TREŚĆ Z ZAKŁADKI OBWOLUTY:



Wydawane od roku 1960 z ini¬cjatywy Archiwum m. st. Warszawy i pod patronatem Stołecznej Rady Narodowej tomy Rocznika Warszawskie¬go poświęcone są utrwaleniu minionej i tworzącej się hi¬storii stolicy. Prace najlep¬szych znawców Warszawy przypominają jej wiekową przeszłość i prezentują trwały dorobek teraźniejszości w róż¬nych dziedzinach życia mia¬sta.
Materiały zawarte w poszcze¬gólnych tomach Rocznika Warszawskiego zgrupowane są w trzech zasadniczych dzia¬łach. Stanowią je: Artykuły, Miscellanea oraz Recenzje, dotyczące pozycji w szczegól¬ny sposób związanych z War¬szawą.
Uzupełnieniem działów zasad¬niczych jest Nekrologia oraz obszerna Bibliografia, która sumuje całą bieżącą literatu¬rę warszawską.
Każdy z tomów Rocznika Warszawskiego jest bogato ilustrowany, dzięki czemu wy¬wody autorów prac w nim drukowanych zyskują dodat¬kową, a niekiedy bardzo atrakcyjną argumentację. Tomy Rocznika zamykają in¬deksy; jeden z nich, Indeks autorów, dotyczy Bibliografii, drugi — Indeks osób, obejmu¬je całość zgromadzonego w Roczniku materiału.



SPIS RZECZY


A R T Y.K U Ł Y
Ewa Koczorowska-Pielińska: Liczebność i specjalizacja rzemiosła w Starej i No¬
wej Warszawie w latach 1417—1526 ; 5
Alina Sokołowska: Jurydyka Wielopole w Warszawie w świetle nieznanych pla¬
nów Tylmana z Gameren ... 23
Jadwiga Kaczmarzyk: Życie i twórczość Jana Jerzego Plerscha .... 57
Jan Kosim; Wejście wojsk pruskich do Warszawy w 1796 roku 103
Marian Kallas: „Dzienne Doniesienia" (warszawskie). Czasopismo z lat 1807—1808 141
Helena Hleb-Koszańska: Warszawski dom i mieszkanie Joachima Lelewela . . 151
Zdzisław Bieniecki: Dom własny rzeźbiarza warszawskiego Jana Józefa Manzla 173
Julian Bugajski: Warszawa w wojskowej twórczości Jana Blocha .... 205
Adam Szczypiorski: Pierwsza Rada Miejska m. st. Warszawy (24 VII 1916—
22II 1919) 217
Piotr Stawecki: Przemysł wojenny Warszawy w latach 1918—1939 .... 263
Władysław Bartoszewski: Prasa Powstania Warszawskiego. Zarys historyczno-
-bibliograficzny 303
MISCELLANEA
Daniela Kosacka: Plany dotyczące zamku królewskiego w Zbiorze kartograficz¬
nym Archiwum Głównego Akt Dawnych 383
Wojciech Kalinowski: Tylmanowski projekt miasta Ujazdowa 403
Mieczysław Cieplewicz: Przedwrześniowy plan rozproszenia ludności Warszawy 413
Eugeniusz Szwankowski: Aleksy Bachulski (1893—1951) 433
RECENZJE
Dzieje Pragi (Jan Berger) 445
Aleksander Król, Zamek królewski w Warszawie. Od końca XIII wieku do
roku 1944 (Aldona Bartczakowa) 449
Kazimierz Konarski, Warszawa w pierwszym jej stołecznym okresie (Aldona
Bartczakowa) 45.2
Mariusz Karpowicz, Sztuka oświeconego sarmatyzmu. Antykizacja i klasycyza-cja w środowisku warszawskim czasów Jana III (Zofia Chyra) .... 456
Daniela Kosacka, Plany Warszawy XVII i XVIII w. w zbiorach polskich. Ka¬
talog (Wojciech Kalinowski) 459
Jan Jakub Patz, Z okien ambasady saskiej. Warszawa 1794 roku w świetle re¬lacji dyplomatycznych przedstawiciela Saksonii w Polsce (Jerzy Kowecki) 466
Krystyna Sroczyńska, Zygmunt Vogel, rysownik gabinetowy Stanisława Augu¬
sta (Hanna Szwankowska) 470

Janina Wiercińska, Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie. Zarys
działalności (Halina Stępień) 473
100-lecie warszawskiej spółdzielczości spożywców 1869—1969 (Tadeusz Bura-
kowski) 476
Bronisław Dziubek, Zaczynałem u Lilpopa (Ryszard Kołodziejczyk) . . . 479 Adam Szczypiorski, Od Piotra Drzewieckiego do Stefana Starzyńskiego. (Gospo¬darka komunalna m, st Warszawy w latach 1915—1939) (Ryszard Kolo-
dziejczyk) 481
Emil Kumor, Wycinek z historii jednego życia (Romuald Sreniawa-Szyplowski) 484
Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939—1945. Oprać. Włady¬
sław Bartoszewski i Zofia Lewinówna (Tomasz Szarota) 488
Zbigniew Czajkowski-Dębczyński, Dziennik powstańca; Andrzej Czarski, Zie¬
lone lata w mundurze; Ryszard Czugajewski, Na barykadach, w kanałach
i gruzach Czerniakowa; Jerzy Filipowicz, Miałem wtedy 14 lat; Jerzy Ka¬
sprzak, Tropami powstańczej przesyłki. Zapiski zawiszaka; Janusz Kozłowski,
W baonie „Odwet". Dziennik powstańca; Tadeusz Kubalski, W szeregach „Ba¬
szty" (Tomasz Strzembosz) 490
Tadeusz Kubalski (Zbroja), W szeregach „Baszty" (Jerzy Kloczowski) . . . 496 Wystawa dawnych planów Warszawy w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie
(Wojciech Trzebiński) 502
Nekrologia (1968). Oprać. Władysław Bartoszewski 505
Bibliografia Warszawy za rok 1968. Oprać. Konrad Zawadzki . . 517
Indeks autorów do Bibliografii Warszawy 581
Indeks osób do Rocznika Warszawskiego XI 593
Spis ilustracji 617



