"HISTORIA KULTURY STAROŻYTNEJ GRECJI i RZYMU" ,   K.KUMANICEKI ;    PWN, WARSZAWA;  stan :  bdb (stan obwoluty : plus db) ; przesyłka polecona : 10,50 zł.

SPIS TREŚCI :

GRECJA

I. Warunki naturalne
Podział terytorialny Grecji. Ukształtowanie Bogactwa naturalne. Kopalnie. Kamieniołomy Literatura do rozdziału I.......
powierzchni. Klimat. Flora
II. Kultura egejska i Grecja homerowa
Kultura egejska. Wykopaliska (Schliemann, Evans). Podział na okresy . Kultura kreteńska i helladzka. Podział kultury kreteńskiej na okresy. Okres pierwszych pałaców na Krecie. Kultura helladzka. Ceramika minyjska Orchomenos II i III. Okres późnominojski. Rozwój handlu. Okres drugiej hegemonii kreteńskiej. Architektura. Styl pierwszy i drugi we freskach i ceramice.
Rola kobiety na Krecie. Życie dworskie i religijne.........
Ustrój Krety. Struktura monarchii. Warstwy społeczne: artystokracja, rzemieślnicy, niewolnicy domowi, wolne chłopstwo. Upadek Krety.....
Kultura mykeńska. Podział kultury mykeńskiej. Wpływy kreteńskie. Różnice między kulturą mykeńska a kreteńska. Architektura. Groby szybowe i to-losowe. „Grób Agamemnona". Drugi pałac w Mykenach. Okres późnomykeński. Odczytanie pisma mykeńskiego. Trzy rodzaje pisma w świecie egejskim. Trudności w odczytywaniu pisma linearnego B. Stosunek języka archaicznego  do późniejszych dialektów greckich.............
Obraz świata mykeńskiego w świetle tabliczek. Specjalizacja w zakresie wytwórczości rzemieślniczej. Gospodarka mykeńska. Administracja. Zróżnicowanie klasowe. Rewelacje w zakresie znajomości historii religii greckiej. Formy mykeńskiego kultu religijnego. Nazwiska odczytane na tabliczkach . Kolonizacja achajska. Rozszerzenie się zasięgu kultury mykeńskiej. Stosunki handlowe ze Wschodem. Kres przewagi achajskiej w świecie egejskim Wędrówka Dorów. Migracja różnych ludów. Wtargnięcie szczepów za-chodniogreckich do Tesalii: peneści, periojkowie. Opanowanie Peloponezu przez
Dorów. Dalsze zdobycze terytorialne Dorów ..........
Ważne czynniki rozwoju kultury greckiej: pismo, igrzyska. Powstanie alfabetu greckiego. Znaczenie igrzysk dla kultury greckiej. Charakter klasowy sportu. Igrzyska olimpijskie, pytyjskie, istmijskie i nemejskie . Przejście od ustroju rodowego do miasta-państwa. Ród, fratria, fyla. Basileus, fylobasileus. Własność kolektywna i prywatna w ustroju rodowym. Początki społeczeństwa klasowego. Miasto-państwo. Synojkismos ateński Grecja homerowa. Iliada i Odyseja. Odzwierciedlenie w tych poematach pijskich. Wpływ Homera na kulturę europejską.......... 48
Literatura do rozdziału II................ 58
III. Grecja archaiczna
Rzut oka na epokę archaiczną............. 60
Wielka kolonizacja. Przyczyny kolonizacji. Rola wyroczni delnckiej w kierowaniu kolonizacją. Stosunki między metropolią a kolonią. Kolonizacja na zachodzie. Rola Tarentu. Naksos. Kyme. Massalia. Walki Fokejczyków z Karta-gińczykami i Etruskami o Korsykę. Kolonizacja na północy, na wschodzie i w Afryce. Rozwój handlu i rzemiosła. Wielki import towarów ze Wschodu. Zmiana stosunków do kupców. Ośrodki handlowe. Zatrudnienie niewolników
w rękodzielnictwie. Waza Francois.............. 60
Rozwój handlu i rzemiosła............. 65
Ulepszenia w budowie okrętów. Wiek VII okresem wynalazków w dziedzinie budowy okrętów i sprzętu żeglarskiego. Statki żaglowe. Zwiększenie ilości
żeglarzy na statkach (diera, triera).............. 69
Rozwój miast. Korynt, Ateny, Milet, Sybaris.......... 70
Przejście z gospodarki naturalnej na pieniężną. Przyjęcie systemu miar i wag ze Wschodu: funt, mina, stater, drachma (litra, uncja). Pojawienie się monet w w. VII. Wybijanie monet z elektronu. Systemy monetarne na terenie mało-azjatyckim: milezyjski i fokejski. Stopa monetarna w Grecji właściwej ... 70 Powstanie warstwy rzemieślniczo-handlowej. Niechętny stosunek arystokracji do nowo powstałej warstwy rzemieślniczo-handlowej. Początki ustroju timokratycznego................. 73
Kryzys rolnictwa i narastająca walka klas. Wprowadzenie pieniądza przyczyną ostrego kryzysu w rolnictwie. Dalsze zróżnicowanie społeczeństwa greckiego..................... 73
Prawodawcy. Odebranie rodowi przez miasto-państwo prawa zemsty. Kodyfikacja praw w koloniach (Zaleukos, Charondas). Diallektes i aisymnetes w miastach greckich. Zmiany w procedurze sądowej. Rodzaje kar. „Oczyszczanie" kraju z zabójstwa...................74
Tyrania. Dyktatury tyranów jako rezultat pierwszej fazy ruchów rewolucyjnych. Podejmowanie robót publicznych, popieranie handlu i rzemiosła oraz kultów ludowych przez tyranów. Wrogi stosunek społeczeństwa do tyranów. Tyrania w Jonii (Trazybulos), na Samos (Polikrates), na Lesbos. Działalność Periandra w Koryncie. Tyrania w Sikionie (Kleistenes)...........76
Attyka od Kylona do upadku Pizystratydów. Narastanie kryzysu ekonomicznego i zaostrzenie się walki klasowej. Zamach Kylona. Prawodawstwo Dra-kona. Solon: sejsachteja, wprowadzenie sądu przysięgłych, podział ludności na cztery klasy majątkowe (pentakosiomedimnoj, hippeis, zeugici, teci). Organizacja życia gospodarczego. Kompromisowy charakter reform Solona. Trzy stronnictwa w Atenach: paralioj, pediakoj, pediakoj, diakrioj. Rządy Pizystrata w Atenach. Działalność w zakresie budownictwa. Panatenaje. Wielkie Dionizja. Rozwój sztuk plastycznych. Upadek tyranii Pizystratydów.........79
Reforma Kleistenesa. Walka między warstwą rzemieślniczo-kupiecką a starą arystokracją. Nowy podział na fyle ważnym krokiem ku zdemokratyzowaniu państwa ateńskiego. Reforma Rady (bule).............83
Podboje Sparty na Polopenezie. Powstanie Związku Tesalskiego, Beoc-kiego, Amfiktionii Delfickiej. Związek Peloponeski pod zwierzchnictwem Sparty.

