Kolej dużych prędkości (KDP) jest elementem systemu transportowego w wielu krajach na świecie (np. w Japonii, w Hiszpanii czy we Francji). Są też przykłady państw, gdzie budowa kolei dużych prędkości jest w fazie projektów lub na etapie dyskusji politycznych. W Polsce rozważana jest budowa linii KDP pomiędzy Warszawą a Poznaniem i Wrocławiem. Planowane jest także uruchomienie szybkich połączeń kolejowych pomiędzy największymi miastami przy wykorzystaniu pociągów typu Pendolino, poruszających się z prędkością ponad 200 km/h.
Z ekonomicznego punktu widzenia podstawowe pytanie dotyczy opłacalności projektów KDP. Czy korzyści wynikające z oszczędności czasu podróży oraz inne korzyści gospodarcze uzasadniają ponoszenie wysokich nakładów inwestycyjnych? Jaki wpływ na rynek transportowy ma uruchomienie KDP? Odpowiedzi na te pytania różnią się w zależności od uwarunkowań rynkowych właściwych dla danego regionu, przede wszystkim od prognozowanego popytu, wartości czasu, oczekiwanej oszczędności czasu oraz szerszych korzyści ekonomicznych.
Wraz z rozwojem cywilizacyjnym rosną oczekiwania użytkowników transportu w odniesieniu do rożnych parametrów usług transportowych, w tym w szczególności do czasu podroży. Wzrost zamożności społeczeństwa skutkuje rosnącą wartością czasu, zarówno czasu pracy, jak i czasu wypoczynku. A im większa wartość czasu podróżnych, tym - co do zasady - większe oczekiwania krótszego czasu podroży. Transport w poszczególnych gałęziach ewolucyjnie reaguje na tego typu oczekiwania. Znacznym postępem związanym z czasem podroży było wprowadzenie w 1964 r. w Japonii kolei dużych prędkości (KDP). Obecnie funkcjonujące pociągi dużych prędkości umożliwiające podróżowanie z prędkościami od 200 km/h do 350 km/h w większości relacji średniodystansowych (od 200 do 700 km) są pod względem parametru całkowitego czasu podroży pomiędzy centrami aglomeracji bezkonkurencyjne w porównaniu z motoryzacją indywidualną i transportem lotniczym. Dlatego też taki rodzaj transportu cieszy się dużą popularnością wśród podróżnych, którzy zgłaszają efektywny popyt na przejazdy KDP.
Kolej dużych prędkości rozwija się dynamicznie w wielu krajach na świecie, jest popularnym środkiem podróżowania w krajach, które jako pierwsze wprowadziły ten środek transportu, takich jak Japonia czy Francja. Od czasu powstania kolei dużych prędkości w tych krajach wiele państw postanowiło także wzbogacić swój system transportowy o szybkie pociągi. Chociaż kolej dużych prędkości zazwyczaj ma wielu zwolenników, to jednak budowa kosztochłonnej infrastruktury umożliwiającej funkcjonowanie kolei dużych prędkości wzbudza wiele wątpliwości natury ekonomicznej.
Z jednej strony można przyjąć, że budowa infrastruktury KDP to projekt inwestycyjny, który powinien być tak opracowany, aby w wymiarze finansowym był opłacalny. Oznacza to, że przychody z opłat za przejazdy powinny w założonym okresie przynieść zwrot z inwestycji na poziomie przynajmniej równym poniesionym kosztom kapitałowym oraz kosztom bieżącego utrzymania. Opiera się to na założeniu, że pasażerowie będą skłonni płacić więcej za znaczne skrócenie czasu podroży. Taki wariant byłby optymalny, lecz ze względu na stosunkowo wysokie koszty infrastruktury oraz ograniczoną skłonność pasażerów do płacenia wyższej ceny za bilet nie zawsze jest możliwy do zrealizowania.
