WSTĘP - SPIS TREŚCI - OPIS:

OD AUTORKI


Przed laty, z inspiracji Prof. Dra Józefa Mitkowskiego zajęłam się problematyką dworu królowej Jadwigi. Już jednak po wstępnym zapoznaniu się z materiałem źródłowym okazało się, że podjęta przeze mnie tematyka historyczna wymaga dopełnienia zagadnie¬niem królewskiego dworu Władysława Jagiełły. Pod takim też tytu¬łem — Dwór królewski Jadwigi i Jagiełły — zaczęłam przygoto¬wywać rozprawę doktorską. Niestety nie było mi dane ukończyć jej pod życzliwą i pełną historycznej erudycji opieką mego Promotora. Prof. Mitkowski zmarł bowiem w r. 1980. Dalsze kierownictwo nau¬kowe nad ostatecznym przygotowaniem tekstu mojej rozprawy dok¬torskiej przejął Prof. Dr hab. Jerzy Wyrozumski. Pozwoliło mi to ukończyć pracę nad tym tematem w r. 1983, a Rada Wydziału Filozo-ficzno-Historycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego przyjęta przed¬łożony tekst jako rozprawę doktorską. Jej łaskawymi recenzentami byli: Prof. Dr hab. Stanisław Gawęda i Prof. Dr hab. Antoni Gąsio-rowski.
Przypominając na tym miejscu „prehistorię" publikowanego obecnie tekstu, pragnę w ten sposób wyrazić swoją głęboką wdzięcz¬ność wszystkim tym, którzy wspierali mnie swą wiedzą i doświadcze¬niem naukowym w pokonywaniu wszelkich trudności związanych z rzetelnym wykonaniem podjętego zadania.
Obecna wersja tekstu tytułowego zagadnienia różni się dość zna¬cznie od swego „doktorskiego" pierwopisu. Gruntownego przepra¬cowania rozprawy (głównie od strony formalnej) wymagały względy naukowe i edytorskie. I w tym wypadku otrzymałam ważne wska¬zówki od Pana Prof. Wyrozumskiego, co w znacznym stopniu przy¬czyniło się do nadania tej książce nowego kształtu. Niech mi więc bę¬dzie wolno raz jeszcze złożyć Panu Prof. Wyrozumskiemu wyrazy serdecznej podzięki za okazaną mi pomoc i życzliwość.
To jednak, że ta książka ukazuje się drukiem, zawdzięczam me¬cenatowi środowiska teologicznego w Krakowie. W szczególności

kieruję wyrazy wdzięczności pod adresem Prorektora Teologicznej Uczelni — Ks. Prof. Dra hab. Adama Kubisia. Zainteresował się On moją rozprawą z racji przypadających w ostatnich latach różnych rocznic związanych z sześćsetleciem początków dynastii jagielloń¬skiej w Polsce. W porozumieniu z Panią Prof. Dr hab. Janiną Bienia-rzówną, Dziekanem Wydziału Historii Kościoła, włączył on książkę do serii Textus et Studia, wydawanej pod auspicjami tegoż Wydziału.
Wreszcie chciałabym także gorąco podziękować Panu Dr. Ro¬manowi Zawadzkiemu, że wiał On na siebie żmudny trud nadania tekstowi książki ostatecznego kształtu zarówno od strony stylistycz-no-naukowej, jak i graficznej, przyczyniając się w ten sposób do wy¬eliminowania wielu usterek i niedoskonałości formalnych. Czuję się w obowiązku również podkreślić, że praca włożona przezeń w przy¬gotowanie tej książki do druku wykraczała znacznie poza obowiązki redaktora naukowego i technicznego.
Na koniec dziękuję jeszcze tym wszystkim, których już nie wy¬mieniam, a którzy okazywali mi wiele życzliwości i nie szczędzili rad od chwili rozpoczęcia zbierania materiałów do rozprawy doktorskiej aż po etap związany z jej drukiem. Mają oni też swą ogromną zasłu¬gę, że ten ostatni cel został również spełniony.


WSTĘP


Jednym z najbardziej wdzięcznych, treściowo zaś przebogatych tematów historycznych czy kulturoznawczych jest zagadnienie dwo¬ru monarszego — również, a może szczególnie w epoce średnio¬wiecznej. Było to bowiem miejsce, gdzie koncentrowały się wszyst¬kie najbardziej żywotne problemy danego państwa i narodu. Jest za¬tem zrozumiale, że z tej racji zachowało się stosunkowo dużo wiado¬mości źródłowych pozwalających na względnie doskonałą rekon¬strukcję organizacji, kultury i obyczaju rozmaitych dworów monar¬szych. Możliwości badawcze są jednak w poszczególnych przypad¬kach dość zróżnicowane. Im wcześniejszy okres, tym mniej jest zwy¬kle przekazów źródłowych, a i te, którymi obecnie dysponujemy, mają w przypadku poszczególnych państw niejednakową wartość, niezależnie od okresu, jakiego dotyczą. Bogactwo informacji źró¬dłowych zależy bowiem nie tylko od stopnia ich zachowania, lecz także uwarunkowane jest poziomem duchowo-intelektualnym wład¬ców oraz otaczających ich środowisk dworskich. Nie bez znaczenia był tu rozwój form działalności państwa uwidoczniony w przekazach pisanych. Zdecydowana większość dostępnych nam obecnie źródeł historycznych na ten temat powstała w kręgach dworskich jako wy¬nik działalności ludzi otaczających monarchę (dokumenty, normy prawne, rachunki) bądź też jako skutek ich zamiłowań pisarsko-pa-miętnikarskich (kroniki).
Zdawać by się zatem mogło, że przy pewnym, w miarę wystarcza¬jącym zasobie informacji źródłowych, rekonstrukcja obrazu dworu monarszego jakiegokolwiek państwa średniowiecznego nie powinna nastręczyć dzisiejszemu historykowi większych trudności. Tymcza¬sem okazuje się, że podstawowa trudność tkwi nie tyle w nieuchron¬nej fragmentaryczności przekazów źródłowych, co w niemożliwości sprecyzowania samego przedmiotu badań, czyli jednoznacznego ustalenia treści pojęcia „dwór królewski". Albowiem pojęcie to, w pierwszej chwili nie budzące żadnych wątpliwości interpretacyj-

