IWONA PIETRZYK
KANCELARIA I DOKUMENT
PRZEMYŚLIDÓW OPAWSKICH
W XIV I POCZĄTKACH XV WIEKU
wyd. Katowice 2008, stron 194 + wkl. ilustr., bibliogr., aneks,
tab., summ., Zsfg., ilustrucje na wkl. z papieru kredowego,
oprawa miękka foliowana, format ok. 17 cm x 24 cm
Ze wstępu [fragmenty] :
Opawszczyzna, wydzielona z północnej części Moraw, od 1318 r. uznana ostatecznie za odrębne, dziedziczne księstwo,
pozostawała we władaniu bocznej linii panującej w Czechach do 1306 r. dynastii Przemyślidów.
Losy tej części Królestwa Czeskiego toczyły się nieco inną niż losy Czech i Moraw drogą.
Był to najpierw teren pogranicza państwowego, silnie kolonizowany przez przybyszów niemieckich jeszcze w XIII w.,
ale również przez osadników z terenów Śląska i Moraw, a także Czech.
Z tego też względu przemieszanie ludności było tu znaczne. Tym północnym skrawkiem Królestwa na ogół niezbyt interesowali się
władcy czescy. Pod względem organizacji kościelnej, przynajmniej od okresu zorganizowanej już państwowości w Czechach,
tereny te należały do dwóch różnych metropolii (gnieźnieńskiej i mogunckiej, od 1344 r. — praskiej) i dwóch różnych diecezji
(wrocławskiej i ołomunieckiej).
Przemyślidzi opawscy nie należeli na ogół do znaczących ani bogatych książąt, ich kondycja zaś pogarszała się w miarę postępującego
rozbicia jednolitego początkowo księstwa na dzielnice. Przynajmniej niektórzy z nich próbowali wiązać się z dworami królów czeskich.
Niniejsza praca poświęcona jest kancelariom i dokumentom Przemyślidów opawskich w XIV i w początkach XV w.
Początkową cezurę stanowić będzie 1318 r., czyli rok, w którym książę Mikołaj II objął dziedziczne rządy nad przekazaną mu przez króla
czeskiego Jana Luksemburskiego Opawszczyzną. Początki księstwa sięgają wprawdzie wcześniejszego okresu i wiążą się z Mikołajem I,
jednak zawiłe i niewyjaśnione do końca losy tego księcia stanowią odrębny problem.
Zresztą ostatnie lata życia spędził on poza terenami Opawszczyzny, a jego kancelaria została już opracowana,
choć monografia autorstwa I. Buryškovej, o której tu mowa, nie ukazała się drukiem. Jednak ważniejszym argumentem
za pominięciem kancelarii i dokumentów Mikołaja I jest fakt, że księstwo opawskie jako trwały twór polityczny zostało powołane dopiero w 1318 r.
Od tego też czasu możemy mówić o ciągłości i dziedziczności władzy Przemyślidów opawskich nad tą ziemią.
Cezurę końcową stanowić będą w zasadzie dwie daty: śmierć księcia Jana II z linii opawsko-raciborskiej w 1424 r.
oraz śmierć księcia Przemka z linii opawskiej w 1433 r. Oprócz dat śmierci władców, przyjętą cezurę uzasadnia funkcjonowanie,
obok dokumentu książęcego, desk zemských, czyli ksiąg zawierających protokoły sądu ziemskiego, co miało wpływ na kancelarię i dokument książęcy.
Stąd nasze zainteresowanie wzbudzają książęta: Mikołaj II, Jan I, Mikołaj III, Wacław i Przemek oraz Jan II, a ściślej kancelarie tych władców
i wydawane przez nich dokumenty, ale tylko jako władców opawskich. Nie rozpatrujemy dokumentów książąt wydanych z tytułu sprawowanych
przez nich funkcji starostów królów czeskich. Mamy tu na myśli przede wszystkim Jana II, pełniącego urząd starosty kłodzkiego i ząbkowickiego.
Problemu tego nie podejmujemy z uwagi na inny wymiar sprawowanej przez księcia na tym urzędzie (tj. starostwie) władzy.
W prezentowanej pracy poddano analizie kancelarie książęce i ich produkty, jakimi są między innymi dokumenty.
Podjęty problem mieści się w kanonie badań dyplomatycznych, badań nad kancelariami i dokumentem władców.
Wybór ten wydał nam się celowy, głównie z uwagi na brak badań dyplomatycznych w przypadku księstwa opawskiego i opawsko-raciborskiego
w omawianym przez nas okresie, poza wspomnianą już monografią I. Buryškovej, której jeden z rozdziałów został poświęcony kancelarii Mikołaja I.
