AUTOREM KSIĄŻKI JEST CZESŁAW PIETKIEWICZ.
Niezwykłą postacią w świecie pracowników naukowych byl ś. p. CZESŁAW PIETKIEWICZ, zmarły w 80 roku życia w d. 10X 1936. Zabrał się on bowiem do pracy naukowej dopiero w 68 roku życia, a więc w wieku, w którym większość uczonych już jest niezdolna do pracy twórczej. Większość tuczonych znacznie nawet wcześniej za¬czyna, likwidować swe stosunki z nauką i cona] wyżej wykończa, daw¬niej rozpoczęte prace, gdy tymczasem ś. p. PIETKIEWICZ pod ko¬niec życia zaczął układać plan swej obszernej pracy naukowej, o^ któ¬rej do tego czasu nigdy nie myślał. Zachęcił Go do tej pracy KAZI¬MIERZ MGSZYftSKI, który odkrył w fenomenalnej pamięci PIET-KIEWICZA przebogatą skarbnicę bezcennych wiadomości etnogra¬ficznych o Polesiu. Zostawszy stałym współpracownikiem Zakładu Etnologji Instytutu Nauk Antropologicznych i Etiologicznych Towa¬rzystwa Naukowego Warszawskiego, tam właśnie w latach od 1924 do 1936 opracował ś. p. CZESŁAW PIETKIEWICZ swe kapitalne materjały etnograficzne do kultury Polesia Rzieczyickiego. Część I. tych materjałów, obejmująca kulturę materialną, wyszła w r. 1928 w Pracach Komisji Etnograficznej Polskiej Akademji Umiejętności. Książka niniejsza stanowi część II, tych materiałów, a część III, trak¬tującą o ustroju społecznym oddał Autor do wydania Kasie im, Mia-nowskiego. Ze względu na przeniesienie niniejszej części II. do inimego wydawnictwa zgodził się Autor na opatrzenie jej w druku samodziel¬nym tutułetn.
Jaką drogą gromadził ś. p. CZESŁAW PIETKIEWICZ swe ma¬terjały etnograficzne i jaką jest ich wartość naukowa — o tern pisze KAZIMIERZ MOSZY&SKI W przedmowie do Części I, podając za¬razem najważniejsze dane z życia Autora. Uzupełnić je trzeba niektó-remi wiadomościami o pracy Jego w Zakładzie Etnologii T. N. W. Korzystając ze stałego stypendium Ministerstwa Wyznań Religijnych
i Oświecenia Publicznego, dzielił On cały swój czas pomiędzy własną pracę naukową a opracowywanie materjałów etnograficznych biało¬ruskich, pozostałych po ś, p. MICHALE FEDEROWSKIM. Jako świetny znawca biało ruszczyzny położył ś. p. PIETKIEWICZ nieoce¬nione usługi przy wydaniu tomu IV. Ludu Białoruski ago MI¬CHAŁA FEDEROWSKIEGO, o czem piszę w przedmowie do tego dzieła. Po wydrukowaniu tomu IV. Ludu Białoruskiego zabrał się PIETKIEWICZ do opracowywania olbrzymiego zbioru pieśni biało¬ruskich FEDEROWSKIEGO, ale niestety śmiertelna choroba przer¬wała już tę pracę. Na szczęście własne Irzytomowe dzieło miał Autor skończone, a nawet zdążył jeszcze zrobić korektę pierwszych dziesię¬ciu arkuszy niniejszej książki. Mógł więc spokojnie odejść od nas w 80 roku swego nad wyraz pracowitego życia, bo znakomicie wywiązał się z zadań, którymi się dobrowolnie obarczył.
Niezwykłe zalety umysłowe ś. p. CZESŁAWA PIETKIEWICZ A łączyły się głęboko z ujmującą szlachetnością Jego charakteru. Dla wszystkich życzliwa uczynność, prawdziwa dobroć i wielka skrom¬ność jednały Mu wszędzie przyjaciół, to też łatwo zrozumieć, że tylko przed takim człowiekiem mogły się całkowicie otworzyć dusze Pole--szuków. Stąd właśnie ta kapitalna charakterystyka psychiki Pole-szuika — w obszernym rozdziale XIX. niniejszej książki — która zaj¬mie wyjątkowe miejsce w naszej literaturze etnograficznej,
Wdzięcznem sercem przyjmował1 ś. p. CZESŁAW PIETKIE¬WICZ życzliwą pomoc, ułatwiającą Mu pracę naukową. Nie rozminę się więc z Jego intencjami, składając na tem miejscu w imieniu Zmar¬łego serdeczne podziękowanie Wszystkim, którzy Mu z tą pomocą śpieszyli. Pomłjaijąc nazwiska przyjaciół Zmarłego, bo wiedzą oni dobrze o Jego dla nich uczuciach, wymienić winienem trzy instytucje, którym wiele On zawdzięczał, a mianowicie: Ministerstwo' Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Kasę im. Mianowskiego oraz Fundusz Kultury Narodowej im. Józefa Piłsudskiego, który umożliwił swym zasiłkiem wydanie niniejszego tomu.