nych, wykazuje przy wnikliwszej analizie wielowarstwowy zakres znaczeniowy. T tak pod pojęciem „dwór królewski1' można rozumieć np. siedzibę władcy, także samego władcę wraz z rodzina, jego oto¬czenie, władzę państwową (oczywiście w ustroju monarchicznym), majątek ziemski panującego itp.1 Zdecydowanie się jednak na wy¬bór któregokolwiek z tych znaczeń, jako przedmiotu badań, też nie usuwa zawiłości i komplikacji, jakie wiążą się z rekonstrukcją dworu monarszego.
Truizmem jest stwierdzenie, że dwór tworzyli ludzie stale otacza¬jący monarchę, a więc urzędnicy mający udział w sprawowaniu wła¬dzy oraz ci, których zadania i kompetencje były związane z życiem codziennym władcy. Natomiast mniej zauważalne przez źródła, a tak ważne w sprawnym funkcjonowaniu dworu były liczne zastępy służby.
Najważniejszym wszakże składnikiem struktury organizacyj¬nej dworu były sprawowane w nim urzędy. Od razu jednak wynika z tego faktu podwójna interpretacjapojęcia „dwór monarszy". Prze¬de wszystkim bowiem był to ośrodek władzy państwowej, ale także dom panującego. Tak więc z jednej strony instytucjonalna czy, jak kto woli, państwowa ranga dworu monarszego, z drugiej zaś strony jego prywatny charakter zlewały się w jedną całość. Taki stan rzeczy wynikał stąd, że średniowieczny monarcha, będąc uosobieniem wła¬dzy, był jednocześnie sui geneńs instytucją. Zdecydowane rozgrani¬czenie obu aspektów dworu monarszego w wiekach średnich jest, przynajmniej przy obecnym stanie badań, niemożliwe. W tej sytua¬cji — nie wdając się więc w teoretyczne rozpracowanie powyższej kwestii — przyjmuję w swoich dalszych rozważaniach ogólnikowe założenie: przez dwór monarszy będę rozumieć zarówno dom — sie¬dzibę panującego, jak i ośrodek władzy państwowej2.

Brak wyczerpującej odpowiedzi na pytanie, co należy rozumieć pod pojęciem „dwór", ma swoje źródło w niedostatecznym pogłę¬bieniu badań nad tym zagadnieniem ze strony historyków w ogóle, a historyków ustroju w szczególności. Pojawiające się w literaturze naukowej i w opracowaniach typu podręcznikowego lub słowniko¬wego definicje dworu monarszego mają zawsze pewien margines niej asności. Z tej też racji stale aktualne j est pytanie o różnicę dzielą¬cą np. dworzan królewskich od ludzi związanych z dworem, lecz doń nie należących. Celowym przeto wydaje się zastąpienie pojęcia „dwór" pojęciem „otoczenie" królewskie. Tworzyli je ludzie zarów¬no na stałe „przypisani" władcy, jak i osoby czasowo przebywające w jego pobliżu. Tworzyli oni środowisko o określonej kulturze i oby¬czajowości, stając się jednocześnie ważnym układem odniesienia dla aspiracji i potrzeb kulturalnych oraz tendencji obyczajowych reszty społeczeństwa, zwłaszcza jego elity.
Dane źródłowe odnoszące się do dworu polskiego sięgają czasów Mieszka I. Najbliższe otoczenie tego księcia tworzyło kilkuset wo¬jów, stanowiących jego drużynę. Natomiast niewiele możemy po¬wiedzieć o organizacji urzędów i służb tego dworu, aczkolwiek moż¬na zrekonstruować pewne fakty. Wprawdzie wzorce organizacyjne hierarchii urzędniczej przyszły do Polski wraz z chrześcij aństwem, to jednak istniał tu już wcześniej utrwalony tradycją model rodzimy.
Źródłem zachodnioeuropejskich wzorców organizacyjnych była karolińska Francja. Obce wzorce nie od razu i nie w zupełności stały się podstawą organizacji polskich dworów książęcych. Zresztą docie¬rały one do Polski również w trakcie przemian, jakim same ulegały. Przynosiły je przede wszystkim żony książęce przychodzące z innych krajów, głównie z Niemiec3. Swój udział w modelowaniu polskich dworów mieli też towarzyszący księżnym dostojnicy oraz cudzoziem¬scy duchowni. Z czasem też sami Polacy, wracający z dłuższych po¬bytów zagranicznych, dostrzegali potrzebę przeszczepienia na polski

grunt obcych, atrakcyjniejszych wzorców organizacyjnych i obycza¬jowych. Zbliżały one dwory książąt polskich do sławnych dworów ówczesnej Europy.
Czynnikiem hamującym ten proces ewolucji dworów polskich stało się rozbicie dzielnicowe, a więc okres stu kilkudziesięciu lat, gdy zabrakło silnego prestiżowo władcy i — co się z tym wiąże — sku¬pionego przy nim odpowiedniego dworu. Pozytywnym wyjątkiem były tu dwory Henryków śląskich: Brodatego, Pobożnego oraz Pro-busa. Istniała w tym czasie pewna różnorodność tendencji organiza-cyjno-obyczajowych, aczkolwiek wszystkie one mieściły się w przy¬jętym wówczas dość uniwersalnym modelu. I tak, choć na dworze krakowskim i śląskim z pierwszej połowy XIII w. ton nadawały ksiꬿne przybyłe z Węgier i Niemiec, klimat obyczajowy i religijny oby¬dwu dworów był bardzo podobny.
W zjednoczonym państwie polskim wyłoniła się potrzeba utwo¬rzenia dworu centralnego o randze wyższej niż poprzednie dwory książąt dzielnicowych — dworu królewskiego. Dzieła tego podjął się Kazimierz Wielki, wprowadzając znaną na Węgrzech i w Czechach, lecz opartą na polskich realiach strukturę urzędniczą swojego dwo¬ru. Pociągnęło to za sobą nowe formy dworskiego życia codzienne¬go, a w konsekwencji europejski obyczaj i kulturę w otoczeniu ostat¬niego Piasta na tronie królewskim. Pomimo świadomego przejmo¬wania przez króla obcych wzorów, jego dwór zachował polski cha¬rakter tak pod względem składu osobowego, jak i głównych nurtów obyczajowych. Do takiego stanu rzeczy przyczyniła się też pozycja królowych, zwłaszcza Adelajdy Heskiej, pozbawionej niemal zupeł¬nie możliwości wpływania na profil strukturalny krakowskiego dwo¬ru. A król na tyle cenił sobie zdanie swego polskiego otoczenia, że nie próbował wbrew niemu wprowadzać niepopularnych w Polsce (choć może dla króla atrakcyjniejszych) cudzoziemskich obyczajów dworskich. I tak nie wprowadzono m. in. na dwór polski etykiety, jaka cechowała dwór budziński, toteż dwór Kazimierza Wielkiego przedstawiał się nieporównanie skromniej niż dwór jego węgierskie¬go szwagra, a później siostrzeńca.
Po śmierci ostatniego Piasta sytuacja uległa zmianie. Na Wawelu pojawili się węgierscy Andegawenowie, do których właściwie zali¬czyć należy w sensie kulturowym pełniącą funkcję regentki Elżbie¬tę Łokietkównę, wychowaną wprawdzie na dworze swego ojca, ale

