częściowo delu M p zdanie

-—- założenie definicyjne — sztuczny

— za szeroka —¦ sprawdzanie (weryfikacja) — tautologia języka J Nauki empiryczne

— za wąska — humanistyczne

— zupełna — statystyczna Kategoria syntaktyczna Nazwa indywiduowa

Definiendum — — błąd drugiego rodzaju Klasyfikacja (podział) — nieostra

Dejiniens -------błąd pierwszego rodzaju —- błędy formalne — ogólna

Definiowalność — _ próba losowa — ¦— nieadekwatność — zakres

Denotacja — —¦ sprawdzanie (weryfikacja) -------nierozłączność Neopozytywizm

Denotat ' — błędy językowe Nominalizm fenomenalistyczny

Deskrypt ¦— błędy materialne

Desygnat Implikacja materialna — błędy w stosowaniu Obraz świata

Diachroniczna logika formalna — ścisła —- dychotomiczna Obserwacja

Indukcja p wnioskowanie indukcyjne — podstawa (zasada) — kierowana

Dyrektywa analityczna w języku J Indukcjonizm — przybliżona Ockhama brzytwa

Inferencja — użyteczna Operacjonizm

¦—¦ logiczna Intenaja — warunki poprawności — definicja operacyjna p definicja

Dziedzina Irracjonalizm — źródeł historycznych — prawda operacyjna

Istota rzeczy Koło Wiedeńskie —- w naukach psychologicznych

Eksplikacja Izomorfizm Konieczność

Ekstensja — modeli p model Konwencja terminologiczna — w naukach społecznych

Empiryzm Orzecznik obserwacyjny

— genetyczny Język — uzasadnianie twierdzeń przez kon- Oznaczanie

— logiczny —¦ analityczna dyrektywa wniosko- wencje terminologiczne

— metodologiczny wania Konwencjonalizm Pansomatyzm

— skrajny —¦ charakterystyka semantyczna Perspektywa świata

— umiarkowany Metafizyka Pewnik

Estymacja (szacowanie) parametrów — charakterystyka syntaktyczna Metajęzyk Podział p klasyfikacja

