Niezwykłą postacią w świecie pracowników naukowych byl ś. p. CZESŁAW PIETKIEWICZ, zmarły w 80 roku życia w d. 10X 1936. Zabrał się on bowiem do pracy naukowej dopiero w 68 roku życia, a więc w wieku, w którym większość uczonych już jest niezdolna do pracy twórczej. Większość tuczonych znacznie nawet wcześniej za¬czyna, likwidować swe stosunki z nauką i cona] wyżej wykończa, daw¬niej rozpoczęte prace, gdy tymczasem ś. p. PIETKIEWICZ pod ko¬niec życia zaczął układać plan swej obszernej pracy naukowej, o^ któ¬rej do tego czasu nigdy nie myślał. Zachęcił Go do tej pracy KAZI¬MIERZ MGSZYftSKI, który odkrył w fenomenalnej pamięci PIET-KIEWICZA przebogatą skarbnicę bezcennych wiadomości etnogra¬ficznych o Polesiu. Zostawszy stałym współpracownikiem Zakładu Etnologji Instytutu Nauk Antropologicznych i Etiologicznych Towa¬rzystwa Naukowego Warszawskiego, tam właśnie w latach od 1924 do 1936 opracował ś. p. CZESŁAW PIETKIEWICZ swe kapitalne materjały etnograficzne do kultury Polesia Rzieczyickiego. Część I. tych materjałów, obejmująca kulturę materialną, wyszła w r. 1928 w Pracach Komisji Etnograficznej Polskiej Akademji Umiejętności. Książka niniejsza stanowi część II, tych materiałów, a część III, trak¬tującą o ustroju społecznym oddał Autor do wydania Kasie im, Mia-nowskiego. Ze względu na przeniesienie niniejszej części II. do inimego wydawnictwa zgodził się Autor na opatrzenie jej w druku samodziel¬nym tutułetn.

Jaką drogą gromadził ś. p. CZESŁAW PIETKIEWICZ swe ma¬terjały etnograficzne i jaką jest ich wartość naukowa — o tern pisze KAZIMIERZ MOSZY&SKI W przedmowie do Części I, podając za¬razem najważniejsze dane z życia Autora. Uzupełnić je trzeba niektó-remi wiadomościami o pracy Jego w Zakładzie Etnologii T. N. W. Korzystając ze stałego stypendium Ministerstwa Wyznań Religijnych

i Oświecenia Publicznego, dzielił On cały swój czas pomiędzy własną pracę naukową a opracowywanie materjałów etnograficznych biało¬ruskich, pozostałych po ś, p. MICHALE FEDEROWSKIM. Jako świetny znawca biało ruszczyzny położył ś. p. PIETKIEWICZ nieoce¬nione usługi przy wydaniu tomu IV. Ludu Białoruski ago MI¬CHAŁA FEDEROWSKIEGO, o czem piszę w przedmowie do tego dzieła. Po wydrukowaniu tomu IV. Ludu Białoruskiego zabrał się PIETKIEWICZ do opracowywania olbrzymiego zbioru pieśni biało¬ruskich FEDEROWSKIEGO, ale niestety śmiertelna choroba przer¬wała już tę pracę. Na szczęście własne Irzytomowe dzieło miał Autor skończone, a nawet zdążył jeszcze zrobić korektę pierwszych dziesię¬ciu arkuszy niniejszej książki. Mógł więc spokojnie odejść od nas w 80 roku swego nad wyraz pracowitego życia, bo znakomicie wywiązał się z zadań, którymi się dobrowolnie obarczył.

Niezwykłe zalety umysłowe ś. p. CZESŁAWA PIETKIEWICZ A łączyły się głęboko z ujmującą szlachetnością Jego charakteru. Dla wszystkich życzliwa uczynność, prawdziwa dobroć i wielka skrom¬ność jednały Mu wszędzie przyjaciół, to też łatwo zrozumieć, że tylko przed takim człowiekiem mogły się całkowicie otworzyć dusze Pole--szuków. Stąd właśnie ta kapitalna charakterystyka psychiki Pole-szuika — w obszernym rozdziale XIX. niniejszej książki — która zaj¬mie wyjątkowe miejsce w naszej literaturze etnograficznej,

Wdzięcznem sercem przyjmował1 ś. p. CZESŁAW PIETKIE¬WICZ życzliwą pomoc, ułatwiającą Mu pracę naukową. Nie rozminę się więc z Jego intencjami, składając na tem miejscu w imieniu Zmar¬łego serdeczne podziękowanie Wszystkim, którzy Mu z tą pomocą śpieszyli. Pomłjaijąc nazwiska przyjaciół Zmarłego, bo wiedzą oni dobrze o Jego dla nich uczuciach, wymienić winienem trzy instytucje, którym wiele On zawdzięczał, a mianowicie: Ministerstwo' Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Kasę im. Mianowskiego oraz Fundusz Kultury Narodowej im. Józefa Piłsudskiego, który umożliwił swym zasiłkiem wydanie niniejszego tomu.