przecież ponad pięćdziesięcioletni okres pobytu na Węgrzech, akty¬wny udział w życiu politycznym tego kraju, wysoka pozycja prestiżo¬wa u boku męża Karola Roberta, a następnie syna Ludwika, wywar¬ły niezatarte piętno w jej mentalności i spowodowały, iż wartości kultywowane przez Andegawenów uznała za swoje. Elżbieta nada¬jąca ton życiu dworskiemu na Węgrzech, odsuwająca w cień synowę, mająca duży wpływ na swego syna, przybywając na Wawel, pozosta¬ła wierna wzorcom organizacyjnym i normom kulturo wo-obyczajo-wym dworu budzińskiego. Ścierały się one (również w okresie rzad¬kich i krótkich pobytów w Polsce króla Ludwika) z aspiracjami pa¬nów polskich, a zwłaszcza możnowładztwa małopolskiego, które — co prawda — akceptowało nową dynastię, lecz broniło tradycji dwo¬ru piastowskiego, a w istocie rzeczy swej własnej pozycji.
Prestiż panów polskich wzrósł gwałtownie w momencie wyboru nowego monarchy. Nie poparli starań o koronę piastowicza Ziemo-wita Mazowieckiego, odrzucili też kandydaturę Zygmunta Luksem-burczyka, po kądzieli prawnuka Kazimierza Wielkiego, tym samym nie zaakceptowali zaręczonej z nim starszej córki Ludwika — króle¬wny Marii. Wybór możnowładztwa małopolskiego padł na młodszą Andegawenkę — Jadwigę, z woli rodziców przeznaczoną na żonę au¬striackiego księcia Wilhelma Habsburga. Wybierając Jadwigę na swą panią, Polacy uznali za nie wiążące dla siebie matrymonialne układy między Habsburgami a Andegawenami i przechodząc do po¬rządku nad ślubem pro futuro zawartym między dziećmi Jadwigą i Wilhelmem, sami wybrali męża dla swej królowej zgodnie z polską racją stanu. Został nim książę pogańskiej Litwy — Jagiełło, a jest bardzo prawdopodobne, że inicjatywa litewska wyprzedziła w tej kwestii polską.
Powołanie na tron polski księcia, którego piętno pogaństwa sta¬wiało jak gdyby niżej od jego przyszłych poddanych, dawało pol-kim baronom więcej pewności w kontaktach z królem. Jednakże zbyt dalekim uproszczeniem byłbysąd, iż kierowali się oni w tym wy¬borze wyłącznie własnym interesem, licząc na możliwość ekspansji gospodarczej na Wschodzie i zdominowanie wybranego przez siebie monarchy. Pierwsze pokolenie twórców i sympatyków unii polsko-li-tewskiej wiele musiało poświęcić w walce o jej utrwalenie, prawie ni¬czego w zamian nie zyskując. To przecież Litwa odnosiła niepomier-

nie większe korzyści terytorialne, nie mówiąc już o tym, iż w walkach z krzyżakami zawsze mogła liczyć na Polskę.
W ogólnym bilansie ofiar i zysków trzeba przyznać, iż wybór no¬wego kierunku politycznego, dokonany przez panów polskich, byl wyborem trafnym i zgodnym z ówczesnymi realiami, a wybrana przez nich para monarsza wniosła wiele pozytywnych i trwałych war¬tości. Dziecko domu andegaweńskiego królowa Jadwiga w czasie swego krótkiego, zaledwie piętnastoletniego panowania, ofiarowała swym poddanym wybitną inteligencję, wysoką kulturę i dobroć. Jej imię było i przetrwało nawet w świadomości ludzi, dla których losy dziejów ojczystych i związanych z nimi postaci pozostają na margine¬sie potrzeb poznawczych.
Z punktu widzenia dziejów dworu królewskiego, koronacja Ja¬giełły rozpoczęła tu okres niezwykle ciekawy, o szczególnej specyfi-. ce. Na Wawelu, gdzie po kilkunastu latach odradzały się formy orga¬nizacyjne dworu ostatniego Piasta, zjawili się przedstawiciele nie tyl¬ko dwu różnych krajów, lecz dwu różnych tradycji kulturalnych, nie¬malże dwu różnych światów, bo pogańskiej, acz ulegającej wpływom ruskim i bizantyjskim Litwy, oraz arcychrześcijańskiej Europy. Na¬leżało więc pogodzić te rozbieżne tendencje. Do tego siłą faktu pre¬destynowani byli Polacy z otoczenia pary królewskiej. Na charakter dworu Jadwigi i Jagiełły, zwłaszcza w pierwszych latach jego istnie¬nia, wpłynął też bez wątpienia fakt, że był on tworzony niemalże od nowa, po niezbyt fortunnych dla Polski czasach andegaweńskich. Nieobecność władcy stale rezydującego na Węgrzech sprawiała, że również dwór znajdował się w rozsypce. Brak trwałych i niepodwa¬żalnych struktur organizacyjnych dworu królewskiego dawał dużo możliwości tym, którzy przystąpili do jego reorganizacji. Ścieranie się trzech występujących teraz na Wawelu tendencji powodowało wiele chaosu, co z kolei opóźniało ostateczne wykrystalizowanie się podstawowej struktury dworu, tj. jego hierarchii urzędniczej.
Po pierwszych nieśmiałych decyzjach dotyczących charakteru dworu dość szybko ujawniła się w nich silna osobowość króla i królo¬wej. Jeśli nawet w sprawach najważniejszych Jadwiga i Jagiełło go¬dzili się z sugestiami środowiska polskiego, to na mniej ważnych od¬cinkach szybko znalazły wyraz osobiste upodobania pary monarszej. Po kilku latach królowa decydowała o wszystkich sprawach organi¬zacyjnych swego dworu, wprowadzając doń uznany przez siebie za

