Dwa lata po ukazaniu się „Leksykonu architektury Wrocławia” prezentujemy drugą publikację w tej serii – „Leksykon zieleni Wrocławia”. O ile w poprzednim dziele można było mówić o zebraniu i podsumowaniu wiedzy będącej wynikiem wieloletnich, systematycznych badań, o tyle w wypadku „Leksykonu zieleni Wrocławia” jest to pierwsze całościowe opracowanie wskazujące na szeroki zakres problematyki kształtowania zieleni miasta. W przeciwieństwie do badań nad architekturą, historia sztuki ogrodowej jest w Polsce młodą i nadal mało popularną specjalizacją. Z tym wiąże się brak ugruntowanej metodologii i niejednoznaczność terminologii.

 

Koncepcja „Leksykonu zieleni Wrocławia” zakłada ukazanie różnorodności „obiektów” zieleni miasta w ujęciu zarówno historycznym i artystycznym, jak i przyrodniczym, głównie botanicznym. Prezentowana Państwu publikacja jest dziełem, w którym podjęto próbę połączenia wyników badań przedstawicieli wielu dziedzin nauki. Jest również postulatem, aby tak wszechstronnie rozumianą zieleń traktować jako dziedzinę wymagającą współpracy przedstawicieli nauk humanistycznych, przyrodniczych i ścisłych. Stąd wśród ponad stu autorów – obok historyków, historyków sztuki, kulturoznawców, botaników, zoologów i rolników – znaleźli się filolodzy, historycy literatury, muzykolodzy, a także przedstawiciele środowisk twórczych: architekci i architekci krajobrazu. W założeniu twórczyń jego koncepcji, leksykon ma być apelem o holistyczne traktowanie tej bardzo trudnej i wieloaspektowej substancji. Wielkie uznanie należy się autorom, którzy swoją dotychczasową wiedzę potrafili i chcieli wykorzystać do spopularyzowania tej problematyki.

 

Wynikiem jest publikacja będąca swoistą mozaiką. Znajdują się w niej bowiem liczne indywidualne hasła alej, ogrodów, parków, terenów spacerowych, ale także rozległych lasów i dolin rzecznych. Uwzględniono występowanie artefaktów, gatunków zagrożonych i chronionych, pomników przyrody oraz osobliwości dendrologicznych. Wiele terenów zieleni nie ma jeszcze swoich indywidualnych haseł – czekają na badaczy, którzy w przyszłości zajmą się ich historią, kompozycją i współczesnymi funkcjami.

 

Ocenie Czytelników pozostawiamy odpowiedź na pytanie, jaka wizja zieleni w mieście rysuje się po zapoznaniu z materiałem zgromadzonym w publikacji. Pragniemy jednak zaakcentować jeden problem: obserwacja historycznych przemian w tej dziedzinie jednoznacznie wskazuje na konieczność komponowania zieleni. Nie może być ona wynikiem przypadku, nawet jeśli pozostawiamy wyspy środowiskowe lub renaturalizujemy zdegradowane obszary. Podstawą działania powinno być przede wszystkim dobre prawo. Normy ilościowe i jakościowe terenów zieleni były zawsze decydujące o komforcie życia w mieście. Dopiero po przyjęciu właściwych standardów współcześni twórcy sztuki krajobrazu mogą kreować piękne i funkcjonalne przestrzenie w mieście. Przestrzenie służące duchowemu i fizycznemu rozwojowi mieszkańców, uwzględniające jednocześnie potrzeby świata roślin i zwierząt oraz pozostające w zgodzie z historyczną strukturą terenów zieleni.