Zarówno w imieniu Autora jak i od siebie jako' redaktora dziękuję serdecznie p, STANISŁAWOWI DWORAKOWSKIEMU, asysten¬towi Zakładu Etnologji T. N, W., za to, że przed oddaniem pracy do druku gruntownie izapoznał się z rękopisem i przedyskutował z Auto¬rem szereg zmian w układzie materiału, a następnie z wielką dba¬łością prowadził korekty w czasie druku książki.
Stanisław Poniatowski.
SPIS RZECZY:
CZESŁAW PIETKIEWICZ O SOBIE V
PRACE DRUKOWANE CZESŁAWA PIETKIEWICZ A . . VI
PRZEDMOWA VII
SKRÓTY I WAŻNIEJSZA LITERATURA IX
DRUKI I ZNAKI XI
I. ORJENTACJA W PRZESTRZENI I MIARY ... 1
II. LICZENIE 4
III. CZAS ■. . 8
IV. CIAŁA NIEBIESKIE M
V. ATMOSFERA I METEOROLOG JA ...... 15
A. Atmosfera . ... 15
B. Meteorologja 20
a) Przepowiednie pogody oparte na obser¬
wacji ciał miebiesikich 20
b) Przepowiednie pogody oparte na obser¬
wacji zjawisk atmosferycznych .... 21
ej Przepowiednie pogody oparte na obser¬
wacji ognia, dymu i wody , 22
d) Przepowiednie pogody oparte na obser¬
wacji niektórych dni w roku ..... 22
e) Przepowiednie pogody z zachowania się
ssaków 23
f) Przepowiednie pogody K zachowania się
ptaków 24
f) Przepowiednie pogody iz zachowania się
wężów i żab 26
h) Przepowiednie pogody z zachowania się
i) Przepowiednie poigody oparte na obser¬
wacji roślin 27
j) Przepowiednie pogody oparte na obser¬
wacji różnych zjawisk 27
VI. OGIEŃ 29
VII. WODA 32
VIII. ZIEMIA 35
IX. ROŚLINY 37
X. ZWIERZĘTA 43
A. Owady i robaki 43
B. Płazy i gady 46
C. Ptaki 51
D. Ssaki 63
XL CZŁOWIEK 78
XII. HIGJENA . 86
A. Dbałość o czystość ciała . 86
B. Czystość w chacie i gospodarstwie domowem . . 93
C. Asenizacja 100
D. Sypianie - . 101
E. Walka z owadami 105
XIII. LECZNICTWO 111
A. Leczenie ludzi 111
B. Leczenie zwierząt 126
XIV. WIERZENIA CHRZEŚCIJAŃSKIE . , 132
A. Bóg 132
B. Aniołowie 138
C. Święci 141
D. Dusza 149
XV. ŻYCIE RELIGIJNE 165
A. Krzyż 165
B. Obraz 170
C. Modlitwa 174
D. Przysięga 175
E. Pop 177
XVI. DEMONY, DJABEŁ, SKARBY, INKLUZY ..... 183
. Demony 183
8. Djabeł 186
C. Skarby 209
D. Inkluzy 214
XVII. CZARY 217
A. Osoby zajmujące się czarami 217
B. Czary . 219
a) Czary szkodliwe 219
b) Czary złodziejskie 223
c) Czary myśliwskie ........ 223
d) Czary miłosne .......... 225
e} Amulety 226
f j Magiczne zabezpieczanie zdrowia .... 227
g) Niektóre porady i przestrogi 230
XVIII. MUZYKA I TAŃCE 232
A. Muzyka 232
a) Instrumenty muzyczne 232
b) Nauka gry na skrzypcach ... ... 245
c) Stosunek do skrzypiec , . ..... 248
d) Strojenie i gra na skrzypcach 249
e) Wrażliwość na muzykę 250
B. Tańce 255
XIX. WIEDZA 0 ŻYCIU PSYCHICZNEM 258
XX. PRZYSŁOWIA I INNE ZWROTY POTOCZNE ... 308
A. Przysłowia ............. 308
B. Powiedzenia 353
C. Błogosławieństwa i życzenia . . 403
D. Toasty i zdrowia ....... ... 406
E. Pozdrowienia przy zajęciach . 407
F. Powitania w różnych okolicznościach .... 408
G- Pożegnania 409