Zarówno w imieniu Autora jak i od siebie jako' redaktora dziękuję serdecznie p, STANISŁAWOWI DWORAKOWSKIEMU, asysten¬towi Zakładu Etnologji T. N, W., za to, że przed oddaniem pracy do druku gruntownie izapoznał się z rękopisem i przedyskutował z Auto¬rem szereg zmian w układzie materiału, a następnie z wielką dba¬łością prowadził korekty w czasie druku książki.

Stanisław Poniatowski.

SPIS RZECZY:

CZESŁAW PIETKIEWICZ O SOBIE V

PRACE DRUKOWANE CZESŁAWA PIETKIEWICZ A . . VI

PRZEDMOWA VII

SKRÓTY I WAŻNIEJSZA LITERATURA IX

DRUKI I ZNAKI XI

I. ORJENTACJA W PRZESTRZENI I MIARY ... 1

II. LICZENIE 4

III. CZAS ■. . 8

IV. CIAŁA NIEBIESKIE M

V. ATMOSFERA I METEOROLOG JA ...... 15

A. Atmosfera . ... 15

B. Meteorologja 20

a) Przepowiednie pogody oparte na obser¬

wacji ciał miebiesikich 20

b) Przepowiednie pogody oparte na obser¬

wacji zjawisk atmosferycznych .... 21

ej Przepowiednie pogody oparte na obser¬

wacji ognia, dymu i wody , 22

d) Przepowiednie pogody oparte na obser¬

wacji niektórych dni w roku ..... 22

e) Przepowiednie pogody z zachowania się

ssaków 23

f) Przepowiednie pogody K zachowania się

ptaków 24

f) Przepowiednie pogody iz zachowania się

wężów i żab 26

h) Przepowiednie pogody z zachowania się

i) Przepowiednie poigody oparte na obser¬

wacji roślin 27

j) Przepowiednie pogody oparte na obser¬

wacji różnych zjawisk 27

VI. OGIEŃ 29

VII. WODA 32

VIII. ZIEMIA 35

IX. ROŚLINY 37

X. ZWIERZĘTA 43

A. Owady i robaki 43

B. Płazy i gady 46

C. Ptaki 51

D. Ssaki 63

XL CZŁOWIEK 78

XII. HIGJENA . 86

A. Dbałość o czystość ciała . 86

B. Czystość w chacie i gospodarstwie domowem . . 93

C. Asenizacja 100

D. Sypianie - . 101

E. Walka z owadami 105

XIII. LECZNICTWO 111

A. Leczenie ludzi 111

B. Leczenie zwierząt 126

XIV. WIERZENIA CHRZEŚCIJAŃSKIE . , 132

A. Bóg 132

B. Aniołowie 138

C. Święci 141

D. Dusza 149

XV. ŻYCIE RELIGIJNE 165

A. Krzyż 165

B. Obraz 170

C. Modlitwa 174

D. Przysięga 175

E. Pop 177

XVI. DEMONY, DJABEŁ, SKARBY, INKLUZY ..... 183

. Demony 183

8. Djabeł 186

C. Skarby 209

D. Inkluzy 214

XVII. CZARY 217

A. Osoby zajmujące się czarami 217

B. Czary . 219

a) Czary szkodliwe 219

b) Czary złodziejskie 223

c) Czary myśliwskie ........ 223

d) Czary miłosne .......... 225

e} Amulety 226

f j Magiczne zabezpieczanie zdrowia .... 227

g) Niektóre porady i przestrogi 230

XVIII. MUZYKA I TAŃCE 232

A. Muzyka 232

a) Instrumenty muzyczne 232

b) Nauka gry na skrzypcach ... ... 245

c) Stosunek do skrzypiec , . ..... 248

d) Strojenie i gra na skrzypcach 249

e) Wrażliwość na muzykę 250

B. Tańce 255

XIX. WIEDZA 0 ŻYCIU PSYCHICZNEM 258

XX. PRZYSŁOWIA I INNE ZWROTY POTOCZNE ... 308

A. Przysłowia ............. 308

B. Powiedzenia 353

C. Błogosławieństwa i życzenia . . 403

D. Toasty i zdrowia ....... ... 406

E. Pozdrowienia przy zajęciach . 407

F. Powitania w różnych okolicznościach .... 408

G- Pożegnania 409