 

Ze względu na stosunkowo krótki czas realizacji projektu – niecałe 2 lata – i ograniczoną objętość, Leksykon zieleni Wrocławia z pewnością nie wyczerpuje tematu w całości – mamy nadzieję, że stanie się on inspiracją do dalszych interdyscyplinarnych badań. Trudno jednak oprzeć się wrażeniu, że nawet miejscami niepełny obraz zieleni Wrocławia przedstawiony w leksykonie świadczy o jej unikatowej wartości. W dużej mierze jest ona jednak kreacją przedstawicieli poprzednich pokoleń starających się działać zgodnie z warunkami stworzonymi przez naturę. Nie ulega wątpliwości, że również współczesne kierunki kształtowania przestrzeni miejskiej powinny uwzględniać zarówno wartości wynikające z tradycji, jak i nowoczesne nurty sztuki krajobrazu.

 

„Leksykon zieleni Wrocławia”, mimo że ideowo jest kontynuacją tomu poświęconego architekturze, ma nieco inną strukturę, wynikającą ze specyfiki badanej materii. Wprowadzeniem są eseje, które omawiają wybrane aspekty zieleni w mieście – od historycznych i współczesnych artystycznych kreacji przestrzeni po tworzenie korytarzy ekologicznych, występowanie gatunków synantropijnych i obecność fauny. Główną część leksykonu stanowią hasła indywidualnych „obiektów”, omawianych w układzie topograficznym, analogicznym do pierwszego tomu: Stare Miasto, wyspy, Wrocław lewobrzeżny i Wrocław prawobrzeżny. Ze względu na wyjątkowość krajobrazu kulturowego Wielkiej Wyspy została on wyodrębniona jako niezależna jednostka terytorialna. Każdą z części poprzedza ogólna charakterystyka zieleni osiedli wrocławskich. Ze względu na silny związek sztuki krajobrazu z urbanistyką zdecydowano się na przedstawienie osiedli według aktualnego podziału administracyjnego miasta. Jest to próba opisu dawnej i obecnej struktury terenów zieleni, czasem zaś odnotowanie jej braku. Podział ten nie zawsze odzwierciedla wielowiekowe przemiany, czego przykładem są historyczne Partynice, znajdujące się na terenie obecnych Krzyków i usytuowanego tutaj parku Klecińskiego. Ponadto w ramach dużych osiedli występują osiedla mieszkaniowe o tych samych nazwach, ale indywidualnych cechach. Aby zaakcentować tę dwustopniową strukturę, zróżnicowano zapisy, wyodrębniając np. z dużego osiedla Kozanów osiedle mieszkaniowe „Kozanów” jako mniejszą jednostkę. W celu uwidocznienia fazy sprzed włączenia podwrocławskich wsi w obecne granice administracyjne miasta posłużono się określeniem lokalizacji typu: „w dawnej wsi Kozanów” czy „w dawnej wsi Krzyki”.

 

W każdej części topograficznej w porządku alfabetycznym ułożono hasła rzeczowe, z których większość ma dwu-, a czasem nawet trzystopniową strukturę: część pierwsza dotyczy historii i kompozycji omawianego dzieła, część druga – aktualnego układu i obecnej roślinności drzewiastej, część trzecia – warstwy zielnej. Autorami każdej części są specjaliści w danej dziedzinie.

 

Chcąc ułatwić Czytelnikom poruszanie się w tej zróżnicowanej materii, w osobnej kategorii wydzielono hasła problemowe, przybliżające tematykę związaną z kulturową działalnością człowieka i zagadnienia przyrodnicze. W ramach pierwszej grupy wyodrębniono następujące zakresy tematyczne: kompozycja, chronologia i typologia, funkcje i symbolika, wydarzenia i wystawy, teoria i konserwatorstwo, krajobraz.

 

Kolejną część leksykonu tworzą noty biograficzne osób oraz instytucji i organizacji, a nawet czasopism, które miały i mają swój udział w kształtowaniu zieleni we Wrocławiu.

 

Podobnie jak w Leksykonie architektury Wrocławia, uzupełnieniem haseł jest słownik wybranych pojęć oraz wybór literatury przedmiotu.

 

Topograficzne identyfikowanie haseł indywidualnych umożliwiają załączone plany z zaznaczoną numeracją haseł.