H. Podziękowania 410
I. Prośby i błagania ... 410
J. Odmowy ... . . . . ...... 411
K. Wyrzekania ........... . 412
L. Wymówki, Docinki . . . ... 413
Ł. Odcinki 414
M. Pogróżki , . . 415
N. Wykrzykniki obelżywe .......... 417
O. Połajanki i wymyślania 418
P. Kalambury, odpowiedzi przekorne i żarciki . . . 424
R. Wykrzykniki i niedomówienia ... . , 426
S. Przekleństwa ludzi .... 430
a) Przekleństwa właściwe 430
b) Przekleństwa żartobliwe , .... 434
c) Przekleństwa specjalne , 435
T. Przekleństwa zwierząt ... 436
U. Przezwiska ludzi . . 436
a) Przezwiska osób . 436
b) Przezwiska części ciała ludzkiego ... 440
W. Naśladowanie głosów zwierzęcych i dźwięków
mechanicznych 441
a) Ptaki 441
b) Ssaki 446
c) Dźwięki mechaniczne 447
d) Różne 447
X. Zagadki 448
SKOROWIDZ 452
WAŻNIEJSZE OMYŁKI DRUKU 458
Skorowidz.
Anioł 138—.
antypatia 260
artretyzm 122
astma 116
a tam a n 2
Baba 224, 225, 231
Babczyn 221
babka {Plantago rn. L.) 112
baran 193—
Barbara św, 22—, 144—
bąk (owad) 26, 105
bąk (ptak) 51
belemnit 124 '
bezwstyd 260—
bęben 28, 239—
Białoisoroka 243
biedronka 43
bielmo 129
b i ,r k a 6—i, 40
błąd 261—
błyskawica 17
boibownik 117, 118
bocian 124, 37, 51—
bojaźliwość 262—
boirs.uk 63
Borys św. 147—
Boże Narodzenie 23, 31
Bóg 38, 59, 63—, 67, 1
78—, 132—, 137 brodawka 113 brona 168
brzoza 37—, 122, 125 Budziszcze 166 burza 16—
bydła leczenie 126—
Chaber 31
Chełmecz 11, 172, 209
chleb 226, 230—, 274—
chmiel 39
chmura 15
Choijniki 52, 115, 124, 125, 167,
193, 200, 209, 213, 217, 221 c h ó p 1 i k ob, djabeł domowy choroby skóry 228— chorób nasyłanie 222 chorób wystraszanie 118, 121 Chosłjawicze 49 Chrapków 221 ciekawość 263— cierpliwość 264— cietrZiew 24, 53, 195 cudny 265 cygan 215 czajka 223 czapla 24 czarom przeciwdziałanie 145-—,
170 czarownica 45, 145—, 208, 218,
220 czarownik 184, 208, 209, 217,
220, 222— czart ob. djabeł czartopłoch 121 czary 41, 44—, 217— cząber 125 czepek porodowy 80 czeremcha 39 czerwiec (owad) 39 czkawka 124
człowiek:
stworzenie 78—
części ciała 84—
cechy fizyczn,. i psychiczn. 80
zjawiska fizjologiczne; 81— Czterdziestu Męczenników 22 cizueie 265— Czticzewicze 221, czuwanie 268 czyn 268
D a m a w i k, dama wy ob. djaibeł domowy
dąb 27, 39
Dąbrówka 49, 157, 167, 200, 222
derkacz 53
deszcz 15—, 21, 50
djafoeł 13, 17, 19, 20, 37, 53, 61, 67, 74—, 91, 141, 157—, 167, 186—, 214, 217
dja'beł domowy 67, 188, 202—
djaibeł smolarniany 204—
djabelskie koło 193—
dnia podział 9
Dniepr 32, 205, 207
dobro 269
dobroć 269
drąga mleczna 12
drogi rozstajne 157, 162, 208
drozd 53
dudek 24
duma 269
dureń 269—
dusza:
ludowe wyobrażenie 149— wędrówki w czasie snu 156— W raju 151— w piekłe 153— zaprzedawanie djabłu 157—, 168—
dusza (w skrzypcach) 162, 237
dym 22
dziady 156, 259
Dsiakowicze 221
dziewanna 116
dzieża 218
dzięgiel 125 dżdżownica 26—
16—, 147-
Echo 27 Eljasz św.