SPIS ILUSTRACJI


ALINA SOKOŁOWSKA: JURYDYKA WIELOPOLE W WARSZAWIE
1. Wielopole ok. 1732 r. Fragment planu Warszawy C. F. Wernecka. Fot IS
PAN 26
2. Wielopole ok. 1733 r. Fragment planu Warszawy C. F. Hiibnera. Państwowe
Archiwum w Dreźnie X, F. 4 nr 9. Neg. ze zb. Muzeum Historycznego m. st.
Warszawy. Fot. W. Wolny 27
3. Wielopole ok. 1762 r. Fragment planu Warszawy P. Ricaud de Tirregaille'a.
Fot. IS PAN 27
4. Plan Wielopola sporządzony przez J. D. Jaucha, przedstawiający sytuację
ok. 1740 r. Państwowe Archiwum w Dreźnie VI, 90, nr 20 a. Zob. Katalog
wystawy Varsaviana w zbiorach drezdeńskich..., poz. 26. Neg. ze zb. Mu-
' zeum Historycznego m. st. Warszawy. Fot. W. Wolny 23
5. Tylman z Gameren, Projekt ogólny parcelacji Wielopola, 1697—1699. Ga¬
binet Rycin Bibl. Uniwersytetu Warszawskiego. Teki Tylmana 183 (rys. 1).
Neg. ze zb. Muzeum Historycznego m. st. Warszawy. Fot. S. Deptuszewski.
Rysunki Tylmana, wykonane ołówkiem bardzo cienką kreską, musiały
ulec — dla uzyskania ich czytelności w druku — daleko posuniętemu re¬
tuszowi 32
6. Tylman z Gameren, Projekt szczegółowy części Wielopola: sektor 1, wa¬
riant 1, 1697 r. Gabinet Rycin Bibl. Uniwersytetu Warszawskiego. Teki Tyl¬
mana 193 rys. 2). Neg. ze zb. Muzeum Historycznego m. st. Warszawy.
Fot. S. Deptuszewski 33
7. Tylman z Gameren, Projekt szczegółowy części Wielopola: sektor 1, wa¬
riant 2. Gabinet Rycin Bibl. Uniwersytetu Warszawskiego. Teki Tylmana 194
(rys. 3), Neg. ze zb. Muzeum Historycznego m. st. Warszawy. Fot. S, Deptu¬
szewski 34
8. Tylman z Gameren, Projekt zabudowy posesji A. Stradomskiego na Wie-
lopolu, 1699 r. Gabinet Rycin Eibl. Uniwersytetu Warszawskiego. Teki Tyl¬
mana 186 (rys. 4). Neg. ze zb. Muzeum Historycznego m. st. Warszawy. Fot.
S. Deptuszewski 36
9. Fragment północno-zacliodni założenia saskiego z posesją należącą do bi¬
skupa łuckiego Stefana Bogusława Rupniewskiego (dawniej A. Stradom¬
skiego) ok. 1712 r. Państwowe Archiwum, w Dreźnie VII, 87, nr 7 a. Kata¬
log wystawy Varsaviana w zbiorach drezdeńskich..., poz. 21. Neg. ze zb. Mu¬
zeum Historycznego m. st Warszawy. Fot. W. Wolny ....... 33
10. Posesja na Wielopolu między Żabią i Przechodnią ok. 1730 r. Państwowe
Archiwum w Dreźnie VI. 90 nr 19. Katalog wystawy Varsaviana w zbiorach
drezdeńskich..., poz. 28. Neg. ze zb. Muzeum Historycznego m. st. Warszawy.
Fot. W. Wolny 40

11. Założenie saskie. Stosunki własności i zabudowa przed 1713 r. Państwowe
Archiwum w Dreźnie VII, 87, nr 4 a. Katalog wystawy Varsaviana iv zbio¬
rach drezdeńskich..., poz. 19. Neg. ze zb. Muzeum Historycznego m. st. War¬
szawy. Fot. W. Wolny 42
12. Wielopole w latach sześćdziesiątych XVIII w. Państwowe Archiwum w Dreź¬
nie VII, 90, nr 20 d. Neg. ze zb. Muzeum Historycznego m. st. Warszawy.
Fot. W. Wolny 43
13. Pałac Lubomirskich za Żelazną Bramą po przesunięciu w 1570 r. Fot.
w 1970 r. Neg. ze zb. CAF 45
14. Wielopole w XVII—XVIII w. Rekonstrukcja. Opracowanie merytoryczne
A. Sokolowska, opracowanie graficzne T. Dobiszewska 48
15. Tylman z Gameren. Projekt dworu drewnianego. Gabinet Rycin Bibl. Uni¬
wersytetu Warszawskiego. Teki Tylmana 478. Neg. ze zb. Instytutu Urbani¬
styki i Architektury 54
J. KACZMARZYK: 2YCIE I TWÓRCZOŚĆ JANA JERZEGO FLERSCHA
1. Pałac w Wilanowie. Brama wjazdowa. Neg. w zb. Muzeum Narodowego
w Warszawie 88
2. Rysunki Jana Jerzego Plerscha. Projekty rzeźb do Ogrodu Saskiego w War¬
szawie. Neg. w zb. Biblioteki Narodowej w Warszawie 70
3. Ogród Saski w Warszawie. Posąg Flory. Neg. w zb. PKZ w Warszawie . . 71
4. Katedra Sw. Jana w Warszawie. Supraporta z alegorią Czasu. Neg. w zb.
Muzeum Narodowego w Warszawie 75
5. Kościół Pijarów w Łowiczu. Posąg Salomona. Fot. E. Byszewski ... 77
6. Kościół Pijarów w Łowiczu. Posąg Dawida. Fot. B. Byszewski .... 77
7. -Kościół Jezuitów w Warszawie, Pomnik Jana Tarły — stan przed zniszcze-
niem. Neg. w zb. Muzeum Narodowego w Warszawie 78
8. Kościół Jezuitów w Warszawie. Herma z pomnika Jana Tarły — obecnie
w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie. Neg. w zb. Muzeum Naro¬
dowego w Warszawie 78
9. Kościół PP. Wizytek w Warszawie. Ambona. Neg. w zb. IS PAN .... 80
10. Kościół PP. Wizytek w Warszawie. Fragment zwieńczenia ołtarza głównego.
Fot. D. Kaczmarzyk; 82
11. Kościół PP. Wizytek w Warszawie. Grupa Nawiedzenia. Neg. IS PAN . . 83
12. Kościół PP. Wizytek w Warszawie. Posąg arcybiskupa Zachariasza. Fot.
D. Kaczmarzyk .83
13. Kościół PP. Wizytek w Warszawie. Fragment Grupy Nawiedzenia. Fot. ■
D. Kaczmarzyk 84
14. Kościół PP. Wizytek w Warszawie. Gmerk. Fot. D. Kaczmarzyk .... 85
15. Kościół Sw. Krzyża w Warszawie. Posąg św. Piotra na fasadzie" — stan
przed zniszczeniem. Fot. z reprodukcji wg Z. Batowskiego Pomnik Tarły
w kościele jezuickim w Warszawie 86
16. Kościół Sw. Krzyża w Warszawie. Posąg św. Pawia — stan przed zniszcze¬
niem. Fot. z reprodukcji wg Z. Batowskiego Pomnik Tarły w kościele jezu¬
ickim w Warszawie 88
17. Kolegiata w Łowiczu. Ołtarz główny, strona prawa. Neg. w zb. IS PAN 89
18. Kolegiata w Łowiczu. Nagrobek prymasa Adama Komorowskiego. Fot. ■
D. Kaczmarzyk 91

