MARIAN HAISIG


RZEMIOSŁA KOWALSKO — ŚLUSARSKIE

NA ŚLĄSKU

DO POŁOWY XVII WIEKU



INSTYTUT ŚLĄSKI W OPOLU

ZAKŁAD NARODOWY IM. OSSOLIŃSKICH WE WROCŁAWIU

WROCŁAW — OPOLE 1962


Stron 164 + wkl. ilustracyjne, il. cz.-b. na wklejkach (tabl.),
miękka oprawa, format ok. 25 cm x 17,5 cm


Nakład tylko 500 + 180 egzemplarzy !!!


WSTĘP

Dzieje rzemiosła w Polsce nie posiadają dotąd pełnego, syntetycznego opracowania
i nadal stanowią jeden z ważniejszych postulatów badaw­czych polskiej nauki historycznej.
Na potrzebę tych badań tudzież ich węzłową problematykę wskazywano już niejednokrotnie
w naszej lite­raturze fachowej, podnosząc m. in, rolę dawnego rzemiosła jako jednego z podstawowych
elementów miastotwórczych obok kupiectwa oraz pod­kreślając konieczność rozważania jego dziejów
w ścisłym powiązaniu z dziejami wsi i zachodzącymi tam przemianami społeczno-gospodarczymi.

Dotychczasowy dorobek w zakresie opracowań monograficznych, tak w zasięgu ogólnopolskim, jak
i regionalnym, oraz prac o charakterze przyczynkowym wyraża się ilościowo dość poważnie.
Dzieje rzemiosła w Polsce, a w szczególności rzemiosła cechowego, mają już wielu auto­rów zajmujących się
różnymi dziedzinami wytwórczości dawnego ręko­dzieła. Należą do nich m. in. K. Arłamowski, K. Badecki,
J. Baranowski, F. Bardecki, K. Bąkowski, Z. Bocheński, M. Brensztejn, Ł. Charewiczowa, A. Chmiel,
S. Dąbrowski, S. Dutkiewicz, N. Gąsiorowska, T. Groszkowski, S. Herbst, J. Kamiński, S. Karwowski,
J. Kołaczkowski, M. Kowalczuk, P. Kremerówna, W. Kumaniecki, K. Lepszy, Wł. Łoziński, W. Maciejowski,
A. Makowiecki, E. Makowska, Z. Pazdro, F. Piekosiński, T. Pietrzykowski, J. Ptaśnik, R. Reinstein, W. Stesłowicz,
B. Ślaski, T. Woynowski, J. Wróblewski i Z. Zaleski. Dorobek powojenny, również poświęcony różnym dziedzinom
dawnego rękodzieła, reprezentują wśród szeregu badaczy: M. Bogucka, J. Deresiewicz, R. Gródecki, S. Herbst,
Cz. Łuczak, M. Małowist, A. Mączak, M. Mika, J. Pagaczewski, Z. Rewski, H. Samsonowicz, W. Stesłowicz,
K. Tymieniecki, Z. Zaleski i B. Zientara. Z prac o szerszym zakresie i walorach syntezy na szczególniejszą uwagę
zasługują pozycje: S. Herbsta o miastach i mieszczaństwie polskiego renesansu, M. Małowista o rzemiośle polskim
w okresie Odro­dzenia, H. Samsonowicza o rzemiośle wiejskim XIV—XVI w. oraz prace B. Zientary,
poświęcone dziejom i technice małopolskiego hutnic­twa żelaznego. Całość dotychczasowego dorobku, choć merytorycznie
cenna, nie realizuje w obecnym stanie postulatów badawczych, warun­kujących podjęcie pełnej syntezy naukowej.