właściwy klimat obyczajowy. Jagiełło natomiast do końca życia kró¬lowej Jadwigi nie wykazywał większego zainteresowania stroną or¬ganizacyjną swego dworu, a jego ciągłe podróże nie sprzyjały stabili¬zowaniu się hierarchii urzędniczej. Postawa króla wpłynęła również na charakter codziennego życia jego dworu.
Istniała jeszcze jedna bardzo istotna okoliczność wpływająca na specyfikę dworu Jadwigi i Jagiełły. Była nią dwuwładza pary monar¬szej . Jaki w istocie był charakter tej dwuwładzy i jak była ona urze¬czywistniana, nie ma tu większego znaczenia. Urzędy dworskie, stworzone również do załatwiania spraw wagi państwowej, obej mo-wały swymi funkcjami w równym stopniu króla i królowę. Ta ostat¬nia zaś mogła tyrai funkcjami dysponować wedle własnej woli. Mimo że królewscy małżonkowie mieli osobno, każde dla siebie, własne grono urzędników dworskich, to jednak ówczesnego wawelskiego dworu królewskiego nie da się zdecydowanie rozdzielić na dwie od¬rębne instytucje. To samo można powiedzieć o personelu służeb¬nym , którego jedynie część — ze zrozumiałych względów — obsługi¬wała tyłko króla, inna służyła królowej. Przeważająca większość służb obsługiwała dwór pary monarszej tak, jak dyktowały to oko¬liczności. Wynikało to stąd, że nie było zdecydowanego podziału majątku między parą królewską. Znaczna część wszystkich służb dworskich wynagradzana była z jednej kasy podrzędczej lub pod-skarbińskiej, bez oglądania się na to, komu dane usługi były świad¬czone.
Podstawy majątkowe dworu Jadwigi i Jagiełły w wielu punktach przedstawiają się nam bardzo niejasno. Tymczasem jest to jedno z najważniejszych zagadnień w całej problematyce dworu królew¬skiego, gdyż z majątkiem królewskim, ściślej — z funkcjonowaniem skarbu pieniężnego związana była rachunkowość, będąca bezcen¬nym źródłem do rekonstrukcji obrazu dworu polskiego z końca XIV stulecia. Dla interesującego nas okresu mamy częściowo zachowane rachunki podrzęctw: korczyńskiego, niepołomickiego, proszowic-kiego, z Uścia Solnego i Wojnicza. Rachunki wydatków, a niekiedy i dochodów tych podrzęctw pochodzą z lat 1[zasłonięte]388-13. Brak jest nie¬stety danych z początkowych i schyłkowych lat współrządów Jadwigi i Jagiełły, a tym samym brak jest informacji pozwalających stwier¬dzić, w jakim kierunku szły przemiany dokonujące się w tym cza¬sie na polskim dworze królewskim. Rachunki te (wydane drukiem

u schyłku zeszłego stulecia przez F. Piekosińskiego)4 oraz zachowa¬ne w manuskryptach tzw. „rachunki krakowskie" (publikowane tyl¬ko częściowo)5 zawierają rejestr wydatków przeznaczonych głównie na posiłki dla króla, królowej i dworzan wszystkich kategorii. Wy¬mieniono tam też wydatki na uposażenie dla służb, dary dla dworzan wyższej rangi, a także niektóre wpływy do kas podrzędczych. Dzięki temu można prześledzić — aczkolwiek nie do końca — gradację, jaka istniała w otoczeniu monarszym, oraz poznać dość wszechstron¬nie problemy związane z życiem codziennym dworu, przede wszyst¬kim zaś zaopatrzeniem stołów królewskich. Równie krótki, a nawet krótszy odcinek czasowy obejmują tzw. rachunki podskarbińskie, związane z pracą osoby opiekującej się skarbem pieniężnym. Funk¬cję tę pełnił wówczas podskarbi Hincza z Rogowa. Rachunki te (za lata 1[zasłonięte]393-13) dotyczą przede wszystkim wydatków na odzież, sprzęty, zbroję itp. dla króla i otaczających go ludzi. Brak tu nato¬miast większych wydatków na rzecz Jadwigi i jej otoczenia, co skła¬nia do wniosku, że istniała jakaś odrębna rachunkowość związana wyłącznie z jej osobą. Fragmentaryczność rachunków podskarbiń-skich jest dla nas tym bardziej dotkliwa, że dotyczą one tego, co zwy¬kło się nazywać kulturą materialną dworu, a jednocześnie niemal każda zapiska dotyczy przebywających na dworze ludzi, nierzadko imiennie wymienionych. Rachunki podskarbińskie są również bez¬cennym źródłem informacji o organizacji podróży królewskich, ob¬słudze rzemieślniczej (i nie tylko rzemieślniczej) dworu, a także za¬wierają wiele jedynych w swoim rodzaju przekazów, wręcz ciekawo¬stek związanych z niektórymi momentami życia dworskiego, jak przygotowania do świąt i uroczystości dworskich, podejmowanie do¬stojnych gości itp. Należy żałować, że nie mamy tego typu informacji szczególnie dla okresu, gdy para monarsza rozpoczynała swe pano¬wanie w Polsce. Fragmentaryczność przekazów rachunkowych jest tylko jednym ich mankamentem. Innym, równie odczuwalnym, to

lakoniczność zawartych w nich informacji. W niektórych przypad¬kach jest ona posunięta do tego stopnia, iż powoduje niejasność przekazów i stwarza znaczne trudności interpretacyjne. Pomimo tej całej niedoskonałości rachunków dworskich są one bezcennym źró¬dłem historycznym, a o ich wartości stanowi przede wszystkim fakt, że była to prowadzona na żywo dokumentacja życia dworskiego, mimo że właściwym celem ich spisywania były wyłącznie sprawy do¬tyczące finansów dworu. Dlatego też nie ma w nich subiektywnych odczuć piszącego, co jest częstym zjawiskiem w przekazach kroni¬karskich. Nie ma też tam schematycznych, niezgodnych z faktami in¬formacji, podyktowanych wyłącznie konwenansami, co z kolei sta¬nowi cechę, materiału dyplomatycznego.
Drugorzędne i niejako uzupełniające znaczenie dla odtworzenia realiów życia dworskiego mają rachunki powstałe poza dworem kró¬lewskim , tj. rachunki miast Krakowa i Kazimierza oraz rachunki żup solnych.
Ważnym źródłem jest również materiał dyplomatyczny, zwłasz¬cza dokumenty wydane przez króla i królowę. Analizując listę świad¬ków wymienionych na większości tych dokumentów, można w miarę dokładnie odtworzyć hierarchię urzędów dworskich i ustalić zmiany, jakie się w nich dokonywały.
Natomiast zachowało się bardzo niewiele zapisek kronikarskich. Ani królowa Jadwiga, ani Jagiełło nie byli zainteresowani utrwale¬niem swych rządów w tego typu przekazach. Nie zatrudnili więc na swym dworze kronikarza, w czym różnili się od współczesnych sobie władców, a królowa w tym przypadku zdecydowanie zerwała z tra¬dycją swego domu rodzinnego. Mamy więc do dyspozycji albo frag¬mentaryczne informacje kronik krzyżackich, albo piszącego o kilka-dziesięt lat później Długosza. W obydwu przypadkach korzystanie z tych przekazów wymaga dużej ostrożności i, o ile to możliwe, wery¬fikacji z innymi źródłami.
Ogólnie jednak należy przyznać, że na temat dworu Jadwigi i Ja¬giełły pozostał dość bogaty materiał źródłowy. Żałować należy, że brakuje takiego materiału, zwłaszcza rachunków, do okresu wcześ¬niejszego, a szczególnie do czasów Kazimierza Wielkiego. Dokład¬niejsza bowiem znajomość dworu ostatniego Piasta na tronie pol¬skim pozwoliłaby lepiej ocenić ewolucję, jakiej uległ dwór monarszy za współrządów Litwina i Andegawenki.