statystycznych ¦—¦ fizykalistyczny Metanauka Pojęcie klasyfikujące

— interpretacja Metasystem — porządkujące

-— poziom istotności — model Metoda indukcyjna — typologiczne

—¦ poziom ufności ------- właściwy Metodologia ------- użyteczność

— przedział ufności — naturalny — nauk empirycznych Pomiar

Experimentum crucis — prawda logiczna języka J Model -— izomorfizm dziedzin

Pomiar warunki sensowności zdań kwantytatywnych

—-----niezmienniczość wartości logicznej zdań kwantytatywnych

— skala ilorazowa

— skala interwałowa —¦ skala porządkująca

— typy'skal Postulat

¦— znaczeniowy

Pozytywizm

¦— logiczny p Neopozytywizm

Pragmatyka

Pragmatyzm

Prawda

— absolutna

—- cykliczny proces weryfikacji ¦— częściowa

— koncepcja klasyczna —¦ koncepcja semantyczna

— kryterium --------powszechnej zgody

— —- zgodności w systemie

— logiczna

— operacyjna

¦— relatywna

— wieczna

— zmienność prawdy w rozwoju nauki

Prawdopodobieństwo aprioryczne

— obiektywne

— subiektywne

Prawo logiczne

— przyrody Predykat Problem naukowy

— pseudonaukowy Przekład

— w sensie treściowym

¦— w sensie zakresowym Przesłanka Przewidywanie Przyczyna zjawiska

Psycliologizm Pytanie dopełnienia

— historyczne

— rozstrzygnięcia

— teoretyczne

Racjonalizm

Racjonalność postępowania naukowego

Regressus ad infinitum

Reguła aksjomatyczna

—- inferencji

— właściwa dla języka J

— języka p język: reguła

— podstawiania

— semantyczna p język: reguły semantyczne

— sensu aksjomatyczna

— sensu dedukcyjna Reizm Rozumienie humanistyczne

— - w-yrazu

Rozumowanie p wnioskowanie Równoznaczność

Semantyka

Semiotyka

Skala p pomiar: typy skal

Składnia logiczna

Socjologia

—¦ historyczna

— teoretyczna Stała indywiduowa

— logiczna Statystyczna procedura Statystyka

Synonim System

— aksjomatyczny

— — w sensie pragmatycznym —¦ —-w sensie syntaktycznym

— aksjomatyczny asertywny -------dedukcyjny

System akąjomatyczny redukcyjny

— — neutralny —- dedukcyjny Systematyzaeja wiedzy socjologicznej

Tautologia

Teoria aksjomatyczna

—¦ aksjomatyczna baza teorii

— empiryczna -----elementarna

— empirycznie sprawdzalna

— kategoryczna

— podejmowania decyzji _-------funkcja decyzji

— — funkcja ryzyka

— — funkcja straty

~------¦ postulat minimalizacji ryzyka

— — wartość oczekiwana straty Termin (pojęcie) definiowalny pro-

babilistycznie

— definiowalny w teorii ¦— dyspozycyjny

¦ - ekstraspekcyjny

— elementarny

— fizykalny

— interpretacja ekstrasystemowa

—- interpretacja intrasystemowa

— introspekcyjny

— nieostry

— ostensywny

— otwarty

— pierwotny

— pochodny

— psychologiczny —¦ sensowny

— — empirycznie

Termin specyficzny teorii

— spostrzeżeniowy

— teoretyczny

— wieloznaczny

— wprowadzony do teorii za pomocą definicji

Test statystyczny

— jednostajnie najmocniejszy -—- nieobciążony Twierdzenie Bayesa

— Gódla

— historyczne

— o izomorfizmie

— teoretyczne

— wieczne z epoki t Typ empiryczny

— idealny

Uzasadnianie aksjomatów

— bezpośrednie —¦ dedukcyjne —- pośrednie

— procedur statystycznych

— przez konwencje terminologiczne

— przy pomocy intuicji

-— wniosku indukcyjnego

— zdań

Warstwa świata Weryfikacja p hipoteza: sprawdzanie Wiarogodność

— informatora Wiedza w epoce t

— aprioryczna Wniosek indukcyjny Wnioskowanie

— "błąd błędnego koła

— błąd petitio principii

— dedukcyjne

Wnioskowanie dedukcja aktualna

— dedukcja osłabiona

-------modus ponens osłabiony

-------modus tollens osłabiony

— dedukcja potencjalna

— indukcyjne (indukcja)

-------indukcja eliminacyjna

— — indukcja enumeracyjna

-------prawomocność

-------problem logiczny indukcji

-------problem psychologiczny indukcji

— konfirmacyjne w historii

— przez analogię

— redukcyjne

— redukcja osłabiona

— schemat niezawodny

— schemat zawodny

— etatystyczne

— uprawdopodobniające

— ze świadectw informatorów Wyjaśnianie (tłumaczenie)

— faktów Wynikanie

— inferencyjne

— logiczne

— pragmatyczne

Zasada dedukcji

— jednostajności przyrody

— maksymalizowania prawdopodobieństwa wniosków

— minimalizowania ryzyka poznawczego

—- największej wiarogodności Zdanie p twierdzenie

— analityczne (definicyjne)

Zdanie analityczne definicyjnie

-------substytucyjnie

—¦ -— w sensie semantycznym

— — w sensie syntaktycznym

¦— aposterioryczne

— aprioryczne —¦ atomowe

— bezpośrednio oparte na doświadczeniu

— empiryczne

— falsyfikacja

— fizykalne

— intensjonalne

— intersubiektywnie sensowne

— intersubiektywnie sprawdzalne

— introspekcyjne

— języka J prawdziwe w modelu M

— języka J trwałe

— kontradyktoryczne (sprzeczne) f>

— metafizyczne

— nomologiczne

—¦ podstawowe (elementarne)

— pośrednio oparte na doświadczeniu

— potwierdzalne

— prawdziwe

— redukcyjne

— ¦—- składnik analityczny -------składnik syntetyczny

— sensowne

-------kwantytatywne

— spostrzeżeniowe

— sprawdzalne

— — bezpośrednio

— — finitystycznie

Zdanie sprawdzalne indukcyjnie -------probabilistycznie

— sprawozdawcze (protokolarne)

— syntetyczne (rzeczowe)