Jeśli chodzi o dzieje rzemiosła na Śląsku, jego żywa i bogata oraz związana nierozdzielnie z dziejami miast i przemysłu śląskiego
proble­matyka badawcza wysuwa się jako szczególnie ważny postulat naukowy dla historyka tego regionu.
Dotychczasowy i wcale pokaźny dorobek w tej dziedzinie jest w głównej mierze osiągnięciem przedwojennej nauki niemieckiej.
Jest to jednak w większości dorobek o charakterze przyczynkowym, traktujący problematykę rzemiosła cechowego w mias­tach
tylko zarysowo i jednostronnie, a co ważniejsze, w oderwaniu naj­częściej od zagadnień społeczno-gospodarczych.
W ten sposób nie speł­nia on postulatów naukowych i nie daje podstawy do syntetycznych uogólnień. Wśród niemieckich historyków
główne zainteresowanie budziły przede wszystkim rzemiosła żywnościowe, odzieżowe i tekstylne w miastach śląskich.
Przemysł metalurgiczny nie znalazł poważniej­szych badaczy. F. Eulenburg, omawiając w dwóch swoich studiach dzieje cechów
m. Wrocławia jako centrum przemysłowego na Śląsku, poświę­cił przy tej okazji nieco miejsca rzemiosłom metalowym.
Ogólny szkic dziejów rzemiosł metalowych na Śląsku, jednak pozbawiony walorów pracy naukowej, dał w 33-stronicowej broszurze
J. A. Hoffmann. Dal­sze, przeważnie już drobniejsze prace należą do mniejszych studiów i szkiców o charakterze regionalnym.
Posiadają one jednak te walory, że oparte zostały częściowo na materiałach archiwalnych, dziś w więk­szości rozproszonych
bądź niedostępnych. Są to przede wszystkim prace: O. Hillmanna studium o cechach miasta Kłodzka oraz Irmgardy Fromm
o cechach miasta Strzegomia. Cechy m. Tarnowskie Góry omówił G. Glatzel. Cechami gwoździarzy i ślusarzy w Strzelinie
zajął się w dwóch oddzielnych rozprawach J. A. Hoffmann. Na uwagę zasługuje także studium G. Kerstena o cechu brzeskich ślusarzy,
cenne zaś przyczynki źródłowe przynosi praca J. Halbsgutha, dotycząca dziejów gospodarczych m. Jawora.
Nieco materiału do dziejów rzemiosła śląskiego, rozproszonego po różnych publikacjach, o charakterze bardzo fragmentarycznym,
dostarczają niektóre poważniejsze monografie miast śląskich.
Mam na myśli prace oparte na archiwaliach, miejscowych, jak Bolesławca, Chojnowa, Kowar, Nowej  Rudy, Środy Śląskiej, Świdnicy,
Ziębic, Złotoryi czy Żagania. Z polskiego dorobku powojennego w tym zakresie wyróżnia się najnowsza monografia Wrocławia
w opracowaniu W. Długoborskiego, J. Gierowskiego i K. Maleczyńskiego, naświetlająca również zagadnienia rzemiosł wrocławskich
na szerokim tle problemów społeczno-gospodarczych.

Dotychczasowe badania i publikacje z dziejów poszczególnych rze­miosł skupiają główną uwagę na organizacji cechów rzemieślniczych
w świetle dochowanych statutów i najwięcej miejsca poświęcają stro­nie kulturalno-obyczajowej życia cechowego.
Natomiast najistotniejsze zagadnienia produkcji i techniki stawiano dotychczas na uboczu, elimi­nując je niekiedy całkowicie lub
traktując pobieżnie, w oderwaniu od dochowanych realiów. Na ten właśnie aspekt naukowy zagadnienia po­łożony został szczególny akcent
w niniejszym, opracowaniu dziejów rzemiosła kowalsko-ślusarskiego na Śląsku.