Inny wariant oceny efektywności inwestycji infrastrukturalnej opiera się na założeniu, że nowa lub zmodernizowana infrastruktura przynosi znacznie więcej korzyści niż tylko skrócenie czasu podroży w danej relacji. Przyjmuje się, że szybsza podroż to większa dostępność transportowa regionów, a w szczególności aglomeracji miejskich. Infrastruktura transportu, jako czynnik rozwój regionów, przyczynia się do wielu innych korzyści poza tymi odnoszonymi bezpośrednio przez użytkowników transportu. Są to tzw. szersze korzyści ekonomiczne, które obejmują szybszy rozwój gospodarczy regionów dzięki większej dostępności transportowej, zmiany na rynku pracy, zwiększenie atrakcyjności inwestycyjnej, większą dostępność turystyczną, rewitalizację miast czy też większe bezpieczeństwo transportu. Według tej koncepcji, gdy inwestorem jest państwo, powinno ono uwzględniać nie tylko prosty rachunek finansowy, ale także społeczno-ekonomiczne korzyści wynikające z danej inwestycji, ogólnie wpływające na podniesienie poziomu życia.
Należy jednak wziąć pod uwagę, że wiele szerszych korzyści ekonomicznych jest trudnych do wycenienia i chociaż istnieją pewne wytyczne w tym zakresie, to jednak są one często arbitralne, co powoduje, że niektóre z nich stają się łatwym narzędziem do uargumentowania rożnych stanowisk. W większości rozwiniętych państw procedury wymagają, aby inwestycje infrastrukturalne, zwłaszcza wymagające tak znacznego zaangażowania kapitałowego, były poprzedzane szerokim, rzetelnym studium wykonalności, uwzględniającym nie tylko analizę finansową, ale także analizę szerszych korzyści ekonomicznych. Mimo to ostateczna decyzja dotycząca realizacji projektu jest decyzją polityczną, niezależnie od tego, jak szeroko była konsultowana. Ma to swoje dobre i złe strony. Decyzje podjęte na podstawie wyłącznie kalkulacji opłacalności finansowej mogłyby doprowadzić kilkadziesiąt lat temu do zaniechania w Japonii i we Francji budowy systemów KDP, które powstały po części jako wynik determinacji i wizji politycznej. Z drugiej strony rachunek ekonomiczny mógł zapobiec wielu nierentownym projektom.
Inwestycje infrastrukturalne realizowane są w perspektywie wieloletniej; uwzględniając także czas przygotowania projektu, jest to nierzadko okres kilkunastu lat. Biorąc pod uwagę ten długi czas oraz złożoność projektów, jak pokazuje doświadczenie, trudno jest przewidzieć w momencie planowania ostateczne rzeczywiste koszty i korzyści ekonomiczne, jakie będą się wiązały z funkcjonowaniem nowego rozwiązania transportowego. Tym bardziej istotne jest branie pod uwagę szerokiego spektrum parametrów wiążących się z uruchomieniem kolei dużych prędkości, w szczególności kosztów z uwzględnieniem wartości nakładów w czasie, wpływu, jakie taka kolej wywiera na strukturę międzygałęziową transportu, a także korzyści społeczno-ekonomicznych, jakie wywołuje.
Odpowiedź na pytanie, czy budowa kolei dużych prędkości jest opłacalna, nie jest zatem jednoznaczna i zależy od konkretnego przypadku. Bilans korzyści i kosztów uzależniony jest od zdolności KDP do rozwiązania problemów transportowych, wpisujących się w szerszą problematykę ekonomiczno-społeczną, w stopniu uzasadniającym ponoszenie niezbędnych nakładów kapitałowych.
Książka zawiera analizę doświadczeń rożnych państw na świecie w zakresie budowy kolei dużych prędkości, opisanych w kontekście usystematyzowanej wiedzy teoretycznej z tego zakresu. Przedstawiono w niej przesłanki wprowadzania KDP w rożnych państwach świata oraz teoretyczne modele opisujące zależności związane z wprowadzeniem KDP i zmiany w strukturze międzygałęziowej wraz z przykładami z praktyki. Omówiono także założenia projektu budowy KDP w Polsce oraz zaprezentowano wyniki autorskich badań empirycznych dotyczących skłonności pasażerów do płacenia za szybszy przejazd koleją. Książka zawiera także analizę na podstawie literatury oraz przykładów praktycznych potencjalnych kosztów i korzyści, jakie wiążą się z budową kolei dużych prędkości, oraz możliwości finansowania takich projektów przez sektor prywatny.