-------a priori

— teoretyczne

— weryfikacja

Zmienna losowa Znaczenie

Znaczenie empiryczne p termin: sens empiryczny

— projektowane

— weryfikacyjna teoria znaczenia

— wyrażenia bliskoznaczne

— wyrażenia wieloznaczne

— zastane

Źródło historyczne

-------dla danej kwestii

— — klasyfikacja p klasyfikacja źródeł historycznych

Ackermann W

Ajdukiewicz K (

Church A

Comte A

Arystoteles Coonibs H

Ayer A J Craig W

Cramer H

Bacon P Czerwiński Z

Bar-Hillel Y Czeżowski T

Bauer W

Bayes T Davideon D

Berkeley G Dodd S

Bernays P Duhem P

Białobrzeski Cz

Bloch M Eddington A

Bolzano B Einstein A

Braitłiwaite R E Engels F

Bridgman P W Fieher R A

Pisz M

Brouwer L Franek Ph

Bunge M Frege G

Bush R

Galanter E

Campbell N R Giedymin J

Carnap R

Goldstein B

Goodman N

Godeł K Grzegorczyk A

Hempel C G

Hilbert D Hosiaeeon J Hume D Husserl E

Israel H

Jevona S

Johnson W E

Jordan Z

Kamińska J

Kant I

Kapłan A

Kemeny J G

Keynes J M Kneale W Kokoszyńeka M

Kołakoweki L Kołmogorow A N Kotarbińska J

Kotarbiński T

Kncharczyk J

Labuda G

Lalande A

Lazari-Pawłowska I

Lazarefeld P F

Leibniz G W

Leśniewski S

Lewis C I

Lindsay R

Locke J

Luce K D

Lundberg G

Łoś J

Łukasiewicz J Łuezczewska-Romahnowa S

Mach E Malewski A Martin R M Mehlberg H Meinong A Mili J S Morgenstern O Morris C W Mortimer H Mostoweki A

Nagel E Neumann J von Neurath O Neyman J

Nieod J

Ockham W Ossowska M Oeeowski S

Pap A

Pawlowski T Pearson E Peirce C S Petrażycki L Pfanzagl J Plechanow G W Poincaró H Popper K R

Poznański E

Przełęcki M

Putnam'H

Quine W v

RatEfa H

Rajgrodzki J

Ramsey P P

Raeiowa H

Reichenbaoh H

Robinson R M

Runes D

Russell B

Sehaff A Scłdick M Siegel S Skinner B F Skolem T Słupecki J Stebbing S Stevens S

Stopes Roe

Suppes P

Suszko R

Szaniawski K

Sztejnbarg D

Szumowski W

Tarski A

Tatarkiewicz W

Taylor R

Topolski J

Torgerson W S

Twardowski K

Wald A Weber M Wbite M G Whitehead A N Wittgenstein L Woodger J H Wright G H von Wundheiler A

Słowo wstępne........................... 5

I. Definicja

K. Ajdukiewicz: Trzy pojęcia definicji............. H

J. Kotarbińska: Definicja................... 29

J. Kotarbińska: Tak zwana definicja dejktyczna......... 57

M. Przelęcki: Operacjonizm.................. 99

II. Wnioskowanie i uzasadnianie

Z. Czerwiński: O stosunku wnioskowania statystycznego do dedukcji

i indukcji tradycyjnej.................... 125

M. Kokoszyńska: O dedukcji................. 153

8. Łuszezewska-Bomahnowa: Pewne pojęcie poprawnej inferencji

i pragmatyczne pojęcie wynikania............... 163

K. Szaniawski: Wnioskowanie czy behaviour?......... 169

III. Metodologia systemów dedukcyjnych

K. Ajdukiewicz: Systemy aksjomatyczne z metodologicznego punktu

widzenia.......................... 187

M. Przełęcki: Interpretacja systemów aksjornatycznych..... 205

IV. Struktura nauki

K. Ajdukiewicz: Zagadnienie uzasadnienia zdań analitycznych . . 227

K. Ajdukiewicz: Logika a doświadczenie............ 247

-/. Giedymin: Indukcjonizm i antyindukcjonizni......... 269

,7. Kotarbińska: Ewolucja Kola Wiedeńskiego.......... 295

J. Kotarbińska: Kontrowersja: dedukcjonizra—indukcjonizm . . . 319

H. 3f.ehlberg: O niesprawdzalnych założeniach nauki....... 341

E. Poznański: Spór o analityczność.............. 363

JE. Poznański i A. Wundheiler: Pojęcie prawdy na terenie fizyki . 399

M. Przełęcki: Pojęcia teoretyczne a doświadczenie....... 449

B. Suszko: Logika formalna a niektóre zagadnienia teorii poznania 505

V. Zagadnienia metodologiczne nauk szczegółowych

J. Giedymin: Językowe problemy klasyfikacji źródeł historycznych 579 J. Giedymin: Wiarogodność informatora. Próba eksplikacji dwóch

pojęć z analizy i krytyki źródeł historycznych......... 607

T. Kotarbiński: Odrębność zdań psychologicznych........ 633

I. Lazari-Pawlowslca: O pojęciu typologicznym w humanistyce . . 639

A. Malewski: Dwa modele socjologii.............. 669

T. Pawlowski: Rodzaje skal a struktura zdań stwierdzających związki między wielkościami................... 685

Indeks rzeczowy......................... 699

Indeks nazwisk......................... 707