Fluksja 115 fujarka 241—
Gardła zapalenie 116
gęś 25
gil 54
głowy ból 123, 227
głuszec 55, 195
gniew 271
gołąb 55
grab 39
grad 18
gruźlica 116—
grzech 31, 44, 172—, 271—
grzmot 17, 170, 227, 228
gwiazdy 10, 11, 21, 70, 80—
Hagion-Dros 132 higjena ciała ludzkiego 86 -Hliniiszicze 52 Homel 306 Horodziszcze 306 Horoszfców 18, 52, 76, 185, 205, 208, 211, 213, 247 Hudów 200 huśtanie się 149
Inkluz 214— Izbki 75, 166
Jana św. Ścięcie 148
Jan św. 145—, 210
jariząbek 56
jarzębina 27, 39—, 124
jaskółka 25, 55—, 228
jastrząb 56—
jaszczurka 45
Jelnia 58
jemioła 37
Jerzy św. 22—, 65, 75, 143—,
jesion 40
jęczmień {choroba} 71, 113,
Judasz 41
Jurewicze 206
40, 116 kania 25, 57 karaluch 105 Karczów 6, 49, 213 kaszel 116 katar 116, 229— kajkol 40
kąpie! 33—, 88— Kijów 218 Kimharówka 212 klątwa 219— kleszcz 43 klon 40 klucz 84
kłos podwójny ob. sporysz kochanie 276 kogut 25, 193, 207, 208 kołtun 121— komar 26, 43, 105— kometa 12, 14 kompromitacja 277 koń 64, 76, 169, 203—, 229 kosa 231 kot 17, 23—, 65— 327, 193, 207,
223, 224, 229 koza 66— kozioł 67, 193, 204, 206, 207.
krowa 24, 68—
kruk 57
kruszyna. 114, 222
krwotok z noisa 116
krzywda 277
krzyż 37, 159, 165—
krzyża ból 123, 228
księżyc 12—, 21, 41, 127, 194—
228, 229
kukułka 25, 57— kuna 69 kura 25, 59— kuropatwa 26 kurza ślepota 60
lis 69
liszaj 71, 122
lubczyk ob. zioła wzbudzające
miiłość Lucyfer 154
Łasica. 127
Łojów 32, 172, 209 Łomacze 206 łucznik (świecak) Łuniniec 30 Łysa Góra 145, 218
Mak 32, 40— malarja 230 mara marzenie
-, 34, 141-
Matka Boska 18, 22-mądrość 280 mdłoiść 280— mech islandzki 117 rneszka 106 meieor 11— 21
mie cielic a (taniec) 255
miiesizkanie 93—
miki ta (taniec) 255
mięta 125
Mikolaij św. 22—, 144—
miotła 113, 228
mniszek 41
moc 281
moczenie nocne u dizieci. 125
Mozyrz 212
mózgu zapalenie 118
mrówka 43
mróz 18^—
mucha 26, 106
myśliwska trąbka 224-
myśliwsikie pirzt niysiz 69—, 228
lenistwo 278 lewitacja 209
iewónicha (taniec) 255 ligawka 243 liliputy 79— lipa 27, 116
Naryw 229 nawyk 283 niedźwiedź 70—, 83 nienawiść 283 nietoperz. 71, 121, 226
niezaidowoilenie 283— no,gietek 41, 127 Nowy Rok 23, 31 ■nudność 284—
Obrazy świętych 170 obstrukcja 124 oczu ból 228 odmrożenie 111 odrą 117 odurzenie 285 odwaga 286
ogień 22, 29—, 229, 275 ohyda 286
omam 287
oparzenie 111
opętanie ,208—
osa 43
osdna 41, 115, 118, 183, 224
owca 82; choroby 130
owoców święcenie 275
Padaczka 121, 209, 222
pada lec 45
pająk 26
pamięć 288
paproć 42, 126, 144, 145—
pasiecznik 53—, 70—
pastuchów zabawy 99—
patron wsi 148—
pchła 126, 107
perz 117
pśekło 154—
pieis 24, 71—, 83
Pietryków 185
piękność 288
piołun 42, 117, 145
piorun 17—, 37. 137, 148
Piotr św. 59, 147
pisz c 'z y k 72
pliszka 61
plucie na pieniądze 216
pluskwa 10S, 118
pluć zapalenie 116
podobieństwo 289
pokrzywa głucha 116 pomór 36, 220 pomyleniec 289
pop 83, 177—
Posielicze 125
pościel 101—
potęga 289
pożądanie 290
pracowitość 290