Stosunkowo dobra baza źródłowa, a także duża atrakcyjność problemu spowodowały, że postacie Jadwigi i Jagiełły budziły silne zainteresowanie historyków. Żadnej polskiej królowej nie poświę¬cono tyle prac, co królowej Jadwidze, i o nikogo tak nie spierali się uczeni, jak o znaczenie i zasługi Władysława Jagiełły. Dwór lub oto¬czenie Jadwigi i Jagiełły wszakże nie były dotychczas przedmiotem specjalnych badań, traktowane marginesowo przez niektórych auto¬rów prac dotyczących tej pary monarszej (Szajnocha, Maciejewska, Strzelecka, Kuczyński).


SPIS TREŚCI


Od Autorki 5
Wykaz skrótów wydawnictw źródłowych i opracowań zbiorowych 7
Wstęp 9
I. SKŁAD OSOBOWY OTOCZENIA KRÓLEWSKIEGO .... 19
1. Wyższe urzędy dworskie 20
Marszałek dworu 23
Ochmistrz 29
Kuchmistrz 35
Podkomorzy 40
Komornik, Podskarbi 43
Kanclerz i podkanclerzy 47
2. Niższe urzędy dworskie 52
Pokojowcy (tożni) 53
Szafarze 58
Stolnik i podstoli, cześnik i podczaszy 61
■ Krojczy 68
Klucznik 69
Chorąży 70
3. Służby dworskie 72
Służba łowiecka 73
Służba stajenna 78
Służba transportowa 80
Służba kuchenna 83
Służba strażnicza (stróża) 86
Służba łaziebna 88
Służba palaczy 89
Praczki i sprzątaczki 90
Rzemieślnicy dworscy i inni najemnicy 92
4. Szczególne kategorie dworzan 99
Zbrojni 100
Duchowni 103
Muzycy 107

Malarze-artyści. Medycy i aptekarze 109
Fraucymer 110
Familianci królewscy 113
5. Narodowość otoczenia królewskiego 115
6. Stan liczebny dworu 118
II. KULTURA I OBYCZAJ ŚRODOWISKA DWORSKIEGO
1. Obce modele i wzorce kulturalno-oby czaj owe 121
2. Życie codzienne wawelskiego dworu 128
Etykieta dworska 131
Spożywanie posiłków 132
Uczty i przyjęcia dworskie 140
Muzyka i taniec 141
Turnieje rycerskie 142
Królewskie podróże 143
Wjazdy króla do Krakowa 148
Łowy 150
3. Goście dworu królewskiego 153
4. Życie duchowe i intelektualne na Wawelu
Kościół i religia 167
Życie intelektualne 171
5. Kultura materialna środowiska dworskiego
Siedziba królewska na Wawelu 174
Królewskie apartamenty 177
Stroje dworskie 180
Higiena dworska 182
Zastawa stołowa 185
Wozy i powozy 186
III. PODSTAWY MAJĄTKOWE DWORU WAWELSKIEGO . . 187
Zakończenie 201
Resume 205
Wykaz ilustracji 211
Indeks nazw osobowych i geograficznych 213


WYKAZ ILUSTRACJI


1. Zamek królewski na Wawelu. Od lewej: palatium Jadwigi i Ja¬
giełły, Kurza Stopka, fasada północno-wschodnia od wieży Zyg¬
munta III do dzwonnicy Zygmuntowskiej.
2. Herb Jadwigi i Jagiełły na zwornikach sklepienia w sali Jagiel¬
lońskiej na zamku królewskim na Wawelu. Rerprodukcja z: K.
Szaj no cha, Jadwiga i Jagiełło, t. 3-4, Warszawa 1969, ii. 12,13.
3. Domniemany wizerunek królowej Jadwigi (w czepcu kruseler)
na zworniku sklepienia w Sali Hetmańskiej kamienicy krakowskiej
(1399) przy Rynku Głównym 17. Reprodukcja z: jw., ii. 18.
4. Szkatułka z kości słoniowej z połowy XIV wieku (wym.: 26 x
14,5 x 8,5 cm). Przypuszczalnie część posagu królowej Jadwigi. Re¬
produkcja z: M. Rożek, Królewska katedra na Wawelu, Warszawa
1981, s. 143.
5. Fragment włoskiego adamaszku znaleziony w trumnie królowej
Jadwigi. Reprodukcja z: M. Borowiejska-Birkenmajerowa,
Kształt średniowiecznego Krakowa, Kraków 1975, s. 202.
6. Racjonał wyszywany perłami z ok. 1384 roku. Dar i może w ja¬
kiejś części dzieło królowej Jadwigi. Reprodukcja z: M. Rożek,
jw.,s. 159.
7. Tzw. krucyfiks królowej Jadwigi, umieszczony w ołtarzu we
wschodniej części ambitu katedry wawelskiej. Ostatnia ćwierć XIV
wieku. Reprodukcja z: M. Rożek, jw.,s. 113.
8. Współczesny portret Władysława Jagiełły. Król, jako fundator
kaplicy zamkowej w Lublinie, klęczący przed NMP z Dzieciątkiem.
Fresk z r. 1418. Reprodukcja z: A. Różycka-Bryzek, Bizantyń-
sko-ruskie malowidła w kaplicy zamku lubelskiego, Warszawa 1983,
ii. 136.