Dawny przemysł metalurgiczny, którego najstarszy i najsilniejszy trzon tworzyły rzemiosła kowalsko-śłusarskie, posiadające na Śląsku
już we wcześniejszym średniowieczu swoje rodzime bazy surowcowe, a więc i naturalne podstawy rozwoju, zasługuje z wielu względów
na uwagę badacza. W rzemiosłach kowalsko-ślusarskich specjalizacja i rozdrobnienie na grupy zawodowe rozwinęły się może najdobitniej.
Zjawisku temu towarzyszyło silne zróżnicowanie ekonomiczne, i to nie tylko w obrąbie cechów oraz złączonych z nimi organizacyjnie rzemiosł,
ale także w obrębie samych warsztatów rzemieślniczych. Różnorodność produkcji i usług, przy jednolitej w zasadzie, a co najmniej pokrewnej
technice wytwórczej, produkcja narzędzi na potrzeby innych rzemiosł tudzież gospodarki rolnej, wreszcie wytwórczość związana z potrzebami
budownictwa, a w szczególności architektury monumentalnej o wyraź­nym aspekcie artystycznym — oto istotne momenty kształtujące specy­fikę
przewodnich rzemiosł kowalsko-ślusarskich oraz główne piony ich produkcji. Ta wielokierunkowość produkcji, występująca szczególnie
w rzemiośle ślusarskim, zrodziła i utrwaliła dyferencjację ekonomiczną i majątkową w obrębie rzemiosła, w którym zamożność nielicznej grupy
kontrastowała często ze skrajną nędzą większości rzemieślników. W okresie szczytowego rozwoju ślusarstwa architektonicznego dochód jednego
warsztatu cechowego, pracującego dla zamożnego odbiorcy — kościoła czy dworu feudalnego — równoważył niekiedy łączne zarobki pozostałych
mistrzów rzemiosła. Wytwórczość ślusarza pracującego dla budownictwa sakralnego lub świeckiego wiązała żywo jego rękodzieło ze sztuką,
stawiając go jako rzemieślnika-artystę, tworzącego w żelazie kowalnym, na równi ze złotnikiem — mistrzem od kruszców szlachet­nych.

Wysunięte tu ważkie momenty natury gospodarczej i artystycznej budzić winny uwagę i zainteresowania naukowe zarówno badacza dzie­jów
społeczno-gospodarczych, jak i historyka sztuki. Ożywić i spotę­gować te zainteresowania mogą stosunkowo licznie dochowane i do­stępne
źródła plastyczne — wytwory dawnego rzemiosła.

Opracowanie niniejsze, poświęcone dziejom rzemiosła kowalsko-ślusarskiego na Śląsku w okresie przedpruskim, wysuwa jako problema­tykę
zasadniczą nie zagadnienie organizacji rzemiosła cechowego, ale jego produkcję oraz technikę produkcji.

Organizacja rzemiosł kowal­sko-ślusarskich odpowiadała w zasadzie ogólnym formom organizacyj­nym rzemiosła cechowego, określanym
zazwyczaj w treści statutów poszczególnych cechów, które tkwiły głęboko w więzach średniowiecz­nej korporacji.
Zagadnienia produkcji, jej zakresu oraz techniki pro­dukcyjnej — to zagadnienia, w których świetle dzieje rzemiosła mogą nabrać pełnego blasku,
a powiązane z analizą dochowanych realiów — produktów rzemiosła — prowadzić mogą niekiedy do wniosków i tez nieosiągalnych
na podstawie najbardziej nawet wnikliwej interpretacji źródeł pisanych.

Położenie szczególnej wagi na realia, ujęte w wyborze i opisie do­chowanych celniejszych zabytków, na źródła plastyczne, a więc bezpo­średnio
na wytwory dawnego rzemieślnika, prowadzi do poznania ich wytwórcy, do poznania techniki jego rękodzieła i pracochłonności je­go wyrobów.
Poznanie przedmiotu produkcji prowadzi do lepszego zro­zumienia samej istoty rzemiosła i jego roli gospodarczej w całokształcie życia ekonomicznego.
Technika pracy rzemiosła i jej postęp, dokumen­towane dochowanymi realiami, a rozważane na tle aktualnej koniunk­tury gospodarczej, stanowią
właściwy wykładnik postępu czy upadku produkcji. Nie był natomiast tym najistotniejszym wskaźnikiem wzrost czy spadek liczby cechów
i rzemieślników.

Dążenie do zdobycia i utrwalenia monopolu produkcji dla grupy za­możniejszych producentów — mistrzów cechowych — zwalczanie kon­kurencji
zarówno między cechami, jak i w obrębie własnego cechu, walka z konkurencją rzemiosła wiejskiego i dworskiego, regulacja prob­lemu sił pomocniczych,
ścieranie się rzemiosła z kupiectwem na płasz­czyźnie zbytu produkcji — to główne, ważniejsze problemy polityki cechów rzemieślniczych,
kształtujące się wyraźnie w świetle dochowa­nych archiwaliów.

