Wstęp
Wiek XIX to okres szczególny w dziejach narodu polskiego . Proces likwidacji stosunków feudalnych: ustroju pańszczyźnianego, poddaństwa i różnic stanowych, zapoczątkowany już w ostatnim ćwierćwieczu wieku XVIII, doprowadził do powstania nowoczesnego społeczeństwa polskiego, mimo trwającej w owym czasie niewoli politycznej. Wymienione zjawiska pociągały za sobą i inne zmiany: podniesienie stanu świadomości politycznej i społecznej obywateli, rozkład dawnych struktur społecznych, powstanie nowych klas i warstw społecznych. Należy równocześnie pamiętać, że likwidacja państwowości polskiej w wyraźny sposób hamowała rozwój kultury i nauki polskiej i przyczyniła się do rozproszenia dorobku poprzednich wieków - zwłaszcza epoki Oświecenia. Mimo to, dzięki wysiłkowi społecznemu, w dziedzinie rozwoju kulturalnego Polacy nie dali się zbyt wyraźnie zdystansować innym narodom europejskim.
Na ziemiach polskich w XIX wieku nastąpiły także znaczące głębokie przeobrażenia gospodarcze, w wyniku których ustrój kapitalistyczny wyparł ostatecznie feudalizm w drugiej połowie tego wieku. Osobnym rozdziałem tej epoki były procesy wynaradawiające, jakim podlegało społeczeństwo polskie. Szczególnie nas interesujący obszar Królestwa Polskiego przechodził etapy różnego rodzaju nasilenia rusyfikacji: od względnego autonomizmu w latach 1[zasłonięte]815-18 do skrajnego prześladowania wszystkiego co polskie w latach 1[zasłonięte]870-19. Rusyfikacji miały też służyć, sterowane przez władze carskie, ruchy demograficzne. Polegały one na stopniowym osiedlaniu się Rosjan na terenie Królestwa, gdzie stwarzano im (zwłaszcza urzędnikom) wręcz cieplarniane warunki pobytu, a także na zsyłce w głąb Cesarstwa Polaków czy to w formie służby wojskowej, czy karnego osiedlania się na Syberii. Odpowiedzią społeczeństwa polskiego na tego rodzaju politykę były m.in. kolejne powstania narodowe, ale także i próby - stosunkowo nieliczne -pogodzenia się z losem i współpracy z zaborcą.
Epoka określana mianem XIX wieku najczęściej bywa traktowana przez polskich historyków umownie. Często rozszerzane są jej ramy chronologiczne, sięgające w XVIII wiek do czasów rozbiorów, a kończące się w wieku XX datą odzyskania niepodległości przez Polskę. Por. S. Kieniewicz, Historia Polski 1[zasłonięte]795-19, Warszawa 1975, wyd IV, s. 10 i n.
