HISTORIA USTROJU ŚLĄSKA

STANISŁAW ŚREDNIOWSKI

- U N I K A T -

EGZEMPLARZ Z «Biblioteki Jana z Bogumina Kuglina»

OPATRZONY EX LIBRISEM Wratislaviensibus 

wyjątkowy egzemplarz o charakterze bibliofilskim

SPIS TREŚCI

Od autora 7
Wstęp . 9 Kraj, str. 9;

Ludność, str. 10;

Historia ustroju Śląska
i podział na okresy, str. 12.

Rozdział I. Okres słowiański
Organizacja społeczna, str. 15;

Organizacja i polityczna, str. 18.

Rozdział II. Okres polski
Państwo Piastów, str. 20;

Formy władania ziemią, str. 21;

Organizacja państwowa, str. 23;

Gospodarstwo książęce, str. 26.

Rozdział III. Okres śląski

Ustrój polityczny, str. 29;

Ustrój społeczny, str. 33;

Kościół, str. 36;

Szlachta, str. 40;

Organizacja wsi, str. 47;

Miasta, str. 58;

Prawo, str. 61;

Urzędy, str. 62;

Skarbowość, str. 66

Organizacja gospodarki majątku książęcego, str. 71;

Sądownictwo, str. 72;

Wojskowość, str. 78;

Podział administracyjny, str. 80.

Rozdział IV. Okres czeski 85
Skład/ ustrojowy śląska, str. 85;

Władza książęca, str. 86;

Zależność od Czech, str. 90;

Kościół str. 98;

Związki księstw śląskich, str. 98;

Urząd nadstarosty, str. 103;

Sejm, str. 113;

Sąd Najwyższy Książęcy, str. 134;

Conventus publicus, str. 142;

Izba Apelacyjna praska, str. 144;

Sądy niższe, str? 146;

Skarbowość, str. 149;

Regalia, str. 150;

a) regale mennicze, str. 150;

b) regale górnicze, str. 153;

c) regale solne, str. 154;

d) regale celne, str. 155;

Podatki, str. 157;

Indykcja, str. 159;

Władze i urzędy skarbowe, str. 161;

Sprawa chłopska, str. 169.

Rozdział V.

Okres, austriacki 171
Przeobrażenia ustrojowe, str. 171;.

Skład ustrojowy Śląska, str. 173;

Autokratyzm cesarski, str. 176;

Położenie chłopów, str. 179;

Władze centralne, str. 181;

„Rządy" księstw, str. 182;

Nadurząd, str. 184;

Parlamentaryzm, str. 191;

Skarbowość „stanowa", str. 199;

Skarbowość cesarska, str. 203;

Izba Skarbowa, str. 206;

Skarbowość księstw, str. 208;

Wojskowość, str. 208;

Sądownictwo, str. 210.

Rozdział VI.

Okres pruski 215
A. Śląsk austriacki 215
Urzędy, str. 215;

Sądownictwo, str. 216;

Skarbowość, str. 217;

Sprawa chłopska, str. 217.

B. Śląsk praski 220
Władze i urzędy centralne, str. 221;

Okręgi administracyjne, str. 223;

Sejmiki, str. 224;

Wojskowość, str. 226;

Chłopi, str. 226:

l Gminy wiejskie, str. 229;

Miasta, str. 230;

Sądownictwo, str. 232;

Sejmy, str. 234;

Prawodawstwo i prawa obywatelskie, str. 235.
Ważniejsza literatura. - 237
Przypisy 239

Od Autora

Zarys niniejszy jest pierwszą próbą (nie tylko w literaturze , polskiej) przedstawienia historii ustroju Śląska w całym jej przebiegu, a więc od czasów najdawniejszych po najnowsze, dokładniej od początków XX wieku. Główny trzon tej książki powstał w roku 1943 w Warszawie w warunkach, które uniemożliwiały pełne wyzyskanie monograficznej literatury przedmiotu. Mimo starań niewiele dało się uzupełnić po wojnie. Praca nad dziełami Śląska jest dla historyków polskich jeszcze niezmiernie trudna