Autorka nawiązała w nim do tradycyjnego modelu badań dyplomatycznych reprezentowanych przez szkołę brneńską J. Šebanka i S. Duškovej,
koncentrując się na problemie duktu, dyktatu dokumentów książęcych oraz rozpracowaniu personelu kancelaryjnego.
Świadomie zrezygnowaliśmy z rozwijających się również w dziedzinie dyplomatyki badań porównawczych, mających na celu
uchwycenie funkcjonowania i wzajemnego wpływu na siebie wszystkich kancelarii działających w tym samym czasie na danym terenie.
Metoda ta, postulowana między innymi przez czeskich dyplomatyków, w naszym kraju również znalazła zwolenników i naśladowców.
Niezwykle cenne dla współczesnej dyplomatyki mogą się też okazać badania porównawcze prowadzone na szerszą skalę,
niezawężające się do jednego organizmu państwowego. Mogą doprowadzić do zupełnie nowego spojrzenia na dotychczasowe problemy...
Współczesna dyplomatyka rozróżnia dwa podmioty: kancelarię i dokument.
Kancelarię traktuje się dziś nie tylko jako instytucję, ale także jako zespół ludzki.
W naszej pracy nawiązujemy do nowszych rozwiązań metodologicznych. Trudno będzie jednak przedstawić szerzej problem
kultury piśmiennej kancelarii Przemyślidów opawskich, m.in. ze względu na szczupłość informacji na temat osób
sporządzających dokumenty książęce. Ręce pisarskie i samo pismo interesować nas będą o tyle, o ile potrzebne to
będzie do ustalenia pracowników kancelaryjnych bądź stosowanego formularza czy formuł kancelaryjnych.
Badanie organizacji, stopnia rozwoju i funkcjonowania kancelarii nieodmiennie stawia przed nami pytania o definicję tejże instytucji.
Wydaje się jednak, że jak dotąd nie zdołano sformułować takiej, która w pełni wszystkich by zadowoliła...
Celem niniejszej pracy jest przedstawienie kancelarii książąt opawskich, jej organizacji i pracy oraz produktu, jakim są dokumenty,
pamiętając, iż były one instrumentem władzy. Interesować nas będzie rola tej kancelarii i funkcje, jakie pełniła, oraz rola
i funkcje dokumentu książąt opawskich. Podejmiemy się także próby ustalenia obsady personalnej kancelarii.
Ze względu na fakt połączenia w jeden organizm dwóch odrębnych niegdyś księstw opawskiego i raciborskiego
postaramy się określić, jak fakt ten wpłynął na pracę kancelarii i jej pracowników.
Jak już wspominano, istnieje niewiele opracowań kancelarii władców z XIV i XV w. ...
Omawiając kwestie kancelarii księstwa usytuowanego na pograniczu czesko-morawsko-górnośląskim,
niezbędne wydaje się spojrzenie również na kancelarie działające na ostatnim z wymienionych przez nas terenów.
W przypadku Górnego Śląska, jeśli chodzi o interesujący nas okres, opracowane zostały następujące
kancelarie książęce: cieszyńska, oświęcimska oraz opolska. Szczególnie praca o kancelarii cieszyńskiej
stanowiła dla nas dobre odniesienie porównawcze...
Podstawę pracy stanowią dokumenty i listy wszystkich wymienionych wcześniej książąt w liczbie 193.
Pominęliśmy, jak już wspomniano, dokumenty książęce wydawane z racji sprawowania przez nich urzędów starostów.
Korzystaliśmy zarówno z dokumentów zachowanych w oryginale, jak i z kopii, odpisów oraz znanych jedynie z wydawnictw źródłowych,
a także z regestów. Oprócz dokumentów, znamy także pięć listów książęcych: Jana I i Jana II, zachowane drukiem, i Przemka znane z oryginałów...
Podstawę źródłową niniejszej pracy stanowi materiał źródłowy w postaci dokumentów oryginalnych, który jest jednak bardzo rozproszony.
Duże rozproszenie materiału źródłowego jest zresztą zjawiskiem charakterystycznym dla całego Górnego Śląska.
Przemyślidzi opawscy swe rządy sprawowali na obszarach położonych po obu stronach dzisiejszej granicy polsko-czeskiej,
tak więc ogromna część archiwaliów znajduje się w Czechach. Nieco mniej jest ich w Polsce.
Spośród archiwów polskich kwerendę przeprowadzono przede wszystkim w archiwach górnośląskich: w Archiwum Państwowym w Katowicach
wraz z jego oddziałami oraz w Archiwum Państwowym w Opolu. W przypadku Katowic średniowieczne materiały archiwalne
dotyczące Przemyślidów opawskich można odnaleźć głównie w jego oddziałach w Pszczynie oraz Raciborzu.