9. Władysław Jagiełło w dworskim stroju francuskim. Płyta wierzchnia z sarkofagu króla, wykonana ok. 1420 roku. Reprodukcja 2.M. Gutkowska-Rychlewska, Historia ubiorów, Wrocław-Warszawa-Kraków 1968, s. 285.
10. Komnata Jadwigi i Jagiełły na zamku wawelskim. Połowa XIV
w. Reprodukcja z: K. Szajnocha, jw., t. 1-2 ii. 38.
11. Sala w zamku wielkoksiążęcym w Trokach, miejsce spotkań Ja¬
giełły i Witolda. Stan dzisiejszy. Reprodukcja z: Biełorussija, Litwa,
Latwija, Estonija. Cprabocznik-putewoditel, Moskwa 1986, s. 168.
12. Muzykanci. Fragment polichromii z kaplicy zamkowej w Lubli¬
nie (1418). Reprodukcja z: K. Szajnocha, jw., t. 1-2 ii. 45.
13. Kobiety i mężczyźni w polskich strojach z XIV w. podczas zaba¬
wy odpustowej. Ilustracja z rękopisu Legendy o św. Jadwidze Śląs¬
kiej. Reprodukcja z: M. Rychlewska-Gutkowska, jw., s. 280.
14. Mieszczanki z końca XIV w. Reprodukcja z: K. Szajnocha,
jw.,t. 1-2 ii. 46.
15. Arystokratka z końca XIV wieku w sukni zdobionej futrem
i perłami. Reprodukcja z: K. Szaj nocha, jw., t. 1-2 ii. 43.
16. Jan Paweł II modlący się przed sarkofagiem bł. królowej Jadwi¬
gi w katedrze wawelskiej (6 VI1979).
Wszystkie reprodukcje wykonał Marian Poręba.


INDEKS
NAZW OSOBOWYCH I GEOGRAFICZNYCH


W poniszyrn wykazie nic uwzględniono następujących haseł: Jadwiga, Jagiełło, Kraków, Polska, Wawel i wyrazów od nich pochodnych, jako że występują one niemal na każdej stronie. Pominięto również nazwy miejscowości występujące jako miejsce druku danej pozycji bibliograficznej czy pochodzenia osób średniowiecznych. Nazwy geograficzne odnoszą się zarówno do ich form rzeczownikowych, jak i przymiotniko¬wych. Nadto nazwy państw obejmują w jednym haśle nazwę danego narodu, np. Wę¬gry = Węgry, Węgrzy (Węgier, Węgierka), węgierski. Tndeksem objęto również auto¬rów i tytuły publikacji. Całość indeksu przygotowała Jadwiga Zawadzka.

Abraham Władysław 170
Adam z Tur 46
Adelajda Heska 12,125
Albert posłaniec 114
Aldona Anna 107,123,124
Aleksander V papież (Piotr Philargis)
104 Aleksandra księżna mazowiecka 108;
141,154,155,184 Andegawenowie 12,13, 33, 36,47, 50,
62, 123-126, 160, 170, 174, 175,
205
Andrzej aptekarz 110,176 Andrzej książę smoleński 133,152,155,
184
Andrzej podskarbi 44 Anna Cylejska 38,51,136,142 Anna dworka królowej 111, 153 Anglia 151,157,180 austriackie wino 139,175 Awinion 168
Balzer Oswald 29
Barbara mieszczka krakowska 113
Bartosz Wiessenburga 160
Barycz Henryk 168,172
beizka ziemia 191
Białoruś22
Biecka Krystyna 112
Biecz 109,112,191
Bieniasz Wierusz 56, 57
Bicniarzówna Janina 6

bizantyjski dwór (kultura, malowidła)
20,71,131,211 bocheńskie piwo 139 Bodzanta arcybiskup 164 Bogoria Mikołaj 25, 26 Boguchwał łożny 57 BoguckiA. 43,62 Bolesław Krzywousty 107 Bona Sf orzą 137 Borowiejska-Birkenmajerowa Maria
211
Brandenburgia 28 Braun A.198 brukselskie sukno 180 Brygida św. 171 Brzeczkowski T. 187 Buczek Karol 91,93,194,196,198 Buda 12, 13, 29, 32, 39, 40, 42, 48, 66,
71, 87, 93,103,110,124,126,130,
149,188,191,210 burgundzki rycerz 157 Busko 139,185,193
Chęciny 155
Chm.iel Adam 8
Czechy 12,20,104,117, 123,168, 169,
209
Czochna dworska królowej 112 Czocholon familiant królewski 114
Dąbkowski Przemysław 188
Dąbrowski Jan 22, 24, 48, 50, 63, 67,

78,130,131,172 Dembińska Maria 133,136,185 Derslaw stolnik 67 Długosz Jan 7, 17, 26, 31, 42, 55, 57,
63, 64, 67, 68, 70, 75, 107, 109,
114, 123, 126, 128, 136-143, 149,
150, 160, 161, 168, 171, 177, 185
Długosz Teofil 165
Dobiesław z Kurozwęk 55, 66, 68, 79,
143,159,160,162 Dobiesław z Oleśnicy 159 Dobko Oleśnicki 37, 54, 55, 56 Dobrowolski P. 151 Dobrogost łożny 56 Domarat z Pierzchną 160 Dominik kucharz 84 Dobrzyńska Ziemia 161,163 Dowiat Jerzy 11
Drogosz sędzia królewski 114, 160 Dworzaczek Włodzimierz 25,28,159 Dymitr z Goraja 26-29,41, 44, 46,116,
127,132,160,206 Dzierżko Łopaciński 44
Elżbieta Bośniaczka 30, 67, 107, 111,
168
Elżbieta księżna mazowiecka 124 Elżbieta Łokietkówna 12, 13, 22, 24,
30, 36, 41, 48, 59, 66, 78, 81, 84,
93, 95, 103, 107, 110, 116, 124,
138,141,159,174 Elżbieta Melsztyńska 110-113,159, Elżbieta żona Stefana 113 Estonta212
Eufemia księżna mazowiecka 124 Europa 12,14, 20, 62, 76, 92,101,104,
115, 122, 125, 137, 150, 157, 163,
168, 172, 174, 181, 201, 205, 209,
210
Falkowski Mikołaj i Piotr 114 Fattinante genueńczyk 166 Fawtier R. 11 Fedorowicz K. 67 FijałekJan7,171

Formoza „de Wanszwoja" dworka
królowej 111 Francja 11, 20, 118,124,139,157,175,
181,212
Gacki Józef 77,198
Galiga (Gałga) dworka 112
Galii biskup 157
Gall-anonim7,107
Gamrat Stanisław 111
Gasztołd Piotr 170
Gawęda Stanisław 5,194
Gąsiorowski Antoni 5, 65, 73, 147,
149,192,194
Gębarowicz Mieczysław 48,171,172 Giedymin 123,124,170,176 Gieysztor Aleksander 148,198 Gilbert de Lannoy 157 Gilewicz A. 170
Gniewosz z Dalewic 28,41,42,128 Gniewosz z Wnorowa 113 Gniezno 164,165 Górski Karol 181 Grabski Feliks 34,157 Granowska Elżbieta 38,164 Granowski Wincenty 160,164 Gródecki Roman 198 Grunwald 56,149 Gumowski Marian 198 Giinter marszałek 28 Gutkowska-Rychlewska Maria 176,
181,182,212
Habsburgowie 13,115,125
Halecki Oskar 191
halicki arcybiskup 105,164, 165
Handelsmann Marceli 189
Handzlik muzyk 107
Hanulo mieszczanin wileński 111
Hanulonissa pani 113,140
Hanuszko łożny 55, 57, 59, 60, 61, 80
Hanuszko z Olkusza 96
Hartleh K. 167
HejnoszN. 79,86
Henryk Brodaty 12