19. Ul. Świętojańska w Warszawie — przy fasadzie kościoła Jezuitów. Posąg
Niedźwiedzia z kościoła Pijarów w Warszawie. Fot. B. Byszewski ... 92
20. Kościół w Rokitnie. Posąg Matki Boskiej z kościoła Pijarów w Warszawie,
Fot. B. Byszewski ■ 93
HELENA HLEB-KOSZANSKA: WAHSZAWSKI POM I MIESZKANIE J. LELEWELA
1. Plan mieszkania Joachima Lelewela na I piętrze domu przy ul. Długiej 540. Niegdyś własność inż. Bronisława Lelewela, wnuka Prota, darowany Ośrod¬kowi Dokumentacji Joachima Lelewela w Bibliotece Uniwersyteckiej w Wil¬nie w 1938 r. Odbitka według mikrofilmu wykonanego z oryginału w posia¬daniu wileńskiej Biblioteki Uniwersyteckiej, sygn. F 12—15 . . . . . 158
ZDZISŁAW BIKNTECKI: DOM WŁASNY RZEŹBIARZA WARSZAWSKIEGO J. J. MANZLA
1. Plan pomiarowy Walicowa sporządzony w 1792 r. przez geometrę J. F.
Schweizera. AGAD Kart. 398—28. Fot. Muzeum Historyczne m. st. War¬
szawy 176
2.' Plan pomiarowy nieruchomości przy ul. Chłodnej nr 19, z oznaczeniem
zabudowań i projektem wydzielenia nieruchomości nr hip. 927 G od
ul. Krochmalnej, sporządzony przez architekta Jana Heuricha w 1882 r.
APW HW 1138, Zbiór dokumentów, 76. Fot. Komisja Badań Dawnej War¬
szawy 182
3. Plan sytuacyjny bloku ograniczonego ulicami: Chłodną, Żelazną, Kroch¬
malną i Waliców. Kreskowaniem oznaczono dom frontowy przy ul. Chłod¬
nej nr 19. (Wg planu m. st. Warszawy 1 : 1000 z 1938 r. oprać, autor, rys.
mgr inż. arch. Elżbieta Sitkowska) 183
4. Warszawa. Dom przy ul. Chłodnej nr 19, elewacja frontowa. Zdjęcie z ok.
1870 r. w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie. Fot. Urząd Konser¬
watora na m, st. Warszawę 185
5. Warszawa. Dom przy ul. Chłodnej nr 19, elewacja frontowa. Rycina z ok.
1870 r. (wg Dzierżanows&iego) 185
ii. Mantua. Palazzo del Tś, widok częściowy (wg Ricciego) 190
WŁADYSŁAW BAHTOSZEWSKI: PRASA POWSTANIA WARSZAWSKIEGO
Reprodukowane w artykule czasopisma powstańcze pochodzą ze zbiorów własnych autora. Wszystkie zdjęcia Hanny Balcerzak.
DANIELA KOSACKA: PLANY DOTYCZĄCE ZAMKU KRÓLEWSKIEGO
Szczegółowy wykaz planów dotyczących zamku królewskiego na s. 400—401 ni¬niejszej książki. Wszystkie zdjęcia Witalisa Wolnego.

WOJCIECH KALINOWSKI; TYLMANOWSKI PROJEKT MIASTA UJAZDOWA :,,
1. Projekt miasta Ujazdowa Tylmana z Gameren: Planta locata alla mila di
Jazdowo — Aprilis 1699. Gabinet Rycin Bibl. Uniwersytetu Warszawskiego,
Archiwum Tylmana z Gameren, sygn. 116. Przerys z fotografii B. Jahna . 404
2. Fragment planu Ujazdowa z 1 poł. XVIII w. Archiwum Paiistwowe w Dreź¬
nie, sygn. Schr. VII, Fach 90, nr 35 b. Neg. IS PAN 406
3. Schematy rynków w Zamościu i Ujazdowie z zaznaczeniem układu komu¬
nikacji. Oprae. autor 408
4. Projekt miasta Ujazdowa. Na podstawie rysunku Tylmana z Gameren
oprać, autor 410
Na obwolucie widok Warszawy od strony Pragi. Akwalorta z r. 1772 wg obrazu Canaletta.