Podboje Sparty w Lakonii, na Kyterze, w Messenii, Argos i Arkadii. Symmachia spartańska..................... 84
Państwo spartańskie. Wychowanie młodzieży. Życie obywateli. Spartiaci, periojkowie i heloci. Odcięcie Sparty od reszty świata greckiego. Władza w państwie: królowie, eforowie, geruzja, apella. Powolne zmiany ustroju. Ustawa Epitadeusa. Wytworzenie się różnic majątkowych w obrębie „wspólnoty spartańskiej" .. 85
Amfiktionia delficka. Plemiona wchodzące w skład Amfiktionii. Jej organizacja. Pierwsza wojna święta. Igrzyska pytyjskie. Reorganizacja Amfiktionii . Ogólny obraz życia w epoce archaicznej. Domy prywatne. Ubiór. Małżeństwo. Zwyczaje pogrzebowe ............. 88
Cyklicy i Hezjod. Epigoni Homera. Epopeje cykliczne. Hezjod: Teogonia, Katalog kobiet, Prace i dni. Parodiowanie Homera: Margites i Bartrachomachia . . 92 Liryka. Liryka jońska i eolska na wyspach. Elegie wojenne (Kallinos). Twórca jambografii Archilochos z Paros. Simonides i Amorgos i Hipponaks. Mimner-mos z Kolofonu. Elegia miłosna. Anakreont. Alkajos. Safona. Odrębny charakter poezji lirycznej w Grecji macierzystej. Twórczość Tyrtajosa i Solona ... 93 Muzyka i liryka chóralna. Mityczni twórcy muzyki greckiej: Orfeusz, Muzajos, Linos, Amfion. Instrumenty muzyczne: lira, kithara, aulos. Nomos i jego rodzaje. Polymnestos z Kolofonu, Sakkadas z Argos. Zawody muzyczne w Delfach. Monodyczny charakter muzyki greckiej. Gama zstępująca. Tetrachord. System muzyczny grecki: gama dorycka, frygijska, lidyjska. Gamy podniesione i obniżone. Sparta ośrodkiem rozwoju muzyki chóralnej. Tales z Gortyny, Ksenoda-mos z Kytery. Ksenokritos z italskich Lokroj. Alkman. Trójczłonowa kompozycja stroficzna. Pierwiastek subiektywny i aktualny. Dytyramby, prozodie, peany, hymny, hyporchematy, epinikia, skolia, epithalamia, treny. Arion z Metymny, Lasos z Hermiony, Stesichoros z Himery. Utwory epiczne: Geryoneis, Zburzenie Troi, Oresteja. Ibikos z Region. Największy rozkwit pieśni chóralnej: Simonides, Bakchilides z Keos. Piewca ideałów arystokratycznych — Pindar. Poetki: Telesilla z Argos, Korynna z Tanagry, Praksilla z Sikionu '......... 99
Reforma religijna i pogłębienie etyczne. Zainteresowanie zagadnieniami etycznymi. Wzmożenie życia religijnego. Znaczenie świątyni w Delfach. Religia Demetry. Kult Dionizosa. Orficy. Epimenides z Krety, Onomakritos, Abaris, Aristeas, Ferekydes..................106
Filozofia jońska. Przejaw charakterystycznego dla twórczości jońskiej krytycyzmu w filozofii. Poglądy Talesa z Miletu. Anaksimander. Anaksimenes. Heraklit. Prekursorzy idealizmu: Pitagoras, Ksenofanes z Kolofonu, Parmenides. Empedokles z Akragas.................111
Początki historiografii. Hekatajos z Miletu: próba racjonalistycznej interpretacji mitów, opis wybrzeży Morza śródziemnego........118
Sztuka archaiczna. Budownictwo sakralne. Dwa kierunki w architekturze — dorycki i joński. Części świątyni: cella, pronaos, peristaza. Architektura kamienna. Rozwój stylu doryckiego. Świątynie jońskie. Świątynia Artemidy w Efezie, Herajon na Samos. Skarbiec Sifnijczyków w Delfach. Polichromia świątyń greckich . . 118 Rzeźba. Figurki z brązu, terakoty i kości słoniowej. Styl o tendencji odśrodkowej. Styl zwartego bloku. Powstanie rzeźby monumentalnej. Szkoły doryckie w Argos i Koryncie. Szkoły jońskie na Paros, Naksos, Chios, w Milecie. Nowy materiał: kamień i brąz. Posąg Kleobisa (lub Bitona), kurosy (Apollo z Tenei), Hera z Samos. Skarbiec Sifnijczyków w Delfach. Szkoła attycka. Ideał nowej klasycznej piękności — Apollo z Piombino...........124

