Opis/Spis treści: | Wstęp
"Cmentarze polskie na Wschodzie, będące częścią wielkiej spuścizny kulturowej, ulegają procesowi nieubłaganego przemijania.
Przyspieszony przez zniszczenia dokonane w okresie władzy radzieckiej,
a także w wyniku wieloletnich zaniedbań, proces ten spowodował nieodwracalne zmiany. Dlatego właśnie obecnie istniejące jeszcze cmentarze powinny być przedmiotem ochrony i zabiegów konserwators-
kich. Współczesny obraz cmentarzy zmienia się z powodu nieustannego procesu nowych pochówków, przeznaczania terenów cmentarnych na cele inwestycji komunikacyjnych i budowlanych, jak również z powodu dążenia do zmiany oblicza narodowościowego zabytkowych nekropolii. Szczere zamiary „rewaloryzacyjne" przy niewielkich środkach umożliwiają jedynie uporządkowanie starych cmentarzy i usunięcie śladów bardziej rażących zniszczeń. Wszystko to pogłębiane jest przez bieg czasu i proces naturalnego
zniszczenia, coraz bardziej intensywnego.
Niezbędna staje się więc ochrona przez dokumentację nie tylko stanu istniejącego, ale również poprzez gromadzenie archiwaliów, a nawet materiałów związanych z rekonstrukcją obiektów cmentarnych.
Temu celowi służy też niniejsza publikacja, zawierająca tylko zwięzły zarys dziejów cmentarzy wileńskich, opisy ich krajobrazu oraz architektury i
pomników, lecz wzbogacona stosunkowo dużym zasobem materiałów pomiarowo-inwentaryzacyjnych.
Dotyczy on planów cmentarzy - niezbędnych do zilustrowania zagadnień krajobrazu, pomiarów architektury budowli oraz ważniejszych pomników.
Materiał ten uzupełnia niezbędna dokumentacja fotograficzna.
Część „biograficzna", istotna dla cmentarzy, została tu pominięta, gdyż znajduje się w innych publikacjach autora.
Prezentacja jedynie istniejącego stanu cmentarzy byłaby uboga i niepełna.
W oparciu o materiały archiwalne dokonano więc rysunkowych
rekonstrukcji niektórych zniszczonych już zespołów architektoniczno-krajobrazowych, budowli i pomników o różnym stopniu zachowania. Jest to próba udokumentowania dawnego, w znacznej mierze nieistniejącego już, obrazu starych cmentarzy wileńskich.
Specyfika cmentarzy wileńskich polega głównie na ich unikatowych walorach krajobrazowych, przy stosunkowo skromnych formach sztuki nagrobnej,
z przewagą zakorzenionego w Wilnie klasycyzmu i reminiscencjami starszej jeszcze tradycji.
W świadomości społecznej rangę wileńskich zespołów cmentarnych podnosi sentyment ciemiężonego narodu dla bohaterów, przegranych najczęściej spraw i nielicznych sukcesów, mający pewne odbicie
w bogatej tematyce inskrypcji na nagrobkach i epitafiach. Snują się tu też odległe echa „Dziadów", przypominane przez poetę-wieszcza.
Dzisiejszy cmentarz na Rossie i cmentarz Bernardyński oraz Św. Piotra i Pawła w Wilnie są wielką nekropolią narodową dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, będącego niegdyś - obok Korony Polskiej - równoprawną częścią Rzeczpospolitej. Spoczywają na nim zmarli ostatnich dwóch stuleci - tragicznego okresu niewoli i krótkiego błysku niepodległości, czasów wzlotów i upadków w życiu i kulturze narodowej.
Wilno w tym okresie, pomimo utraty swej stołecznej roli, pozostawało ciągle centrum kulturalnym tych ziem. Skupiało ono rodzimą elitę intelektualną, na
miarę ówczesnych możliwości - nawet w okresach najcięższych represji popowstaniowych, a ludzie zmuszeni do opuszczenia tego miasta, wracali do
niego nawet u schyłku życia, aby spocząć na Rossie wśród swoich.
W pierwszej tercji XIX wieku nastąpiło zubożenie ludności polskiej, będące rezultatem represyjnej polityki zaborców. Po krótkim okresie międzywojennego dwudziestolecia, kolejne pół wieku było tragiczne dla
kultury. Stosunkowo skromna jest więc sztuka cmentarna tych czasów. Głównym walorem terenów cmentarnych na Wileńszczyźnie jest krajobraz mocno sfalowanego terenu wzgórz morenowych, pokrytych starymi, głównie sosnowymi lasami. Tworzą one efektowne tło dla panoramy miasta położonego w dolinie nad krętą rzeką, z zawsze ruchomymi obłokami na
błękitnym, północnym niebie." |