ALINA SOKOŁOWSKA
JURYDYKA WIELOPOLE W WARSZAWIE
W ŚWIETLE NIEZNANYCH PLANÓW
TYLMANA Z GAMEREN


W 'ostatnich latach 'rozwija się intensywnie zabudowa terenów warszaw¬skich płożonych na zachód, od Ogrodu Saskiego, wzdłuż ,tzw. Osi Saskiej. Powstało tu wielkie osiedle mieszkaniowe zwane „Za Żelazną Bramą". Jqgo nazwa przypomina mie istniejące już targowisko i bramę prowadzącą do ndego z Ogrodu Saskiego. Natomiast zanikła już dziś 'zupełnie histoiryczna nazwa Wielopola1, dzielnicy warszawskiej., kitóra powstała w tych okolicach w końcu XVII w, jako jurydyka magnacka, a zniszczona została w czasie ostatniej wojny. Nie fdo odczytania są już 'dziś nawet takie ślady, jakie pozostają zazwyczaj po zniszczonej sieci ulicznej. Jedynymi materialnymi pamiątkami po dawnym Wielopołu są resztki koszar z łat trzydziestych XVIII w., .zwanych Wiielopolskimi albo Mirowskimi, tzw. pałac Lubomir-skich, odbudowany po wojnie w kształcie zbliżonym do klasycyzmu z ikoń-ca XVIII w., oraiz dwie hale targowe, wzniesione tu w końcu XIX wieku.
Odtworzenie topiogralii, zabudowy i daiejów Wielopola jiest również utrudnione sze względu na całkowite zniszczenie materiałów airchiwalnych tej jurydyki, przechowywanych do czasu drugiej wojny światowej w Archi¬wum Głównym Akt Dawnych w Warszawie 1, Ideintyfikaicja czterech rysun¬ków znajdujących się w archiwum anchitekfta Tylmana z Gameren w Ga¬binecie Rycin Uniwersytetu Warszawiskiego, określonych 'obecnie jaiko pro¬jekty urbanistyczne Widopiola, stała się okazją do podjęcia próby skreśle¬nia choćby zarysów historii tej dzielnicy i warunków, .w jaktich te projeMy powstały. Materiały znajdowano' w rozmaitych zespołach archiwalnych ja¬ko luźne, nie powiązane ze solbą dokuirneinity, najwięcej ich jeidnak wysKU-kano w Metryce Koronnej i w tzw. Archiwum Otaonskim w AGAD 2.
Wyzyskano również rysunki 'znajdujące.się w Państwowym Archiwum w Dreźnie, w zespołach projektów anohiitektonicznych dotyczących rezy¬dencji saskiej. Cenne okazały się też plany inwentaryzacyjne terenów zaj¬mowanych pod założenie saskie, zwłaszcza związane z jego zachodnią czę-

ścaą, na której zostały wziniiesioine koszary gwardii ikonnej koronnej. Uwzględniono poinaidfeo miektó(re matarialy .airchiiwialne znajdujące ,9ię w tym¬że airchiwioin w zespole „Polonica".



JADWIGA KACZMABZYK
ŻYCIE I TWÓRCZOŚĆ JANA JERZEGO PLERSCHA1


Warszawskie środowisko rzeźbiarskie XVIII wieku — Obok rzeźbiarzy, którzy działali na terenie XVIII-wiecznej Warszawy przez dłuższy azas, tafeich jiak Jan Jerzy Plersch 2, Jan Chryzostoim Redler, Francesco Fumo, Piętro Innocente Comparetti, Henryk i Eliasz Hoffmano-wie, Sebastian Zeisel oraz riie znany bliżej Sendlinger, pracowali w stolicy artyści obcy, przebywający na dworze królewskim tylko czasowo. Wśród nich. należy wymienić rzeźbiarzy francuskich — Piotra Coudraya, Jana Jó¬zefa Vinache'a, Saksończyka Franciszka KJsawerego Deibla oraz Włocha Jana Cieverotti. O działalności ich jednak posiadamy bardzo skąpe wiado¬mości, które można uzupełnić tylko hipotezami.
W rzeźbie środowiska warszawskiego epoki saskiej można wyróżnić dwa kierunki, istniejące równolegle —■ saisko-francusfci, rokokowy, oraz włoski, sięgający w barokowe tradycje Beminiego. Dużą rolę w oddziaływaniu ob¬cych środowisk na rzeźbę polską połowy XVIII wieku odegrała prawdopo¬dobnie również ówczesna rzeźba .aiuistriacka i czeska. Nurty te, w połączeniu z tradycjami miejscowymi, przybrały w rzeźbie warszawskiej XVIII wieku formy charakterystyczne tylko dla tego środowiska artystycznego.
Niestety, wiele prac artystów działających w Warszawie w wieku XVIII uległo1 zniszczeniu podczas drugiej wojny światowej, a zachowana do dzi¬siaj niewielka ich liczba została w większości poddana konserwacjom i re¬konstrukcjom. Stan ten utrudnia dokładne i wnikliwe opracowanie działal¬ności artystycznej warszawskich rzeźbiarzy, zwłaszcza że uległa również zniszczeniu większość nie zbadanych przed wybuchem wojny zbiorów ar¬chiwalnych.