H. Podziękowania 410

I. Prośby i błagania ... 410

J. Odmowy ... . . . . ...... 411

K. Wyrzekania ........... . 412

L. Wymówki, Docinki . . . ... 413

Ł. Odcinki 414

M. Pogróżki , . . 415

N. Wykrzykniki obelżywe .......... 417

O. Połajanki i wymyślania 418

P. Kalambury, odpowiedzi przekorne i żarciki . . . 424

R. Wykrzykniki i niedomówienia ... . , 426

S. Przekleństwa ludzi .... 430

a) Przekleństwa właściwe 430

b) Przekleństwa żartobliwe , .... 434

c) Przekleństwa specjalne , 435

T. Przekleństwa zwierząt ... 436

U. Przezwiska ludzi . . 436

a) Przezwiska osób . 436

b) Przezwiska części ciała ludzkiego ... 440

W. Naśladowanie głosów zwierzęcych i dźwięków

mechanicznych 441

a) Ptaki 441

b) Ssaki 446

c) Dźwięki mechaniczne 447

d) Różne 447

X. Zagadki 448

SKOROWIDZ 452

WAŻNIEJSZE OMYŁKI DRUKU 458

Skorowidz.

Anioł 138—.

antypatia 260

artretyzm 122

astma 116

a tam a n 2

Baba 224, 225, 231

Babczyn 221

babka {Plantago rn. L.) 112

baran 193—

Barbara św, 22—, 144—

bąk (owad) 26, 105

bąk (ptak) 51

belemnit 124 '

bezwstyd 260—

bęben 28, 239—

Białoisoroka 243

biedronka 43

bielmo 129

b i ,r k a 6—i, 40

błąd 261—

błyskawica 17

boibownik 117, 118

bocian 124, 37, 51—

bojaźliwość 262—

boirs.uk 63

Borys św. 147—

Boże Narodzenie 23, 31

Bóg 38, 59, 63—, 67, 1

78—, 132—, 137 brodawka 113 brona 168

brzoza 37—, 122, 125 Budziszcze 166 burza 16—

bydła leczenie 126—

Chaber 31

Chełmecz 11, 172, 209

chleb 226, 230—, 274—

chmiel 39

chmura 15

Choijniki 52, 115, 124, 125, 167,

193, 200, 209, 213, 217, 221 c h ó p 1 i k ob, djabeł domowy choroby skóry 228— chorób nasyłanie 222 chorób wystraszanie 118, 121 Chosłjawicze 49 Chrapków 221 ciekawość 263— cierpliwość 264— cietrZiew 24, 53, 195 cudny 265 cygan 215 czajka 223 czapla 24 czarom przeciwdziałanie 145-—,

170 czarownica 45, 145—, 208, 218,

220 czarownik 184, 208, 209, 217,

220, 222— czart ob. djabeł czartopłoch 121 czary 41, 44—, 217— cząber 125 czepek porodowy 80 czeremcha 39 czerwiec (owad) 39 czkawka 124

człowiek:

stworzenie 78—

części ciała 84—

cechy fizyczn,. i psychiczn. 80

zjawiska fizjologiczne; 81— Czterdziestu Męczenników 22 cizueie 265— Czticzewicze 221, czuwanie 268 czyn 268

D a m a w i k, dama wy ob. djaibeł domowy

dąb 27, 39

Dąbrówka 49, 157, 167, 200, 222

derkacz 53

deszcz 15—, 21, 50

djafoeł 13, 17, 19, 20, 37, 53, 61, 67, 74—, 91, 141, 157—, 167, 186—, 214, 217

dja'beł domowy 67, 188, 202—

djaibeł smolarniany 204—

djabelskie koło 193—

dnia podział 9

Dniepr 32, 205, 207

dobro 269

dobroć 269

drąga mleczna 12

drogi rozstajne 157, 162, 208

drozd 53

dudek 24

duma 269

dureń 269—

dusza:

ludowe wyobrażenie 149— wędrówki w czasie snu 156— W raju 151— w piekłe 153— zaprzedawanie djabłu 157—, 168—

dusza (w skrzypcach) 162, 237

dym 22

dziady 156, 259

Dsiakowicze 221

dziewanna 116

dzieża 218

dzięgiel 125 dżdżownica 26—

16—, 147-

Echo 27 Eljasz św.