próżność 290—
prusak (owad) 108—
Pruszyn 207
Prypeć ,rz. 205, 207, 212, 221
pryszcze na języku 112—
Przemienienie Pańskie 148
prseepiórlka 61
przestrach 120, 291—
przyjemność 291
przykrość 291—
pszczoła 44—
Prycz rz. 30
puchlina wodna 126
puihacz 61, 62
pypeć 61
Radość 292
raj niebieski 14, 151—
raj (demon) 186
rany 111
Raszewo 48
robaki u dzieci 13, 126
robota 292
roku 'podział 8—
rolnik 7S
ropucha 45, 230
roisa 21; r. świętojerska 143
roisomak 73
rozdroże ob- drogi rozstajne
rozkosz 292
rozpacz 293
rozsądisk 293
rozum 293
rozwaga 293
róża (choroba) 112
Rudeńka 140, 201
rumianek 125
rusałka 185—
ryba 83
Rzeczyca 213
sen 28, 82-sens 293
sikorka 26
skarby zaklęte 146, 209— skowronek 26, 62 skrzypce '28, 232— słońce 14, 18, 20, 146 słowik 62
słuchu przytępienie 114 Słucz, Il-ga rz. 30 smak 293 smutek 230, 294— soiiter 126 sosna 27 sowa 62, 70 sójka 62 sól święcona 121 sparyszka (demon) 186 spór zlo, 227 sporysz 32, 226— spowszednienie 306— spryt 306 sprzęty 94—, 101 sroka 62, 204 stonogi 109 strach 295— suchoty 230 swędzenie 297 szalej 119, 222 szaleniec 296— szczur 73
szczurów i mysz wyprowadza¬nie 69— szerszeń 45
Śmiecie 231
śnieg 20, 21
świata strony 1
świeca z trupa 168, 208, 223
świerszcz, 45 świeirzfoa 71, 112 święcone wielkanocne 71, 209 świnia 24, 73, 224; choroby 130—
Tasiemiec 45 tatarak 126 tchórz 73 tęcza 16, 21 tęsknota 297 troska 297— trędownik 119
Trójca św, 132 trucizna 222
tytuń 27, 42
Upiór 40, 183
urok 68, 120, 216, 218
urzędnik 78 Użyniec 159
Ważka 45—
wąż 17, 26, 45—, 68—, 84
wesołość 299
wesz 46, 84, 92, 109—
wężów król 49
wiatr 18—, 21
wiązanie magiczne ob. czary
Wić rz. 52, 209
widłak 111
wiedza 299
wiedźma ob, czarownica
Wielki-Bor 45, 64, 135, 166, 167,
196, 201
Wielki Czwartek 228 wielkoludy 79 wiewiórka 74 wilk 65, 74—, 144 Wiia św. taniec 222 włosy 92—, 227, 229 woda 22, 32—, 84
cudo wina 33, 34
święcona 169 wola 300 wół 76— wrona 26, 59, 63 wróbel 26 wróżby matrymonialne 43, 53.,
58
wrzód 112 wstręt 301 wszoła 110 wścieklizna 118 wydra 77
Zaduszki ob. dziady Zahale 209
zając 13, 24, 77—, 194 załom ob. za witka zamawianie 115, 120, 209 zamroczenie 301—
zapach 287
zatrucie alkoholem 123
ziawitka 218, 220—
zazdrość 302—
ząb 45, 84; choroby 114, 228
zdolność 304
zgaga 31, 123—, 229
ziemia 35—
zioła wzbudzające miłość 225—
złodziej 40, 44, 155, 272—
złość 304
zmarły 38, 83
zmartwienie 279
zmysł 305
znachor 69—, 119, 184, 209, 216(
217, 218—, 220— znamię 80
zorza północna 20 zręczność 306 zubatócz 46, 114 zwątpienie 298— zwichnięcie 111
Żaba 26, 50, 231
żądza ob. pożądanie
żmija 45, 50, 84, 119—, 223-
żołądka ból 125, 229
żołna 63
żółtaczka 126
żółw 51
żóraw 63
żuk 26—
Żyd 28, 73
ż y d ó w k a (taniec) 225
WIELKOŚĆ 24X17CM, TWARDA INTROLIGATORSKA OPRAWA,LICZY 459 STRON.
STAN :OKŁADKA DB-/DST+,KARTKA TYTUŁOWA WZMOCNIONA PASKIEM SZAREGO PAPIERU,STRONY SĄ POŻÓŁKŁE,,POZA TYM STAN W ŚRODKU DB.
WARSZAWA 1938.