Henryk krawiec 93,175 Henryk Pobożny 12 Henryk Probus 12 Henryk sokolnik 75 Henryk z Bitterfeld 106, 171 Henryk z Ziemnej Wody 114 Henrykowie książęta śląscy 40 Hincza z Rogowa 16, 44-46, 106, 145,
190,199
Hieronim z Pragi 104 Hruszewskij Michał 48, 50, 54, 69
Inowrocław 34 Italia — zob. Wiochy Iwan kapelan 106
Jadwiga św. 122,212
Jakub abp halicki 165
Jakub Węgier familiant królewski 114
Jakusz cześnik 64
Jakusz z Baturzyna 37-42, 47, 48, 59,
195
Jakusz z Niedźwiedzia 70 Jan Biały 105 Jan hafciarz 95 Jan Paweł II212 Jan z Olkusza 96, 97 Jan ze Skawiny 105 Jan ze Szczekocin 68 JanzTęczyna33,34,127,159,161,206 Janko z Czarnkowa 7, 24,26, 107 Janusz książę, raciborski 156 JedlniaH, 198 Jaśko Bogumiłowski 100 Joanna 113
Johann von Posilge 191 Julianna księżna twerska 59,103,170 Kaczmarczyk Kazimierz 194 Kaczmarczyk Z. 42, 63 Kalisz 150,160, 161 Kamieniecki W. 83,170 Karol IV 21,40,124,131 Karol książę Durazzo 125 Karol Robert 13, 21, 29,130,174 Karol Wielki 21,23, 61

Karwasińska Jadwiga 8 Kazimierz^, 17,31,87,190 , Kazimierz Wielki 12,13, 17,21-25,29,
32, 35, 39, 40-44, 47, 62, 73, 93,
107, 121-125, 138, 159, 169, 190,
195,197,202,205,206 Kazko szczeciński 124 Kenna Joanna żona Kazka 124 Kiejstut książę litewski 165,174 Kierst W. 192 Kijak Stanisław 48 Kijów Wl,154 Klemens hafciarz 95,178 Klemens z Kwilina 66 Klemens z Moskorzowa 49-51,173 Kleparz 149, 168 Kłodziński Abdon 8 Kmita Jaśko 159 Kmita Piotr 143,159,160 Konstancja 152,169,173 Korczyn 8, 15, 26, 31, 38, 45, 46, 50,
75, 84, 120, 136, 139, 155, 161,
162, 178,193
koszyckie przywileje 87,188, 194 kozienickie lasy 150 Kozłowska-Budkowa Zofia 41, 168,
172
Kraśnicki A. 138 A>eH>o67,154 Kromer Marcin 23 Krystyn z Ostrowa 30-35,143, 206 Krzyżacy 17, 25, 50, 55, 62, 101, 102,
104, 115, 124, 125, 136, 141-144,
149, 155, 157, 161, 169, 173, 182,
191,202 Krzyżaniakowa Jadwiga 47, 49, 165,
168,173
Krzyżanowski Julian 197 Krzyżanowski Stanisław 8 Kubiś Adam 6
Kuczyński Stefan Krzysztof 43 Kuczyński Stefan Maria 18, 127, 144,
172, 183
Kujawy 51,144, 147,191,192 Kula strzelec 100

Kunegundabł. 122 Kuraś Stanisław 8,104 Kurowski Mikołaj 51,173 Kurozwęckich ród 55 Kutrzeba Stanisław 27, 43, 63, 112, 148,187,190,192,196
Lanckorona 179
Leliwici 159
LeontowiczT. 1.152
Lepszy Kazimierz 7
Ligęza Jan 160
Litwa 8, 13, 14, 50, 54, 58, 64, 66, 69, 70-80, 83, 86, 89, 92, 95, 98, 100-104, 107, 111, 116, 117, 122-126, 129, 133, 136, 137, 141-144, 147, 148, 150, 153, 156, 165, 167, 169, 174, 175, 184, 191, 194, 201, 202, 205,208,210, 212
Lublin 65,159,211,212
Lubomirski Jan Tadeusz 7
Luchaire A. 11
Luciński Jerzy 188
Ludolfz Żagania 209
Ludwik Węgierski (I Wielki) 13, 24, 29, 33, 34, 36, 41, 58, 81, 87, 90, 102, 124, 131, 138, 151, 159, 170, 188,189,205
Luksemburgowie 123,205
Lwówl,80,100
Łańcut 27
Łapociński Krzesław 114
Łęczyca 160,166
Łotwa 212
Łoś Jan 62
Łuczyce 67
Łukasz pustelnik 104
fysogórski klasztor 109
Maciej bp przemyski 48 Maciejewska J. 18, 48 Macko Borkowic 125 Maleczyński Karol 7
Małopolska 30, 66, 144, 147,148, 158,

192,194
MańkowskiT. 77,198
Maria królowa Węgier 13,93,125,153,
176
Maria i Marta 171 Marcin z Marcinkowic 41, 42 Mateusz z Krakowa 168 Mazowsze 7,60,198 Medyka 37 Meklemburgia 157 Mężykowa Katarzyna 113 Michalko lożny 57 Mieszko 111 MieszkoII 11 Mikluszowa pani 119 Mikołaj syn Drogosza 160,114 Mitkowski Józef 5,70 Mszurka kuchmistrz 37 Myśliński Kazimierz 26
Nakło (nakielski kasztelan) 160,164 Nawój z Łękawy 30, 31, 41, 42, 46, 47,
66,113 Nida 193
Niemcy 11, 12, 114, 117,121,122, 209 Niepołomice 15, 38, 77, 119, 130, 150,
151,159
Nowko kapelan 106 Nowe Miasto Korczyn—zob. Korczyn Nowy Sącz 38, 42,144,153,166
Ochmański Józef 170 Odrowążów ród 68
Oleśniccy 159
Olgierd wielki książę litewski 170,174
Opanasz łaziebny 89
Opatowice 84,136,185,193
Ottonissa domina 113
Pacanów 193 Pałuków ród 160 Paszkiewicz Henryk 154 Pauli Żegota Ignacy 7 Piast 12, 13, 17, 22-25, 40, 61, 66, 91, 107, 121-125, 156, 160, 192, 201,