Wstęp

Śląsk jest krajem o wyraźnym obliczu geograficznym. Leżąc nad górnym i środkowym biegiem Odry, zamknięty od południa łańcuchem górskim sudecko-karpackim, od wschodu jurą krakowsko-wieluńską, rozpościera się po same granice zlewiska, odrzańskiego, do wododziałów Łaby, Odry i Warty. Przesunięcia rysunku politycznego kraju poza ten teren nigdy nie były trwałe; nie mogły przemóc doniosłości tamtych czynników oro- i hydrograficznych. Śląsk znajduje się na jednym z trzech przewężeń kontynentu europejskiego i to na najważniejszym, środkowym, między morzami Adriatyckim a Bałtyckim i Północnym. Ściślej na zboczeniu drogi, wiodącej tym przewężeniem, a wymijającej z konieczności, odchyleniem ku wschodowi, masyw alpejski. Okoliczność ta była przemożnym, jeżeli nie głównym czynnikiem dziejowym tego kraju, tak pod względem populacyjnym, jak i politycznym i ekonomicznym. Ona wyznaczała mu charakter pogranicza, ona czyniła go terenem i obiektem zmagania się wszystkich mocarstw, jakie kiedykolwiek utworzyły się w jego sąsiedztwie, Polski, Cesarstwa, Korony czeskiej, monarchii habsburskiej i Prus; ostatnio znowu Polski, Rzeszy i Czechosłowacji. Zarazem charakter pogranicza sprawiał, iż kraj ten — z reguły —> przez cały ciąg historii pozbawiony był własnej politycznej samodzielności. Jego miejsce na owym przewężeniu czyniło wreszcie ten kraj jedną z najważniejszych europejskich krzyżownic komunikacyjnych, w kierunku północy i południa, zachodu i wschodu. Szły z tego nie byle jakie perspektywy rozwoju ekonomicznego.
Bramy geograficzne na Śląsk: na zachodzie od Niemiec — łużycka, na południu od Czech — morawska, na wschodzie dwie od Polski, krakowska ku obszarom nad górnym biegiem Odry, nadprośniańska ku obszarom nad średnim biegiem —
odgrodzone od siebie tylko krakowsko-wieluńską jurą. Oto drogi migracji kultur ku Śląskowi.
Krajobraz morfologiczny Śląska niejednolity, co więcej wyraźnie kontrastowy: południowo-zachodnia część kraju wyżynna, o klimacie ostrym, o glebie nieurodzajnej, pierwotnie gęsto zalesiona, niedostępna i niegościnna; reszta kraju o charakterze niżowym, urodzajna i osadnictwu otwarta, zwłaszcza nad odrzańskie aluwia i przestrzenie lewobrzeżnego lessu. Tam też były zaczątki osadnictwa. Zrazu trzymało się ono tylko centralnej osi rzecznej, ale powoli penetrowało i tereny w górę rzeki głównej i dopływów. Wybierało okolice bezleśne, najłatwiejsze, o glebie lekkiej, zatrzymało się u skraju prawiecznej, nieprzebytej puszczy, ciągnącej się wzdłuż Nysy, z zachodu ku Odrze, na granicy Górnego i Średniego Śląska. Dopiero w XIII i XIV wieku zaczęła ulegać ta puszcza naporowi kolonizacyjnemu.
Śląsk miał przez wieki charakter wybitnie rolniczy; intensywne życie miejskie, jakie tu stosunkowo wcześnie już powstało w rezultacie owej naturalnej krzyżownicy komunikacyjnej, nie przesłoniło bynajmniej tamtego, agrarnego oblicza kraju, a jedynie wzbogaciło je nowymi rysami; w znacznym stopniu zaś miejskie ośrodki handlowe służyły właśnie rolnictwu tego kraju i z niego czerpały swe soki.