JAN K O SIM
WEJŚCIE WOJSK PRUSKICH DO WARSZAWY
W 1796 ROKU


I. ROLA POLITYCZNA WARSZAWY W, REALIZACJI TRAKTATÓW
ROZBIOROWYCH 1795 R. — SYTUACJA POLITYCZNA W MIEŚCIE NA PRZEŁOMIE LAT 17195/96
Wkroczenie do Warszawy oddziałów „der Sudpreussischen Armee", zaj¬mujących w styczniu 1796 r. w imieniu króla Fryderyka Wilhelma II przy¬dzieloną Prusom traktatami rozbiorowymi stolicę Rzeczypospolitej, poprze¬dziły trwające od jesieni poprzedniego tfoiku intensywne przygotowania administracji pruskiej, zmierzające do zabezpieczenia przyszłemu garnizo¬nowi i pruskiej komendanturze wojskowej kwater i zorganizowania spraw-nie funkcjonującego' dowozu środków żywnościowych i furażu. Podjęto-szereg inicjatyw dotyczących dyslokacji wojsk w Prusach Południowych, a związanych z wyznaczaniem oddziałów do .garnizonu warszawskiego; do¬konano olbrzymiej pracy nad stworzeniem sieci magazynów żywnościowych pod Warszawą, 'które zaopatrywano1, wolbec zniszczenia terenów podsto-łecznych, z punktów prowiantowych z. całej prowincji; wydano pierwsze akty nominacyjne na najwyższe urzędy administracji pruskiej w Warsza¬wie. Jednocześnie za ■pośrednictwem wysyłanych do okupowanej przez wojska Katarzyny Warszawy zaufanych urzędników, których zobowiązy¬wano' do sporządzania relacji o sytuacji politycznej, rozpoczęto energiczną działalność informacyjną — na potrzeby Berlina i rezydującego we Wro¬cławiu następcy ministra Ottona von Vossa, mianowanego 24 września 1794 r. ministrem Śląska i Prus Południowych hrabiego Karola Jerzego Henryka von Hoyma 1.
Rozpoczęte jeszcze w okresie operacji wojennych przeciw Kościuszce wstępne rozmowy i sondaże w Petersburgu w sprawie podziału Polski mię¬dzy moica-rstwami rozbiorowymi przebiegały w aifcmosferze stałych napięć i wzajemnych podejrzeń o .niesprawiedliwy rozdział łupu oraz w atmosfe¬rze wzmożonej czujności, inspirow.anej obawą przed wzmocnieniem potęgi jednego z państw kosziteim pozostałych uczestników rozbioru Rzeczypospo¬litej 3. Przybyłemu już 19 sierpnia 1794 r. do Petersburga posłowi i pełno-



ADAM SZCZYPIORSKI
PIERWSZA RADA MIEJSKA m. st. WARSZAWY
(24 VII 1916—22 II 1919)


I. KOMITET OBYWATELSKI — POPRZEDNIK RADY MIEJSKIEJ
m. st. WARSZAWY
Bo upadku powstania styczniowego Warszawa, jak wszystkie miasta Królestwa Polskiego, zastała pozbawiona samorządu miejskiego. Przed-powstaniowe ukazy najwyższe z 14 (26) marca 1861 r. i z, 25 maja (5 czerw¬ca) 1861 r., wprowadzające rady i zarządy miejskie w miastach Królestwa, zostały zniesione przez władze carskie1.
Przez 50 lat trwała bezskuteczna walka o przywrócenie Królestwu Pol¬skiemu samorządu miejskiego. Pod wpływem rewolucji 1905 r. powołano w Warszawie komisję do przygotowania projekitu samorządu miejskiego dla ziem polskich zaboru rosyjskiego. Projektu tego władze rosyjskie nawet nie próbowały rozważyć i zbyły go lekceważącym milczeniem 2.
W pierwszym roku wojny światowej aktem z 17 marca 1915 r., bez udzia¬łu Dumy petersburskiej i Rady Państwa, na mocy § 87 praw zasadniczych państwa rosyjskiego, rząd carski rozszerzył na Królestwo Polskie działanie ustawy o samorządzie miejskim w Rosji (z 11 czerwca 1892 r.). Przepisy jej oznaczały cofnięcie w stosunku do projektu komisji warszawskiej z 1905 r.3, i one nie weszły jednak w życie, gdyż władze rosyjskie w czasie wojny w rozgardiaszu i zamęcie przed ewakuacyjnym wcale nie myślały o wprowadzeniu samorządu miejskiego' w Królestwie. Był to tylko akt pro¬pagandowy, mający na celu pozyskanie narodu polskiego dla rosyjskich celów wojennych. Władze samorządowe miała zastąpić ich namiastka — Komitet Obywatelski m. st. Warszawy,
Z powodu szerzącego się w mieście zamętu i podnieconych nastrojów w obliczu zbliżającej się wojny Włodzimierz ks. Czetweirtyńiski, nie bez wiedzy i akceptacji władz, zaprosił 1 sierpnia 1914 r. licznych przedstawi¬cieli instytucji gospodarczych, komunalnych i społecznych Warszawy dla rozważenia sytuacji miasta i jego ludności. Po otrzymaniu wiadomości o wybuchu wojny postanowiono1 utworzyć niezwłocznie Komitet Obywa¬telski, który podjął decyzję o natychmiastowym przystąpieniu do szerokiej