Postawienie na jednej płaszczyźnie badawczej realiów plastycz­nych — produktów rzemiosła, oraz archiwaliów — źródeł pisanych, i uznanie ich
równorzędnych wartości poznawczych było założeniem metodycznym niniejszego opracowania. Konsekwencją tego jest obszer­niejsza analiza opisowa
i typologiczna zebranych realiów, jak i bardzo obszerna ilustracyjna część pracy.

Fragmentaryczny w znacznej mierze charakter dostępnych i wy­zyskanych archiwaliów nie pozwolił na tyle wniknąć w życie cechów i bractw rzemieślniczych,
aby poznać bliżej ich położenie materialne oraz blaski i cienie ich codziennego życia. O podstawowych materiałach źródłowych do dziejów ślusarstwa
wrocławskiego, dziś niestety zaginio­nych, mówią jedynie sygnatury i tytuły brakujących akt cechowych. Wykazy czeladników samowolnie opuszczających
warsztaty rzemieślni­cze w latach 1591—1635, udział cechu wrocławskich ślusarzy w akcji dla ubogich (1628—1812), księgi kasowe bractw czeladnych (1587—1751),
księgi przyjęć uczniów oraz wyzwolin czeladniczych (1695—1844) — oto materiały, których brak stanowi poważną lukę w obrazie dziejów rzemiosła ślusarskiego
i nie daje się zrównoważyć żadnym zespołem innych źródeł omawianego okresu.


SPIS TREŚCI :

WSTĘP

I. RZEMIOSŁA KOWALSKO-ŚLUSARSKIE NA ŚLĄSKU DO POŁ. XVIII W.
ICH TECHNIKA I WYTWÓRCZOŚĆ NA TLE POSZCZEGÓLNYCH OKRESÓW ROZWOJOWYCH

II. RZEMIOSŁA KOWALSKO-ŚLUSARSKIE W MIASTACH I MIASTECZKACH ŚLĄSKICH.
ICH ORGANIZACJA, LICZEBNOŚĆ I GŁÓWNE OŚRODKI WYTWÓRCZE

III. PRODUKCJA I USŁUGI RZEMIOSŁ KOWALSKO-ŚLUSARSKICH

1. Rozwój specjalizacji i rozgraniczenia kompetencji produkcyjnych kowali i ślusarzy
2. Zakres wytwórczości kowali i ślusarzy w świetle układu wrocławskiego z 8 VIII 1674 r.
3. Zakres wytwórczości rzemiosł pokrewnych
4. Ślusarstwo i zasadnicze piony jego wytwórczości oraz usług
5. Kontrola wytworów i usług rzemiosła
6. Zagadnienie uczciwości zawodowej
7. Konkurencja produkcji   
8. Walki konkurencyjne w obrębie cechów zbiorowych
9. Ograniczenie napływu nowych sił do rzemiosła
10. Konkurenci rzemiosła cechowego — rzemiosło wiejskie i dworskie
11. Surowiec produkcyjny i jego źródła
12. Zakup surowca i jego ceny
13. Pracochłonność produkcji, ceny wytworów i usług rzemiosła
14. Produkcja na zbyt i eksport

IV. SZKOLENIE I MAJSTERSZTYKI RZEMIOSŁ KOWALSKO-ŚLUSARSKICH

1. Szkolenie rzemieślnicze w świetle statutów cechowych
2. Majstersztyki kowali i ślusarzy
3. Majstersztyki pokrewnych rzemiosł produkcji metalurgicznej
4. Próba mistrzowska i jej aspekt ekonomiczny

V. POŁOŻENIE MATERIALNE RZEMIOSŁA I JEGO CZŁONKÓW

VI. WYTWORY RZEMIOSŁA W ŚWIETLE DOCHOWANYCH REALIÓW (X—XVIII W.)

MONETY I JEDNOSTKI PIENIĘŻNE UŻYWANE NA ŚLĄSKU

TABELA CEN ZBOŻA WE WROCŁAWIU W L. 1395—1599

STRESZCZENIA
angielskie
niemieckie
rosyjskie

BIBLIOGRAFIA

SPIS ILUSTRACJI

TABLICE


Egzemplarz z nieaktualnymi pieczęciami jednej ze zlikwidowanych 

bibliotek naukowych; po latach zabrudzenia i zaplamienia okładki.

Wewnątrz stan dobry.

Nie wysyłam za pobraniem !