Wartości petrograficzne Śląska — złoża żelaza i węgla, przebogate na Śląsku Górnym, dostrzeżone zostały późno, a przemysł na nich opierający się, tak znamienny dzisiaj dla krajobrazu śląskiego, rozwinął się na większą skalę dopiero w XIX wieku.
2. Ludność
Geografia była dla tego kraju — jak wspomnieliśmy — czynnikiem, kształtującym zjawiska demograficzne. Archeologia notuje tu skupiska ludzkie już od epoki kamiennej, a rozmieszczenie tych skupisk na lewobrzeżnych urodzajnych przestrzeniach lessowych Średniego i Górnego Śląska (okolice dzisiejszego Wrocławia i Raciborza) powtarza się poprzez zmiany kultur aż do osadnictwa słowiańsko-polskiego, aktualnego tu w okresie VI—X wieku.1)
O tym, że musiała ten kraj zasiedlić ludność słowiańsko-polska, rozstrzygnęło ukształtowanie kraju, zamkniętego górami od południa, przeto i od migracyj czesko-słowackich, otwartego zaś ku nizinnej północy, skąd szła właśnie w te czasy migracja słowiańsko-polska (lechicka).
Nazwa Śląska wiązała się zrazu tylko z plemieniem i terytorium Ślęzan, rozsiadłych w okolicy dzisiejszego Wrocławia. Było to jedno z kilku plemion słowiańsko-polskich, kraj ten zaludniających.2) Każde z nich żyło oddzielnie, w zasadzie w izolacji od innych, każde miało własną swą nazwę i one tylko po nich przetrwały.
Zjednoczenia plemion tamtejszych dokonali dopiero Piastowie, a ściślej młode państwo piastowskie z ośrodkiem dyspozycyjnym w Wielkopolsce (późniejszej), więc poza tym krajem; objęło ono swym zasięgiem politycznym już wcześnie także i ten kraj. Tendencja do politycznego zjednoczenia tego kraju ze stolicą we Wrocławiu, np. jako jednego tylko z członów państwa polskiego, zaznaczyła się zwłaszcza od utworzenia w r. 1000 prowincji kościelnej wrocławskiej. W tym czasie zaczęła się poszerzać na cały kraj owa nazwa Śląska, związana dotąd — jak zaznaczyliśmy — tylko z terytorium jednego plemienia, a mianowicie z tym, na którym obecnie znajdowała się stolica całego kraju. Tak więc kraj wziął nazwę od swego ,,stołecznego" plemienia, analogicznie jak cała Polska od swego. Nie tu miejsce, aby rozpatrywać rolę' owych „stołecznych" plemion w jednoczeniu kraju, którym dały one — tu i tam — nazwę.
Już w XI wieku występuje Śląsk jako dzielnica w podziałach spadkowych piastowskich; w podziale Krzywoustego przypadł on Władysławowi (1138), którego jednak już w 1146 r. spędził zarówno z tej dzielnicy dziedzicznej, jak i z krakowskiego senioratu Bolesław, brat. Dopiero w 1163 r. przywróceni zostali do ojcowskiej dziedziny, Śląska, synowie ;Władysława, a to tak, iż w kolei starszeństwa syn Bolesława zasiadł we Wrocławiu, Mieszko w Opolu, Konrad w Głogowie. Kiedy po śmierci Konrada zawładnął Bolesław także Głogowem, rozpadł się Śląsk u progu XII w. na dwie połacie, północną wrocławsko-głogowską, południową opolską, pod dwiema oddzielnymi odtąd, między sobą nie dziedziczącymi liniami Piastowiczów, tam pod dziećmi i wnukami Bolesława, tu — Mieszka.
Nazwa i pojęcie Śląska skurczyły się wówczas do dzielnicy północnej, a wyodrębniona południowa otrzymała miano Księstwa Opolskiego. Nazwy te i pojęcia przetrwały cały wiek XIII. Dalsze rozdrabniające działy każdej z dzielnic nie odbiły się na nomenklaturze. Nb. obok tych nazw