społecznej akcji ratunkowej. 3 sierpnia 1914 r. generał-gubemator Żylińslki zatwierdził statut ■Komitetu.
Za zadania najpilniejsze i nie cierpiące zwłoki uznano: 1. dowóz i zabez¬pieczenie prawidłowego rozdziału produktów pierwszej potrzeby; 2. uru¬chomienie środków finansowych, wyczerpanych w wyniku wojny; 3. wy¬najdywanie pracy dla ludności pozbawionej środków do życia; 4. zorgani¬zowanie pomocy -dla rodzin rezerwistów; 5. zOTganizowianie insitytucj i bezpieczeństwa publicznego. (Wykonanie tego ostatniego czasowo zawie¬szono.)
Komitet Obywatelski, jako ciało kierujące, koordynujące i aidmmistru-jąoe powyższą działalnością, składał się w początkowym okresie istnienia z 15 osób, przedstawicieli arystokracji i ziemiaństwa, sfer przemysłowych, kupiectwa, rzemiosła, duchowieństwa, nauki, adwokatury, techniki, sfer lekarskich. Initereisy klasy robotniczej reprezentowali działacze chrześcijań¬skiego ruchu robotniczego i narodowego związku robotniczego (Edmund Bernatowicz). Wyrazicielami radykalnej myśli .społeczno-politycznej byli: Ludwik Krzywicki — socjolog i marksista, Samuel Didkstein — uczony, matematyk, związany przekonaniami z radykalną lewicą społeczną, Rafał Radzdwiłłowicz — lekarz i społecznik, Bronisław Zieinięcki — członek władz naczelnych PPS. Na przewodniczącego Komitetu został wybrany Zdzisław ks. Lubomiriski, na jego zastępcę — inż. Piotr Drzewiecki. Mimo znacznej przewagi liczebnej osobistości o przekonaniach konserwatywnych, w ciężkich czasach wojny, szerzącego się bezrobocia, wzrastającej nędzy, głodu, groźnych epidemii, początkowego przeludnienia miasta masami lud¬ności uchodzącej do stolicy z miejscowości dotkniętych bezpośrednimi dzia¬łaniami wojennymi — Komitet Obywatelski rozwinął szeroką akcję', wy¬zwolił olbrzymie zasoby energiii społecznej służącej organizowaniu aprowi¬zacji, opieki społecznej, zdrowotności, oświaty, szkolnictwa i bezpieczeń¬stwa publicznego (Straż Obywateilska) 4.
Opuszczenie miasta przez rosyjskie władze rządowe wytworzyło w admi¬nistracji publicznej próżnię. W dniu ewakuacji władz, rosyjskich (5 sierpnia 1915 r.) Komitet Obywatelski zdecydował wyłonić ze swego grona Sekcję Spraw Miejskich, która przystąpiła do^ przejmowania agend b. rosyjskiego Magistraitu. Niemieckie władze okupacyjne uznały istniejący Komitet Oby¬watelski; jego przewodniczącego', Zdzisława ks; Lubomirskiego, mianowały prezydentem miasta, a inż. Piotra Drzerwieckiego — zastępcą prezydenta.
Sekcję Spraw Miejskich przekształcono na Zarząd Miejski, fetory stop¬niowo przejmował dawne wydziały magistrackie, a także te sekcje Koma-

tetu Obywatelskiego, które ze względu na zakres i charakter działalności należały do gospodarki miejskiej 5.
W bezpośrednim zarządzaniu Komitetu pozostały sprawy bezpieczeń¬stwa publicznego (Straży Obywatelskiej), opieki domowej nad ludnością niezamożną i bezrobotną, pomocy dla ludności, robót poubliicznych, opieki nad uchodźcami, tanich kuchni i herbaciarni, zaopatrywania ludności w żywność, S2fkolnictwa i opieki nad dziećmi6.
Pod względem prawnym Zarząd Miejski nawiązywał do dawnych zasad¬niczych praw organizacji władz komunalnych Warszawy z lat 1816 i 1861. W specjalnej uchwale stwierdzał, że prawa te mianowały „Warszawę mia¬stem stołecznym, a [...] tylko ze względów politycznych Komitet urzędu¬jący w Królestwie Polskim w r, 1870 (is. 354, art. 3078) przy reorganizacji Zarządu Miejskiego uznał za .stosowne tytuł stołeczności czasowo przyćmić w stosunkach urzędowych, przeto1 Zarząd Miasta uchwala wprowadzić ty¬tuły: »Zar,ząd miasta stołecznego Warszawy^ i ^Prezydent miasta stołecz¬nego Warszawy-"" 7.
Komitet Obywatelski stał się więc instytucją uchwalającą, kontrolującą oraz sprawującą zwierzchnie kiarownidtw© nad Zarządem Miejskim. W jego gestii pozostawały sprawy poboru podatków i opłat na rzecz, miasta, za¬ciąganie pożyczek miejskich (wydatków nie przewidzianych w budżecie, a przenoszących 2000 rb), zakładanie przedsiębiorstw i urządzeń miejskich bądź wprowadzanie podstawowych zmian w ich uprawnieniach i oirganii-zacji majątku miejskiego nieruchomego i kapitałów miejskich, ustanawia¬nie przepisów obowiązujących ludność miasta.
Uprawnienia Komitetu Obywatelskiego w zakiresie 'gospodarki i admini¬stracji miejskiej były w charakterze i zakresie 'identyczne z uprawnieniami wymykającymi z ustaw z lat 1816 i 1861. Nieodłącznym atrybutem Komitetu była reprezentacja i obrona interesów (Ludności woibec władz.
Od stycznia 1916 r. .rozszerzający swą działalność Zarząd Miejski rozpo¬czął stopniowe przejmowanie od Komitetu Obywatelskiego tych agend, które dotychczas znajdowały się pod bezpośrednim zarządem Komitetu.
Prócz przyczyn organizacyjnych i administracyjnych działały tu w nie

