Kryzys 2008+ stanowi wyzwanie dla badaczy współczesnej gospodarki. Zastosowane metody stymulacji przez jednych zostały ocenione jako powrót interwencjonizmu, a przez innych jako forma przeprowadzania zmian w sferze obecności państwa w gospodarce. Teksty zawarte w tej książce pozwolą każdemu czytelnikowi wyrobić sobie własne zdanie na temat tego, która grupa badaczy ma rację. Publikacja dotyczy kryzysu, a problem analizuje się w niej w sposób kompleksowy z perspektywy współczesnej i historycznej. Czytelnik znajdzie tu omówienie pierwszych symptomów kryzysu, jego skutków dla państw członkowskich UE i gospodarek innych regionów świata: USA, Azji, Ameryki Południowej i państw WNP. Opisuje się tu przejawy, przebieg kryzysu i zastosowane metody przeciwdziałania jego negatywnym skutkom. Symptomy kryzysu są przedstawione nie tylko geograficznie, ale także w formie problemowej. Podejście takie jest możliwie dzięki stworzeniu interdyscyplinarnego zespołu autorów, wśród których są ekonomiści, politolodzy, socjolodzy. Omawiają oni skutki kryzysu w sferze międzynarodowych stosunków gospodarczych, rynków narodowych z różnych regionów świata i reprezentujących inne poziomy rozwoju. Pozwala to wskazać elementy wspólne i odmienne zarówno samych zjawisk kryzysowych, jak i stosowanych metod przeciwdziałania im. Analiza kryzysu obejmuje też np.: zastosowanie nowych rozwiązań prawnych, zmiany w polityce socjalnej, skutki kryzysu w mediach czy jego wpływ na rozwiązania zastosowane w lobbingu.
Książka zwiera teksty: prof. Piotra Błędowskiego, dr. Krzysztofa Falkowskiego, dr Katarzyny Górak-Sosnowskiej, dr Małgorzaty Grącik-Zajaczkowski, dr. inż. Romana Gurbiela, prof. Piotra Jachowicza, dr Aleksandry Kisielewskiej, dr hab. Urszuli Kurczewskiej, mgr Joanny Kwiecień, dr Małgorzaty Molędy-Zdziech, prof. Wojciecha Morawskiego, mgr Ewy Nowackiej, prof. Artura Nowaka-Fara, prof. Kazimierza Starzyka, dr Joanny Stryjek, dr Anny Visvizi, prof. Jolanty Zombirt, prof. Anny Zorskiej, prof. Katarzyny Żukrowskiej.
Kryzys 2007/2008 przyszedł niespodziewanie. Zaskoczenie wynikało przede wszystkim z tego, że wcześniej przez ponad 20 lat gospodarka światowa rosła. Od kryzysu lat 30. było to największe załamanie gospodarcze. Chociaż w 1998 r. doszło do kryzysu azjatyckiego, to jednak jego skutki były dość ograniczone. Wśród państw OECD gospodarka Japonii weszła w kryzys na przełomie wieków, co przejawiało się negatywną dynamiką wzrostu gospodarczego przez 4 lata. Żaden z kryzysów nie miał tak negatywnych skutków w skali globalnej, jeśli skumulujemy w skali świata: (1) spadek zatrudnienia; (2) spadek transferów BIZ; (3) spadek obrotów w handlu międzynarodowym; (4) spadek PNB. Równocześnie kryzys ten wykazał w porównaniu z sytuacją kryzysową lat 30. szereg nowych cech. Decydował o tym jego zasięg, a także długość trwania i przebieg. Ważna też była reakcja poszczególnych regionów, zastosowane rozwiązania globalne, regionalne i narodowe. Kryzys podzielił ekonomistów i rozpoczął nową fazę w dyskusji nad zastosowanymi w polityce gospodarczej rozwiązaniami. W dużym uproszczeniu można powiedzieć, że główny podział wynikał z krytykowania zwolenników rozwiązań monetarystycznych, reprezentujących szkołę myślenia podążającą za koncepcjami M. Friedmana, i triumfu zwolenników J.M. Keynesa, określanych jako ?interwencjoniści". Już to pęknięcie jest powodem do analizy tego, która z ?wielkich szkół" ekonomii ma rację. Czy podziały między tymi szkołami są właściwym podejściem w ekonomii? Czy też wynikają z pewnych uproszczeń i braku zrozumienia koncepcji obu wielkich ekonomistów i pokoleń ich następców, pogłębiających wizję klasycznych, już dzisiaj, wizjonerów ekonomii i finansów oraz gospodarczych stosunków międzynarodowych?