posiadała każda dziedzina powstała z działów także i przede
wszystkim nazwę własną. Były one identyczne z nazwami grodów głównych, w których siedział udzielny lokalny Piastowicz. Dopiero od lat 1327/29, tj. od okresu masowych hołdów książąt śląskich, złożonych Koronie czeskiej z wszystkich niemal cząstek-księstw śląskich, tak północnych jak i południowych, poszerzyła się znowu nazwa i pojęcie Śląska na cały kraj, tj. objęła i Opolszczyznę. Odtąd jednak rozróżniano Śląsk Dolny, tj. północny, nizinny, nad niższym biegiem Odry, oraz Śląsk Górny, południowy, przeważnie górzysty, nad górnym biegiem tej rzeki. Rozgraniczała je zapora naturalna: puszcza nad Nysą.
Nomenklatura powyższa przetrwała bez większych już zmian do dnia dzisiejszego. Tylko w drugiej połowie XV wieku, w poczynaniach organizacyjnych króla Macieja Korwina, uległ zniekształceniu zasięg obu nazw, gdyż Śląsk Dolny miał objąć także Opole, a nadto i Łużyce przyłączone wówczas do Śląska. Śląsk Górny zmalał do niewielkiego wschodniego, przygranicznego skrawka. Ale innowacja ta okazała się nietrwała. Pojęcia powróciły do dawnego.
3. Historia ustroju Śląska i podział na okresy Plemiona osiadłe na Śląsku żyły^— jak zaznaczyliśmy — każde w izolacji w zasadzie od pozostałych, tym więcej — w izolacji od reszty świata. Ale życie każdego z nich było zarazem takie samo, jak każdego innego w całej Słowiańszczyźnie, tj. wedle prymitywnego, nie zróżnicowanego, jednego i _ tego samego typu rodowo-plemiennego. Następnie wszedł Śląsk w skład tworzącego się wówczas dopiero państwa polskiego. Przedstawiało ono już nowy, własny typ życia; wyosobniło się z reszty Słowiańszczyzny, ale zarazem stało jeszcze z dala od kultury europejskiej, zachodniej. Kontaktów z nią nie brak jednak było od początków; wkrótce zaś nabrały one na sile tak, iż Polska, a wraz z nią — i więcej, bo pierwszy z jej dzielnic — Śląsk weszły w pełni w orbitę tej kultury. Odtąd przez cały dalszy ciąg dziejów żyła i Polska, i Śląsk w kręgu tej kultury. Ale już bardzo wczesnym rezultatem wpływów tej kultury było zerwanie związku politycznego Śląska z Polską. Aktami z r. 1327/9 wszedł Śląsk w zależność lenną od Korony czeskiej, wprawdzie nie jako taki, niemniej, wobec masowości ówczesnych hołdów poszczególnych księstw śląskich — niemal cały. Wkrótce niektóre z tych księstw na podstawie czeskiego zwierzchnictwa lennego zostały wprost inkorporowane do Korony czeskiej (Wrocław 1335 r., Świdnicko-Jaworskie 1368 r.). Polska uznała nowy stan polityczny i zrzekła się formalnie swych praw do Śląska aktami z lat 1335/9.
W ciągu XIV i XV wieku ulegał Śląsk dalszemu rozdrabnianiu, głównie wskutek działów spadkowych, na mnogie księstwa i tzw. państwa, znikomych rozmiarów. Ale zarazem zaznaczało się coraz wyraźniej istnienie sił dośrodkowych, aż wreszcie skrystalizowały się one w instytucje, ogarniające cały kraj, zespalające — w zasadzie — księstwa śląskie, tak udzielne, jak i inkorporowane, a także i owe miniaturowe, ale również udzielne „państwa" śląskie.
W związku z tym scaleniem wytworzyło się pojęcie zależności już całego Śląska jako takiego od Korony czeskiej, jako jednego z krajów Korony (wiek XV). Odtąd Śląsk dzielił losy; Korony czeskiej. Ta po okresie jagiellońskim (1473—1526 r.) przeszła w dziedzictwo Habsburgów, ale do 1620 r. zachowała własną polityczną samodzielność. Po 1620 r. szybko ją traciła, tak że można ją odtąd — wraz ze Śląskiem — słusznie traktować już tylko jako jeden z krajów habsburskiej monarchii austriackiej.
Na skutek wojny śląskiej prusko-austriackiej w 1740 r." przeważna część Śląska, bo cały Dolny, Średni i połać Górnego przypadła Prusom. Tylko Cieszyńskie i Opawskie pozostały przy Austrii. Stan ten trwał do 1918 r. Ustrój Śląska, jak przedstawiliśmy to powyżej, nigdy prawie nie był samodzielny, zawsze niemal pozostawał w łączności politycznej z innym, sąsiednim, możniejszym i rozleglejszym. Związki te na przestrzeni dziejów były rozmaite i dlatego historia ustroju Śląska została w niniejszym zarysie ujęta, w okresy orientacyjne takie, że każdemu okresowi odpowiada związek Śląska ustrojowo-polityczny z innym za każdym razem politycznym organizmem sąsiednim lub brak takiego związku, przynajmniej głębszego.
Tak więc przyjmujemy 6 następujących okresów: I. Okres słowiański. Określnik ten nie oznacza tu jednak, jak analogiczne dalsze, jakiejś zależności politycznej, lecz tylko Jednorodność ustrojową całe Słowiańszczyzny, a przeto i Śląska w tym czasie, jednorodność, o której już wyżej napomknęliśmy. Okres ten obejmuje czas VI—X wieku.