mniejszym stopniu przyczyny finansowe. Źródła zasilające działalność Ko¬mitetu kurczyły się stopniowo w miarę trwania wojny. Ewakuacja wojenna, częściowo przymui&owa, znaczniejszych przedsiębiorstw przemysłowych, handlowych, banków spowodwała wywóz majątku i transfer do Rosji, ka¬pitałów instytucji publicznych i prywatnych: ubezpieczeń ogniowych, Miejskiego Towarzystwa Kredytowego, Kaisy Oszczędności przy Banku Państwa, papierów waritoś ci owych i kapitałów płynnych Magistratu. Liczni członkowie warszawskiej plutokracji, ewakuując się w głąb cesars'fcwa ro¬syjskiego, wywieźli również kapitały własne. Sfery te zasilały — często hojnie — znacznymi sumami kasę Komitetu Obywatelskiego w pierwszym roku jego działalności. Unieruchomienie zakładów przemysłowych, likwi¬dacja przedsiębiorstw handlowych, firm kupieckich, całkowite niemal ogra¬niczenie operacji bankowych, malejąca wytwórczość warsztatów rzemieślni¬czych — wszystkie te przyczyny ogołociły rynek ze środków obiegowych, z dnia na dzień powiększając rozmiary bezrobocia. Wzrastała liczba miesz¬kańców potrzebujących pomocy i zmuszonych jej szukać w działalności charytatywnej, ratunkowej i opiekuńczej Komitetu Obywatelskiego. Nie¬zbędne na" te cele śroidki finansowe mogła znacznie łatwiej uzylskać insty¬tucja prawa publicznego, jaką była gmina m. st. Warszawy. Była ona po¬siadaczką poważnego' majątku nieruchomego i dysponowała kompleksem uprawnień do wymierzania i ściągania podatków, opłat oraz zaciągania pożyczek na wypełnienie swych oibowiązków wobec ludności.
W Zarządzie Miejskim powstały nowe wydziały, nie znane gospodarce rosyjskiego Magistratu: 1. Oświecenia; 2. Pomocy dla Ludności (z sekcjami zapomóg, pośrednictwa pracy, robót publicznych, pomocy dla inteligencji, pożyczek, pomocy dla rękodzieła, żywienia, dzieci szkól elementarnych, za¬trudnienia kobiet, zasiłków dla rezerwistek i emerytów, poczty miejskiej); 3. Zaopatrywania Miasta (z sekcjami artykułów żywnościowych, tanich ku-chen i oipałową) óiraz 4. Milicji Miejskiej, powstałej na mocy rozporządzenia władiz okupacyjnych ze zorganizowanej w dniu 5 sierpnia 1915 r. Straży Obywatelskiej.
W kompetencji Komitetu Obywatelskiego pozostały tyEko funkcje uchwa-łodawcze, kontrolujące i .zwierzchnicze kierownictwa jako namiastki Rady Miejskiej8.
W tym charakterze Komitet podejmował uchwały wiążące Zarząd Miej¬ski, Szczególną opieką otaczał działalność Wydziału Oświecenia, i na tym. tle dochodziło do scysji z władzami okupacyjnymi. Z polecenia Komitetu Obywatelskiego ustanowiono1 przy Wydziale Oświecenia stanowiska inspek¬torów i Wizytatorów do wykonywania dozoru oświatowo-wychowawczego nad sokołami. Niemcy zakazali wykonywania tego dozoru, wprowadzili

przepisy dotyczące nauki języka niemieckiego i zmienili plany nauczania w szkołach elementarnych, rozwiązali Komisję Egzaminacyjną — pod prze¬wodnictwem W. Górskiego — na świadectwa z ukończenia 4 i 6 Mas oraiz dojrzałości. Interwencje u najwyższych władz okupacyjnych .nie wpłynęły na zmianę stanowiska niemieckiej administracji cywilnej. Żadnych żądań Komitetu Obywatelskiego w .sprawach szkół nie uwzględniano. Okupanci uważali, że przysługuje im nadzór nad całyim szkolnictwem. Zakazano wi¬zytacji, powoływania komisji egzaminacyjnych, rady szkolnej. Ostatecznie Wydział Oświecenia uległ rozwiązaniu w dniu 24 lutego 1916 r., a na jego miejsce utworzono Sekcję Szkolną Zarządu Miejskiego1 —■ jaiko instytucję gospodarczą, do zaspokajania potrzeb materialnych szkół.
Komitet Obywatelski opracowywał program prac i działalności Zarządu Miejskiego w dziedzinach zaniedbanych przez Magistrat rosyjski. Polecono władzom miejskim przystąpić natychmiast do- opracowania planu regula¬cyjnego i urbanistycznego Warszawy, przewidującego regulację ulic, włą¬czenie przedmieść do organizmu miasta, rozwój miasta jako stolicy pań¬stwa polskiego. Na jednym z, ostatnich posiedzeń zobowiązano Zarząd Miejski do zorganizowania Muzeum Narodowego, ikrtóre by gromadziło zbiory z zakresu sztuk plastycznych i wszelkie pomniki kultury narodowej. Zatwierdzono tymczasowy regulamlin Muzeum i na czasową jego siedzibę wyznaczono' dawny gmach rządowy przy ul. Podwale 15 9.
Sprowadziwszy swą rolę do roli ciała nadzorującego gospodarkę Zarządu Miejskiego, Komitet Obywatelski, samorzutnie powołany, uznał się za mało reprezentatywny i wobec społeczeństwa, i woibec okupanta. Toteż dnia 11 marca 1916 r. zwrócił się do cywilnych władz okupacyjnych z postula¬tem zorganizowania władz miejskich na nowej podstawie prawnej i powo¬łania Rady Miejskiej z wyborów powszechnych. Szef administracji cywil¬nej przyjął propozycję Komitetu, zlecając równocześnie przedstawienie w terminie do 10 kwietnia 1916 r. projektu statutu miejskiego dla War¬szawy oraz przepisów ordynacji wyborczej. Pięcioosobowa Komisja wspól¬nie z 10 rzeczoznawcami — prawnikami i działaczami komunalnymi — opracowała projekt ordynacji wyborczej, opartej na zasadach głosowania powszechnego — mężczyzn z czynnym prawem wyborczym po ukończeniu 25 roku życia, po 3-letnim zamieszkaniu w Warszawie, i biernym po ukoń¬czeniu 30 lat. Rada Miejska,, według projektu, miała się składać ,ze 100 rad¬nych wybranych w głosowaniu powszechnym i bezpośrednim, 9 wirylistów, reprezentujących duchowieństwo katolickie, ewangelickie, żydowskie, Uni¬wersytet, Politechnikę i Warszawskie Towarzystwo Naukowe, oraz z 20 przedstawicieli powołanych przez Radę Miejską na pierwszym inaugura¬cyjnym posiedzeniu.