Fluksja 115 fujarka 241—

Gardła zapalenie 116

gęś 25

gil 54

głowy ból 123, 227

głuszec 55, 195

gniew 271

gołąb 55

grab 39

grad 18

gruźlica 116—

grzech 31, 44, 172—, 271—

grzmot 17, 170, 227, 228

gwiazdy 10, 11, 21, 70, 80—

Hagion-Dros 132 higjena ciała ludzkiego 86 -Hliniiszicze 52 Homel 306 Horodziszcze 306 Horoszfców 18, 52, 76, 185, 205, 208, 211, 213, 247 Hudów 200 huśtanie się 149

Inkluz 214— Izbki 75, 166

Jana św. Ścięcie 148

Jan św. 145—, 210

jariząbek 56

jarzębina 27, 39—, 124

jaskółka 25, 55—, 228

jastrząb 56—

jaszczurka 45

Jelnia 58

jemioła 37

Jerzy św. 22—, 65, 75, 143—,

jesion 40

jęczmień {choroba} 71, 113,

Judasz 41

Jurewicze 206

40, 116 kania 25, 57 karaluch 105 Karczów 6, 49, 213 kaszel 116 katar 116, 229— kajkol 40

kąpie! 33—, 88— Kijów 218 Kimharówka 212 klątwa 219— kleszcz 43 klon 40 klucz 84

kłos podwójny ob. sporysz kochanie 276 kogut 25, 193, 207, 208 kołtun 121— komar 26, 43, 105— kometa 12, 14 kompromitacja 277 koń 64, 76, 169, 203—, 229 kosa 231 kot 17, 23—, 65— 327, 193, 207,

223, 224, 229 koza 66— kozioł 67, 193, 204, 206, 207.

krowa 24, 68—

kruk 57

kruszyna. 114, 222

krwotok z noisa 116

krzywda 277

krzyż 37, 159, 165—

krzyża ból 123, 228

księżyc 12—, 21, 41, 127, 194—

228, 229

kukułka 25, 57— kuna 69 kura 25, 59— kuropatwa 26 kurza ślepota 60

lis 69

liszaj 71, 122

lubczyk ob. zioła wzbudzające

miiłość Lucyfer 154

Łasica. 127

Łojów 32, 172, 209 Łomacze 206 łucznik (świecak) Łuniniec 30 Łysa Góra 145, 218

Mak 32, 40— malarja 230 mara marzenie

-, 34, 141-

Matka Boska 18, 22-mądrość 280 mdłoiść 280— mech islandzki 117 rneszka 106 meieor 11— 21

mie cielic a (taniec) 255

miiesizkanie 93—

miki ta (taniec) 255

mięta 125

Mikolaij św. 22—, 144—

miotła 113, 228

mniszek 41

moc 281

moczenie nocne u dizieci. 125

Mozyrz 212

mózgu zapalenie 118

mrówka 43

mróz 18^—

mucha 26, 106

myśliwska trąbka 224-

myśliwsikie pirzt niysiz 69—, 228

lenistwo 278 lewitacja 209

iewónicha (taniec) 255 ligawka 243 liliputy 79— lipa 27, 116

Naryw 229 nawyk 283 niedźwiedź 70—, 83 nienawiść 283 nietoperz. 71, 121, 226

niezaidowoilenie 283— no,gietek 41, 127 Nowy Rok 23, 31 ■nudność 284—

Obrazy świętych 170 obstrukcja 124 oczu ból 228 odmrożenie 111 odrą 117 odurzenie 285 odwaga 286