205,207
Piekosiński Franciszek 7,8,16 Pietrasz krawiec 93 Pilecka Jadwiga (domina Ottonissa)
113,164
Piotr Philargis — zob. Aleksander V Piotr ze Szczekocin 68 Piotr z Wojnicza 106 Piotrków 189 Polkowski Ignacy 7 Poręba Marian Poznań 28,160 Pracze 91
Praga 104,106,168,191 Prochaska Antoni 100 proszowickie podrzęctwo 15 Przedbor z Brzezia 25, 28 przemyski biskup 48 Przemyślidzki 123 Przeździecki Aleksander 7 Przy by szewski Bolesław 128
Racibórz 156
Raczyński Edward 63
Radlica Jan 103,110,127,164,172
Radzimiński Zygmunt Luba 7
RafaczJ.198
Rakowice 97
Rogów 44
Rożek Michał 211
Różycka-Bryzek Anna 211
Rpiszka Piotr 32-34,38,39
Ruś 26, 47, 50-52, 58, 59, 69, 74-80, 86, 89, 92, 95, 98, 101, 106, 108, 109, 112, 116, 117, 121,122,123, 124, 131, 133, 142, 144, 147, 152, 156, 169, 174, 178, 179, 184, 191, 192, 202,208,209,213
Rycheza żona Mieszka II11
Rzym 168
Sandomierz 55, 65, 67, 68, 160, 192, 195
sanocki starosta 51 Scmkowicz Władysław 7

Senkowski Jerzy 187
Sędziwój z Szubina 160-162
Sikora Franciszek 26
Skirgiełło książę litewski 109,133,136,
140,154,155 SkotnikiSA Skwarczyński P. 188 Słomniki 193 smoleński książę 155 Spytek z Tarnowa 41 Spytek z Melsztyna 33,48,65,66,111,
159-162,191 StabińskaJ. 172 Stanisław św. 127 Starżów ród 65
Stanisław ze Skarbimierza 173 Stefan z Baryczki i żona Elżbieta 113 Storezin strzelec 100 Stradom 19 Strepa Jakub 164
Strzelecka Anna 18,48,110,117,159 Sulejów 70 Sułko podskarbi 46 Sułkowska-Kurasiowa Irena 47-49,105 Szafraniec Piotr 67,162 Szajnocha Karol 18,132,172,183,185,
191,211,212
Szamotulskie Dopełnienie 64,120 Szczebrzeszyn 26 Szczekną Jan 106,117 Szlachtowski J. 7 Szujski Józef 8
Śląsk 23, 40,117 Śnieżyńska-Stolot Ewa 93 Świdnica 139 Świdrygiello książę litewski 179
Tarnów 159
Tatarzy 117
Tęczyn 50
Tomasz z Akwinu św. 106
Tomaszek rycerz 143
Tomko z Węgleszyna 64, 65
Toporczyków ród 49

Toruń 141,182 209
Trąba Mikołaj 51,105, 207 Włodko z Ogrodzieńca 61,64,65,66
Troki 154, 212 Wlodkowic Paweł 173
Tymko łowczy 75 Wojciechowski Zygmunt 23,24,27
Wojdyło piwniczny 63,129
Uście Solne 15 Wojtko szafarz 60
Wołosi 117
VoigtJ.63 Wyrozumski Jerzy 5, 26, 44,198
Wysz Piotr 48,127,128,164,172
Wacław św. 7
Wasiutyński W. 198 Zajdą A. 43,62,83,91,187
Wawrzyniec stróż 87 Zaklika z Mydlnik i Międzygórza 49,
Welislaw kapelan 106,112, 171 51,133,143,173
Weszprem 48 Zakrzewski Ignacy 8
Weyman S. 196 zatorskie piwo 139
Węgry 12-14, 20, 24, 36, 41, 48, 59, 62, Zawadzki Roman 6
87, 97,102,106,110,111,116,117, Zawisza Czarny 102,115, 142
121-124, 130, 137, 139, 140, 141, Zawisza z Oleśnicy 68,102,159
144, 156, 159, 160, 166, 169, 175, Zbigniew brat Bolesława Krzywouste-
176,183,201,206,209 gol07
Wężyk lożny 56 Zbigniew z Brzezia 27, 28
Wężyk Mikołaj 27, 28, 36-38, 56 Zbigniew z Niesiechowic 105
Widajewicz Józef 192 Zbigniew z Oleśnicy 51,159,207
Wielkopolska 22, 61, 62, 82, 143, 147, Zbramir łowczy 75
160,163,192,195 Zbroszko puszkarz 101
Wieluń 163 Zgórniak Marian 192
Wierzynków rodzina 112 Ziemowit II125
Wigandus Marburgensis 63 Ziemowit IV Mazowiecki 13,165,156,
Wilhelm Habsburg 13, 27, 34,116 191
Wilno!, 154,165,169,170 Zygmunt III 211
Wilsnak 95 Zygmunt Luksemburczyk 13, 55, 93,
Wisła 193 102, 115, 125, 141, 142,152, 153,
Wiślica 26, 34, 45, 65 169
Witold wielki książę litewski 50, 76,
102, 108, 143, 147, 150, 153, 154, Żegota chorąży 70
171,191,202,212 Żegota podkomorzy 41
Władysław Opolczyk 156,170 Żmudź 169
Włochy 124, 139, 157, 175, 181, 182, Żytawskie suknu 182



WIELKOŚĆ 20X14CM,LICZY 220 STRON,16 ILUSTRACJI.

STAN ;OKŁADKA DB/DB+,ŚRODEK BDB/BDB-.

WYSYŁKA GRATIS NA TERENIE POLSKI / PRZESYŁKA POLECONA PRIORYTETOWA + KOPERTA BĄBELKOWA ,W PRZYPADKU PRZESYŁKI ZAGRANICZNEJ PROSZĘ O KONTAKT W CELU USTALENIA JEJ KOSZTÓW / .

WYDAWNICTWO POLSKIE TOWARZYSTWO TEOLOGICZNE KRAKÓW 1987,NAKŁAD 3350 EGZ.!!!.

INFORMACJE DOTYCZĄCE REALIZACJI AUKCJI,NR KONTA BANKOWEGO ITP.ZNAJDUJĄ SIĘ NA STRONIE "O MNIE" ORAZ DOŁĄCZONE SĄ DO POWIADOMIENIA O WYGRANIU AUKCJI.

PRZED ZŁOŻENIEM OFERTY KUPNA PROSZĘ ZAPOZNAĆ SIĘ Z WARUNKAMI SPRZEDAŻY PRZEDSTAWIONYMI NA STRONIE "O MNIE"

NIE ODWOŁUJĘ OFERT KUPNA!!!

ZOBACZ INNE MOJE AUKCJE

ZOBACZ STRONĘ O MNIE