Projektu sitatulfcu miejskiego Komisja nie opracowała.
Szef administracji cywilnej uznał ordynację wyborczą za nieodpowied¬nią dla gospodarki komunalnej i przedłożył generał-gubernatorowi von Be-selerowi do akceptacji własne projekty statutu miejskiego i ordynacji wy¬borczej 10. Warszawa otrzymała nowy statut miejski, ogłoszony 9 maja 1916 r. — jako ordynację miejską dla m. st. Warszawy, i ordynację wy¬borczą — jako regulamin wyborczy n.
Nazajutrz, w dniu 10 maja 1916 r., Komitet Obywatelski rozwiązał się. Istniał 9 miesięcy, pozostawił w spadku organizację administracji miejskiej przystosowaną do nowych, trudnych zadań okresu wojennego. Opracował plan działalności samorządu odpowiadający potrzebom najszerszych warstw ludności, która w czasach wojny podlegała pogłębiającej się z roku na rok pauperyzacji, wygłodzeniu, bezrobociu i policyjnym represjom oku¬panta.



PIOTR STAWECKI
PRZEMYSŁ WOJENNY WARSZAWY w latach 1918—1939


■Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie rozwoju i stanu przemy¬słu zbrojeniowego Warszawy w dwudziestoleciu międzywojennym. Wydaje się to tym bardziej konieczne, że literatura przedmiotu jest uboga l, a obec¬ne badania podjęte nad przemysłem. Warszawy Drugiej Rzeczypospolitej pomijają ten temat niemal całkowicie2.
Przy opracowaniu niniejszego artykułu oparłem się głównie na materia¬łach archiwalnych (przechowywanych w Centralnym Archiwum Wojsko¬wym, .gdzie zgrupowana jest większość przekazów instytucji wojskowych powołanych do kierowania przemysłem wojennym. Materiały te .są wy-starczająco' bogate, aby zobrazować podjęty temat, choć tu i ówdzie napot¬kać można spore łuki: .skromnie, na przykład, prezentują się akta dotyczące przemysłu lotniczego oraz. przemysłu samochodowego3.
Spożytkowałem również w artykule materiały Archiwum Akt Nowych (zespół akt Prokuratorii Generalnej oraz Komitetu Ekonomicznego) oraz relacje przechowywane w Wojskowym Instytucie Historycznym. Bogaty materiał .archiwalny starałem się wyzyskać jak najdokładniej. Nie zawsze udało mi się jednak znaleźć materiał, który by pozwolił odpowiedzieć na wszystkie nurtujące pytania.
Tytuł artykułu wyjaśnia, że zwrócono w nim uwagę jedynie na (przemysł warszawski. Należy jednak dodać, że wszelkie inne sprawy, jak na przy¬kład 'Ogólna polityka w zakresie przemysłu wojennego' czy środki finansowe

przeznaczone na ten przemysł, przedstawiono tu o tyle, o ile wiązały się z poruszanym zagadnieniem.
W artykule dałem zarys powstania, rozwoju i działalności oraz krótką charakterystykę poszczególnych fabryk i zakładów. W opisie dotyczącym przedsiębiorstw starałem się ukazać (na ile pozwalały na to źródła) cha¬rakter prawny zakładów i stosunki własnościowe, wielkość kapitału .zakła¬dowego1, lokalizację i teren fabryczny (otezar zajęty (przez budynki i ich stan), maksymalną pirodukcję miesięczną głównych przedmiotów w okresie pokoju i na wypadek wojny, .dostawców 'surowców i półfabrykatów, siłę mechaniczną oraz połączenia komunikacyjne zakładu, stan zatrudnienia i in¬westycje. Nie poruszałem natomiast spraw należących do procesu produk¬cyjnego, technologicznego1, organizacji wewnętrznej zakładów.
Jeżeli nie na wszystkie postawione pytania można było odpowiedzieć i dać dokładną informację, było to przeważnie wynikiem braku bardziej szczegółowych na ten temat przekazów. Wydaje się jednak, że należało uczynić pierwszy krok, aby następni autorzy, którzy podejmą temat o prze¬myśle wojennym w Warszawie w 'dwudziestoleciu międzywojennym, mieli przetarte już ścieżki.


WIELKOŚĆ 24X17 CM,TWARDA OKŁADKA,LICZY 622 STRONY,ILUSTRACJE CZARNOBIAŁE /PATRZ SPIS/.

STAN :OBWOLUTA DB,OKŁADKA BDB-,ŚRODEK BDB/BDB-.

KOSZT WYSYŁKI WYNOSI 8 ZŁ - PŁATNE PRZELEWEM / KOSZT ZRYCZAŁTOWANY NA TERENIE POLSKI,BEZ WZGLĘDU NA WAGĘ,ROZMIAR I ILOŚĆ KSIĄŻEK - PRZESYŁKA POLECONA PRIORYTETOWA + KOPERTA BĄBELKOWA / / W PRZYPADKU PRZESYŁKI ZAGRANICZNEJ PROSZĘ O KONTAKT W CELU USTALENIA JEJ KOSZTÓW / .

WYDAWNICTWO PIW WARSZAWA 1972
NAKŁAD 790 EGZ.!!!.

INFORMACJE DOTYCZĄCE REALIZACJI AUKCJI,NR KONTA BANKOWEGO ITP.ZNAJDUJĄ SIĘ NA STRONIE "O MNIE" ORAZ DOŁĄCZONE SĄ DO POWIADOMIENIA O WYGRANIU AUKCJI.

PRZED ZŁOŻENIEM OFERTY KUPNA PROSZĘ ZAPOZNAĆ SIĘ Z WARUNKAMI SPRZEDAŻY PRZEDSTAWIONYMI NA STRONIE "O MNIE"

NIE ODWOŁUJĘ OFERT KUPNA!!!

ZOBACZ INNE MOJE AUKCJE

ZOBACZ STRONĘ O MNIE