W analizach przeprowadzonych w ramach grantu uzyskanego z Narodowego Centrum Nauki nr N N112[zasłonięte]538 starano się w miarę wszechstronnie, interdyscyplinarnie zbadać, jakie były konsekwencje kryzysu 2008 r. Wydaje się, że cel ten udało się osiągnąć. Interdyscyplinarność podejścia zapewniały dwa rozwiązania. Pierwszym była przyjęta struktura badań, w której skoncentrowano się na problemach gospodarczych, co zostało poprzedzone perspektywą historyczną, pozwalającą porównać obecny kryzys z poprzednimi doświadczeniami tego rodzaju. Dała ona też możliwość przeprowadzenia porównań instrumentów i polityk zastosowanych dawniej i obecnie. Pokazała również, jaką rolę w kryzysie odgrywały poszczególne regiony, gdzie i w jakich dziedzinach nastąpiły największe spadki, jakich rozwiązań użyto, aby przeciwdziałać takim negatywnym zjawiskom. Ważnym aspektem przeprowadzonych badań jest problematyka międzynarodowa. Tutaj zadano pytania o skalę kryzysu w poszczególnych regionach, omówiono metody koordynacji działań w skali międzynarodowej, które wyszły poza wcześniejszą skalę wspólnych działań w ramach G-7/8 i objęły już większą liczbę państw w ramach G-20. Opracowanie zawiera analizę zmian zastosowanych w Unii Europejskiej w reakcji na kryzys i jego konsekwencję dla państw członkowskich, a zwłaszcza grupy państw należących do UGiW określanych jako GIIPS. Odrębnej analizie została poddana grupa państw należących do UGiW. Badaniem objęto poszczególne regiony, ale także przedstawiono szereg bieżących rozwiązań instytucjonalnych, jak i analizę przypadku najbardziej drastycznego, jakim jest gospodarka Grecji. Przedstawiono tu również główne bariery powodujące brak postępu w negocjacjach liberalizujących stosunki gospodarcze w skali globalnej w ramach WTO. Pokazano również ewolucję instrumentów, które znalazły zastosowanie w procesie stymulowania gospodarki. W opracowaniach zajęto się polityką socjalną i sformułowano odpowiedź na pytanie, w jaki sposób kryzys wpłynął na zastosowane rozwiązania i dobór instrumentów w ramach tej specyficznej, ze względu na swą wrażliwość, sfery życia społeczno-gospodarczego. Zbadano tu również reakcje mediów oraz nowe metody użyte w sferze lobbingu. Drugim rozwiązaniem gwarantującym interdyscyplinarność badań był dobór zespołu badaczy, stworzonego przez ekonomistów różnych specjalności, historyków gospodarczych, politologów, socjologów i prawników.
Realizacja projektu trwała 3 lata, co pozwoliło z pewnym dystansem odnieść się do omawianych zdarzeń. Ma to znaczenie w kontekście możliwości zapoznania się analityków uczestniczących w badaniu z: powstającymi materiałami badającymi kryzys, zastosowanymi rozwiązaniami, ich skutecznością, dyskusjami wokół tych rozwiązań i prognozami dotyczącymi doskonalenia skoordynowanych w skali międzynarodowej działań, które zarówno zniwelują ewentualne skutki przyszłych turbulencji tego rodzaju, jak i będą przeciwdziałać rodzeniu się zjawisk podobnych do tych, które rozpoczęły negatywną spiralę zdarzeń wywołujących ostatni kryzys.