ogień 22, 29—, 229, 275 ohyda 286

omam 287

oparzenie 111

opętanie ,208—

osa 43

osdna 41, 115, 118, 183, 224

owca 82; choroby 130

owoców święcenie 275

Padaczka 121, 209, 222

pada lec 45

pająk 26

pamięć 288

paproć 42, 126, 144, 145—

pasiecznik 53—, 70—

pastuchów zabawy 99—

patron wsi 148—

pchła 126, 107

perz 117

pśekło 154—

pieis 24, 71—, 83

Pietryków 185

piękność 288

piołun 42, 117, 145

piorun 17—, 37. 137, 148

Piotr św. 59, 147

pisz c 'z y k 72

pliszka 61

plucie na pieniądze 216

pluskwa 10S, 118

pluć zapalenie 116

podobieństwo 289

pokrzywa głucha 116 pomór 36, 220 pomyleniec 289

pop 83, 177—

Posielicze 125

pościel 101—

potęga 289

pożądanie 290

pracowitość 290

próżność 290—

prusak (owad) 108—

Pruszyn 207

Prypeć ,rz. 205, 207, 212, 221

pryszcze na języku 112—

Przemienienie Pańskie 148

prseepiórlka 61

przestrach 120, 291—

przyjemność 291

przykrość 291—

pszczoła 44—

Prycz rz. 30

puchlina wodna 126

puihacz 61, 62

pypeć 61

Radość 292

raj niebieski 14, 151—

raj (demon) 186

rany 111

Raszewo 48

robaki u dzieci 13, 126

robota 292

roku 'podział 8—

rolnik 7S

ropucha 45, 230

roisa 21; r. świętojerska 143

roisomak 73

rozdroże ob- drogi rozstajne

rozkosz 292

rozpacz 293

rozsądisk 293

rozum 293

rozwaga 293

róża (choroba) 112

Rudeńka 140, 201

rumianek 125

rusałka 185—

ryba 83

Rzeczyca 213

sen 28, 82-sens 293

sikorka 26

skarby zaklęte 146, 209— skowronek 26, 62 skrzypce '28, 232— słońce 14, 18, 20, 146 słowik 62

słuchu przytępienie 114 Słucz, Il-ga rz. 30 smak 293 smutek 230, 294— soiiter 126 sosna 27 sowa 62, 70 sójka 62 sól święcona 121 sparyszka (demon) 186 spór zlo, 227 sporysz 32, 226— spowszednienie 306— spryt 306 sprzęty 94—, 101 sroka 62, 204 stonogi 109 strach 295— suchoty 230 swędzenie 297 szalej 119, 222 szaleniec 296— szczur 73

szczurów i mysz wyprowadza¬nie 69— szerszeń 45

Śmiecie 231

śnieg 20, 21

świata strony 1

świeca z trupa 168, 208, 223

świerszcz, 45 świeirzfoa 71, 112 święcone wielkanocne 71, 209 świnia 24, 73, 224; choroby 130—

Tasiemiec 45 tatarak 126 tchórz 73 tęcza 16, 21 tęsknota 297 troska 297— trędownik 119

Trójca św, 132 trucizna 222

tytuń 27, 42

Upiór 40, 183

urok 68, 120, 216, 218

urzędnik 78 Użyniec 159

Ważka 45—

wąż 17, 26, 45—, 68—, 84

wesołość 299

wesz 46, 84, 92, 109—

wężów król 49

wiatr 18—, 21

wiązanie magiczne ob. czary

Wić rz. 52, 209

widłak 111

wiedza 299

wiedźma ob, czarownica

Wielki-Bor 45, 64, 135, 166, 167,

196, 201

Wielki Czwartek 228 wielkoludy 79 wiewiórka 74 wilk 65, 74—, 144 Wiia św. taniec 222 włosy 92—, 227, 229 woda 22, 32—, 84

cudo wina 33, 34

święcona 169 wola 300 wół 76— wrona 26, 59, 63 wróbel 26 wróżby matrymonialne 43, 53.,

58

wrzód 112 wstręt 301 wszoła 110 wścieklizna 118 wydra 77

Zaduszki ob. dziady Zahale 209

zając 13, 24, 77—, 194 załom ob. za witka zamawianie 115, 120, 209 zamroczenie 301—

zapach 287

zatrucie alkoholem 123

ziawitka 218, 220—

zazdrość 302—

ząb 45, 84; choroby 114, 228

zdolność 304

zgaga 31, 123—, 229

ziemia 35—

zioła wzbudzające miłość 225—

złodziej 40, 44, 155, 272—

złość 304

zmarły 38, 83

zmartwienie 279

zmysł 305

znachor 69—, 119, 184, 209, 216(

217, 218—, 220— znamię 80

zorza północna 20 zręczność 306 zubatócz 46, 114 zwątpienie 298— zwichnięcie 111

Żaba 26, 50, 231

żądza ob. pożądanie

żmija 45, 50, 84, 119—, 223-

żołądka ból 125, 229

żołna 63

żółtaczka 126

żółw 51

żóraw 63

żuk 26—

Żyd 28, 73

ż y d ó w k a (taniec) 225