II. Okres polski. Określnik ten oznacza już zależność polityczno-ustrojową Śląska od szerszego organizmu państwowego. Zarazem jest to określnik, jak analogiczny poprzedni, ustrojowej jednorodności Śląska i innych dzielnic państwa piastowskiego, nadto zaś — odmiennie niż tamten, wyraża odrębność ustrojową tego państwa, ze Śląskiem włącz
nie, od pozostałych krajów słowiańskich. Okres ten obejmuje czas X—XIII wieku.
III. Okres śląski. W okresie tym wyjątkowo brak głębszej zależności politycznej. Istnieje raczej tylko zależność formalna, zrazu jeszcze od Polski, potem już od Czech. Zarazem w tym właśnie okresie pojawia się, jeżeli nie wyraźniejsza oryginalność ustrojowa, to w każdym razie przesłanki wszystkich niemal oryginalnych późniejszych elementów ustrojowych. Oryginalność ta wynikała głównie z symbiozy w tym kraju — pogranicznym — populacji, kultur i wartości ustrojowych różnorakich, polskich, niemieckich, czeskich. Mocne
węzły tej symbiozy zadzierzgnięte zostały właśnie w tym okresie. Z tych wszystkich przyczyn nazwaliśmy ten okres —śląskim. Okres ten obejmuje czas XII—XV wieku. Wyraźniejsza granica przypada na połowę XV w. Częściowo zachodzi przeto ten okres na poprzedni. Wiek XII i XIII miały wyraźne piętno tworzenia się dopiero nowych kształtów ustrojowych.
IV. Okres czeski, ze względu na zależność — mocną dopiero w tym okresie — polityczno ustrojową Śląska jako całości od Korony czeskiej. Okres ten wypełnia XV i XVI wiek
oraz początek XVII, ściślej do utraty samodzielności politycznej przez Czechy od bitwy, przy Białej Górze w 1620 r.
V. Okres austriacki. Śląsk bowiem wraz z innymi krajami Korony czeskiej wszedł w skład austriackiej monarchii Habsburgów. Okres ten rozciąga się od 1620—1740 r.
VI. Okres pruski, gdyż przeważna część Śląska została w rezultacie wojny śląskiej zagarnięta w 1740 r. przez Prusy. Okres ten trwał od 1740—1918 r.

STAN KSIĄŻKI WG MOJEJ OCENY (JAK NA SWÓJ WIEK) : B. DOBRY

TWARDA PŁÓCIENNA OPRAWA 

ZDJĘCIE PRZEDSTAWIA EGZEMPLARZ BĘDĄCY PRZEDMIOTEM AUKCJI