Jak wiadomo, przyczyn doszukiwano się w powstaniu bańki na rynku zakupu nieruchomości oraz w szybko mnożących się innowacjach na rynku kapitałowym. W badaniu postawiono szereg pytań. Były one indywidualnie adresowane do Autora każdego tekstu i dotyczyły dziedziny poddanej analizie. Zasadniczo chodziło o stwierdzenie: (1) Jakie zmiany zostały wprowadzone w politykach i narzędziach mogące zabezpieczyć gospodarkę przed powtórzeniem się podobnych sytuacji wywołujących kryzys? (2) Czy zmiany wprowadzone w danej dziedzinie można uznać za skuteczne i - jeśli tak - to na ile? (3) Czy zmiany te stanowią odchodzenie od kanonów ekonomii (finansów) wprowadzonych przez M. Friedmana, oznaczając powrót do rozwiązań proponowanych przez J.M. Keynesa? Czy w ogóle tych dwóch ekonomistów powinno się sobie przeciwstawiać? (4) Jak można obecnie ocenić skuteczność zastosowanych nowych rozwiązań? (5) Czym obecny kryzys różnił się od kryzysu lat 30.? I do jakich wniosków porównania te mogą prowadzić?
Ograniczono się tu do głównych pytań, a było ich więcej. Każdy z Autorów starał się odszukać odpowiedzi na pytania adresowane do niego i badanej przez niego dziedziny. Rezultaty przeprowadzonej analizy są interesujące zwłaszcza w kontekście tak częstych opinii o powrocie do aktywnego interwencjonizmu. Wyniki te wskazują raczej na doskonalenie instrumentów stosowanych w polityce gospodarczej i szerszej koordynacji działań. Opinii takiej mogą przeczyć różne, dość powszechnie znane i cytowane wypowiedzi ekonomistów czy polityków, a także obiegowe prawdy, rozpowszechniane w mediach i nazbyt często przyjmowane przez studentów i analityków.
We wstępie do niniejszej publikacji warto podać trochę statystyk odnoszących się do przeprowadzonego badania. Podczas jego realizacji przygotowano 20 tekstów. Wyniki badań zostały przedstawione podczas trzech konferencji, z czego dwie dotyczyły tematów aktualnych, odzwierciedlających bieżące wydarzenia zachodzące w gospodarce, trzecia była konferencją podsumowującą. Podczas tych spotkań poszukiwano odpowiedzi na pytania:
Jakie rozwiązania zastosowano podczas kryzysu finansowego 2008 r. i czy są one wystarczające, jeśli chodzi o skuteczność, trwałość i bezpieczeństwo finansowe?
Czy strefie euro grozi rozpad? Czy przetrwa ona kryzys 2008 r.?
Czy kryzys 2008 r. prowadzi do wprowadzenia nowych rozwiązań w międzynarodowych stosunkach gospodarczych?
W konferencjach uczestniczyli nie tylko Autorzy analiz przedstawionych w publikacji. Dla projektu udało nam się pozyskać prof. Paula H. Dembińskiego z Uniwersytetu we Fryburgu, w Szwajcarii, głównego analityka Genewskiego Obserwatorium Finansów, a także prof. Annę Visvizi z DEREE Amerykańskiego Uniwersytetu w Atenach. Uczestnikom ostatniej, podsumowującej wyniki badań, konferencji i jej organizatorom udało się namówić i sprowokować do poszukiwania odpowiedzi na zadane pytania prof. Andrzeja Sławińskiego, kierownika Katedry Skarbowości Kolegium Ekonomiczno-Społecznego Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, członka Rady Polityki Pieniężnej w latach 2[zasłonięte]004-20, autora wielu książek o finansach międzynarodowych, szefa Instytutu Ekonomicznego NBP, a także prof. Krzysztofa Rybińskiego, od 2010 r. rektora uczelni Vistula, dawnej Wyższej Szkoły Ekonomicznej i Informatycznej w Warszawie. Obok znanych ekonomistów wystąpiła dr Marta Gotz z Instytutu Zachodniego w Poznaniu. Była to jej pierwsza tak poważna konferencja, ale dała sobie z tym zadaniem radę i odpowiedziała konkretnie na pytania zadane jej przez moderatora.