Łącznie znaleziono tam dziesięć oryginałów. W Archiwum Państwowym w Opolu, w zespole Akta miasta Głubczyce,
przechowywane są dokumenty wystawione przez Mikołaja III oraz Przemka w liczbie dziesięciu oryginałów.
Materiały archiwalne do interesującego nas tematu znajdują się także w archiwach dolnośląskich,
przede wszystkim w Archiwum Państwowym we Wrocławiu. Tam, w zespołach: Rep. 12, Rep. 111 (kopie dokumentów Kolegiaty w Raciborzu),
Rep. 114, Dokumenty miasta Wrocławia, przechowywane są łącznie trzy oryginały i dziewięć kopii. W Archiwum Archidiecezjalnym
we Wrocławiu znaleźliśmy jeden dokument. Kwerendą objęta została jedynie część kopiarzy znajdujących się w archiwach wrocławskich.
Ze względu na znaczną ich liczbę kwerenda prowadzona była tylko w kopiarzach, w których spodziewaliśmy się uzyskać pozytywny
jej efekt. Największą liczbą dokumentów opawskich dysponują jednak archiwa czeskie...
Kwerendę przeprowadzono także w archiwach innych państw...
Niniejsza praca składa się z pięciu rozdziałów. Pierwszy z nich prezentuje podstawy funkcjonowania księstwa,
omówione na tle dziejów tej ziemi w interesującym nas okresie. Stanowi niejako tło rozważań o kancelarii
i dokumencie miejscowych książąt. Kolejny rozdział został poświęcony osobom sporządzającym
dokumenty książąt. Przedstawia stopień organizacji kancelarii, jej ciągłości, a także funkcjonowanie formuł kancelaryjnych.
Rozdział trzeci omawia formularz dokumentów. Podejmuje także problem różnic formularzowych w poszczególnych
rodzajach dokumentów, stosownie do ich treści. W rozdziale czwartym ujęto środki uwierzytelniające dokumenty książąt opawskich.
Ostatni z rozdziałów prezentuje zagadnienie funkcjonowania zarówno kancelarii, jak i dokumentu książęcego.
Wyjaśnienia wymagają także szczegółowe rozwiązania zastosowane w niniejszej pracy.
Odwołując się do materiału źródłowego, przyjęliśmy pisownię w formie, w jakiej w danym materiale funkcjonowała.
W przypadku takiego założenia staraliśmy się sprowadzać formy dokumentowe do mianownika.
Nie robiliśmy tego wtedy, gdy wydawało się, że lepiej będzie zachować odmianę zastosowaną w dokumencie,
bądź gdy oryginalna odmiana współgrała z treścią narracji.
W celu lepszej orientacji, a także by umożliwić weryfikację, w przypisach powoływaliśmy się na wydawnictwa źródłowe.
Do oryginału zaś odwoływaliśmy się tylko wtedy, gdy nie został on wydany drukiem.
W przypadku dokumentu Mikołaja II z 6 XI 1353 r. honorowaliśmy dokument oryginalny, mimo że został on wydany drukiem,
ale jedynie w niemieckim przekładzie. Nazwy miejscowości czeskich przytoczyliśmy w oryginalnym brzmieniu
z zastosowaniem polskich końcówek. Gdy nie można było rozstrzygnąć, o jaką nazwę miejscową chodzi,
pozostawialiśmy ją w zapisie, jaki pojawił się w dokumentach...
TREŚĆ :
Wykaz skrótów
Wstęp
Rozdział I
Podstawy funkcjonowania księstwa opawskiego na tle jego dziejów do początku XV w.
Rozdział II
Organizacja kancelarii książąt opawskich
Skład osobowy kancelarii książąt opawskich
Organizacja pracy kancelaryjnej
Rozdział III
Formularz dokumentów książąt opawskich
Analiza formularza dokumentów książąt opawskich
Typy formularza dokumentów książąt opawskich
Rozdział IV
Środki uwierzytelniające dokumenty książąt opawskich
Pieczęć książęca
Świadkowie
Współpieczętarze dokumentów książąt opawskich
Sporządzanie dokumentu w kilku egzemplarzach
Rozdział V
Funkcjonowanie kancelarii i dokumentu książąt opawskich
Zakończenie
Aneks
Wykaz zachowanych dokumentów książąt opawskich
Bibliografia
Summary
Zusammenfassung
Stan bardzo dobry !
Nie wysyłam za pobraniem !
|
| |
| |
