Ossolineum 1976
170 str., wys. 20 cm
stan dobry (delikatne zgięcie rogu okładki, stemple)



SPIS TREŚCI
Uwagi wstępne ....... 5
Rozdział I: Portret ....... 8
Rozdział II: Karykatura i pamfiet jako jej odmiana ....... 35
Rozdział III: Epigramat jako wypowiedź deprecjonująca ....... 64
Rozdział IV: Dialog jako wypowiedź deprecjonująca ....... 97
Rozdział V: Śmieszność w konwencji a śmieszność intencjonalna ....... 124
Zakończenie ....... 152
Resume ....... 160
Indeks nazwisk ....... 165


UWAGI WSTĘPNE
Sformułowanie tytułowe niniejszej pracy sygnalizuje dwie sprawy — po pierwsze: zapowiada, iż będziemy się zajmować problematyką karykatury, a więc zjawiskiem manifestującym się na równych prawach w literaturze, jak w sztukach plastycznych, a także w innych rodzajach twórczości o charakterze widowiskowym; po drugie: wprowadza swego rodzaju ograniczenie zakresu badań do tych przejawów karykatury, które występują w twórczości pamfletowej.
W wyniku dalszego uściślenia materiału będącego przedmiotem podjętych tu badań zajmiemy się wyłącznie pamfletem imiennym, czyli utworem wymierzonym przeciwko konkretnym osobom. W wywodach, które nastąpią dalej, będziemy bowiem traktować karykaturę w wąskim znaczeniu tego terminu, ograniczającym ją ściśle do prezentacji portretowych; rozumiemy ją jako twórczość która nie może ukonstytuować się bez jednoznacznie wskazanego modela. Uzasadnienie takiego stanowiska zostało przeprowadzone wraz z obszernym omówieniem problematyki karykatury w rozdziale drugim, zatytułowanym „Karykatura i pamflet jako jej odmiana".
Tak więc właściwości portretu zdeformowanego stały się W pewnym sensie wyznacznikiem, który posłużył do przeprowadzenia selekcji badanego materiału, skłoniły do eliminowania pewnych zjawisk pokrewnych karykaturze, lecz z nią niejednoznacznych. Nie znalazła się bowiem w obrębie analitycznych dociekań literacka twórczość parodystyczna i groteskowa, mimo ze podobnie jak w karykaturze i tutaj na plan pierwszy wybija się kwestia rozpoznawalnych punktów odniesienia — istnienie określonej normy, której realizacje groteskowe są swoistym zaprzeczeniem. Różnica natomiast pomiędzy nimi a pamfletem jako
przypadkiem karykatury literackiej tkwi w tym, że ten ostatni koncentruje się bez reszty na tendencyjnej i zdeformowanej prezentacji jednoznacznie wskazane] osoby, jest „krótkim, obelżywym pisaniem na kogo", jak to określił Grzegorz Knapski w swym Thesaurus polono-latino-graecus, precyzując znaczenie terminu
"paszkwil".
Wybrany według wskazanych wyżej kryteriów materiał literacki może nasuwać, rzecz oczywista, kilka dróg postępowania analitycznego. Już samo usytuowanie pamfletu w kontekście historycznoliterackim jest tutaj znaczące; zamknięty chronologicznymi ramami wieku XVI, będący częścią, niewielką wprawdzie, — zwłaszcza w przekazach zachowanych do naszych czasów — bogatych obszarów literatury satyryczno-politycznej, a także okolicznościowej, stwarza zróżnicowane możliwości badawcze. Począwszy od potraktowania go jako literatury politycznej, mającej bezpośrednie uwarunkowania w wydarzeniach epoki, poprzez ujęcie w nadrzędnym kontekście twórczości satyrycznej, aż do badań ściśle filologicznych skupionych na dociekaniach komparatystycz-nych.
Natomiast w podjętych tu rozważaniach — nie pomijając wskazanych powyżej powiązań — potraktujemy utwór pamfletowy w pierwszym rzędzie jako tekst skoncentrowany na prezentacji postaci bohatera, tekst, który opisuje i konstatuje, lecz jednocześnie atakuje. W konsekwencji w polu analiz szczegółowych znajdzie się znamienna dla przekazów pamfletowych orientacja na „działanie", które zawsze było wymierzone w dwu kierunkach: ku jednoznacznie wskazanej osobie oraz ku odbiorcy, aby wywołać u niego reakcje emotywne, a nawet skłonić do działań praktycznych.
Tak więc uwagę skupimy na dynamizmie i agresji jako cechach konstytutywnych tej twórczości, realizowanych w sposób różnoraki: od obelgi począwszy do ośmieszania i ironii; prowadzić to będzie z jednej strony do konstatacji typu opisowego. z drugiej zaś — do ukazania pamfletu jako formy komunikacji przebiegającej w znamiennych dla karykatury układach nadaw-czo-odbiorczych.
W związku z tą ostatnią kwestią wyłania się wieloznaczność
omawianej twórczości, potrzeba posługiwania się w niej zróżnicowanym zespołem znaków językowych, odwołujących się tak do tradycji literackiej, jak i do obyczajowości ówczesnego życia, do sztuk plastycznych, a zwłaszcza do najszerzej rozumianej kultury ludycznej właściwej epoce.


Słowa kluczowe: renesans odrodzenie