W przygotowaniu tekstów analitycznych uczestniczyło 16 badaczy, reprezentujących pięć uczelni, z czego cztery polskie i jedną grecką. Przy uzupełnieniu listy o osoby występujące na konferencjach lista uczestników rośnie do 19, a lista ośrodków - do ośmiu.
Struktura książki odzwierciedla tematykę badań, którą pogrupowano zgodnie z pewną koncepcją. Na początku zostały przedstawione historia i jej związki z teraźniejszością, potem sytuacja USA i UE w kryzysie, przejawy kryzysu w handlu światowym (omówiono tu wpływ kryzysu na wymianę handlową, transfery BIZ oraz usługi). Kolejna część badania to analiza rozwiązań wprowadzonych w sferze prawodawstwa w odpowiedzi na zapotrzebowanie dotyczące stymulowania gospodarki. Kolejny blok badawczy objął problemy pojawiające się w sferze socjalnej. Następnie przeanalizowano regionalne reakcje na kryzys (w państwach Azji, USA, regionie Basenu Morza Śródziemnego, WNP i państwach Ameryki Łacińskiej). Część kolejna poświęcona jest zmianom, jakie zaszły w mediach i polityce lobbingowej. Wreszcie ostatnia część dotyczy metod stymulowania gospodarki, które wynikają z rozwiązań przyjętych w budżecie ogólnym UE, państwach członkowskich UGiW oraz rozwiązań przyjętych na szczeblu globalnym, które ograniczono do koordynacji w ramach G-20.
Jak widać, tematyka niniejszej publikacji jest kompleksowa i z pewnością pozwoli lepiej zrozumieć przyczyny kryzysu oraz zarówno skuteczność stosowania instrumentów i rozwiązań, które miały wyprowadzić gospodarki z kryzysu, a następnie skutecznie przeciwdziałać jego powtórzeniu, jak i potknięcia dotyczące tych działań.
Autorami poszczególnych opracowań są (w kolejności alfabetycznej): Piotr Błędowski, Krzysztof Falkowski, Katarzyna Górak-Sosnowska, Małgorzata Grącik-Zajaczkowski, Roman Gurbiel, Piotr Jachowicz, Aleksandra Kisielewska, Urszula Kurczewska, Joanna Kwiecień, Małgorzata Molęda-Zdziech, Wojciech Morawski, Ewa Nowacka, Artur Nowak-Far, Kazimierz Starzyk, Joanna Stryjek, Anna Visvizi, Jolanta Zombirt, Anna Zorska, Katarzyna Żukrowska.
Opracowanie składa się ze wstępu, ośmiu części merytorycznych i zakończenia. Każda z części merytorycznych określa osobne pole badawcze, pozwalające uchwycić w jego obrębie skutki kryzysu i podjęte w nim działania.
Oddajemy czytelnikom do rąk opracowanie, które z pewnością zawiera dużą część informacji na temat ostatniego kryzysu 2008 r. oraz metod zaproponowanych do zastosowania w przeciwdziałaniu jego objawom. Przeprowadzona analiza pozwala skonfrontować obiegowe informacje z praktyką. Ma to szczególne znaczenie, ponieważ pokazuje, że dość powszechne opinie o kryzysie w najlepszym przypadku są niepełne, bo ograniczają się do jednego z podjętych działań, nie pokazując następnych kroków i ich konsekwencji.
Starając się zachęcić czytelnika do sięgnięcia po tę książkę, chciałabym podkreślić, że jej znaczenie można sprowadzić do trzech kwestii:
rewiduje pewne utrwalone poglądy, które krążą na temat kryzysu, stając się powszechnie obowiązującymi kanonami i współczesnymi prawdami o gospodarce i jej finansach;
traktuje się w niej problem kryzysu kompleksowo i przekrojowo, co ma szczególne znaczenie w warunkach globalizacji i uniwersalizacji pewnych modeli, zachowań, polityk czy instrumentów;
nie ograniczono się w niej do pokazania problemu na tle gospodarki narodowej, ale umieszczono go w kontekście ugrupowań integracyjnych, reakcji globalnych i zjawisk występujących w głównych sferach życia społeczno-gospodarczego.