Malarstwo i ceramika. Pinakes. Ceramika: kratery, pithosy, amfory, le-kythy. Styl geometryczny: naczynia protokorynckie, milezyjskie. Styl czerwono-figurowy na Chalkis i w Atenach. Styl attycki (waza Francois). Technika czerwono-figurowa, styl surowy: Eutymides, Eufronios, Duris, Brygos, Hieron . . . 129 Literatura do rozdziału III................136
IV. Okres attycki — Grecja klasyczna wieku V
Rzut oka na historię polityczną w wieku V. Powstanie potęgi morskiej Aten jako rezultat zwycięskich wojen z Persami. Związek Ateński. Przeniesienie kasy związkowej z Delos do Aten. Powstania państw związkowych przeciw Atenom. Rywalizacja między Spartą i Atenami. Walka między stronnictwem Efialtesa i Kimona. Zwycięstwo stronnictwa radykalno-demokratycznego: ograniczenie znaczenia areopagu, wprowadzenie zapłaty za funkcje państwowe, dopuszczenie zeugitów do archontatu. Klęska Aten w walce ze Spartą. Pokój 30-letni. Ateny centrum duchowym Hellady. Wojna peloponeska.........138
Prymat handlowy Aten po wojnach perskich i zmiany w strukturze klasowej społeczeństwa ateńskiego. Rozbudowa Pireusu. Zasięg eksportu i importu ateńskiego. Wzrost znaczenia politycznego warstwy rzemieślniczo-kupieckiej.....................143
Niewolnictwo w Atenach. Wzrost niewolnictwa po wojnach perskich. Zatrudnienie niewolników w rzemiośle, kopalniach, domach zamożniejszych obywateli. Stosunek do niewolników. Niski poziom techniki produkcyjnej. Bunty niewolników....................145
Poglądy na pracę. Pogarda dla pracy fizycznej i dla pracy zarobkowej . . 146 Demokracja ateńska. Ograniczony charakter demokracji ateńskiej. Brak praw politycznych dla niewolników, kobiet i metojków. Reformy dokonane przez stronnictwo radykalno-demokratyczne: „lud" suwerenną władzą w Atenach. Wybór urzędników przez losowanie. Dokimazja. Ograniczenie władzy archontów. Strategowie. Zakaz powtórnego wyboru urzędnika. Kolegialność urzędów. Funkcje Rady. Prytanie. Zgromadzenie ludowe. Ostracyzm. Demagodzy.....146
Upowszechnianie kultury. Widowiska teatralne. Theorikon. Wychowawcze znaczenie teatru..................149
Upowszechnianie sportu. Troska o demokratyzację sportu. Gimnazjony i palestry. Rozgraniczenie klasowe w dziedzinie sportu. Sofroniści. Wychowawcze znaczenie sportu. Rodzaje sportu..............150
Życie w Atenach. Gimnazjony miejscem zebrań towarzyskich Ateńczyków Atmosfera wielkomiejska. Skromny sposób życia Ateńczyków: ubiór, pożywienie. Biesiady. Zajęcia kobiet...............151
Trzy pokolenia. Aischylos, Frynichos, Kritios, Nesiotes. Tradycjonalizm myślenia, surowy klasycyzm formy. Pokolenie drugie (czasy Perykiesa): tradycjonalizm, religijna interpretacja mitologii historii (Sofokles, Herodot). Dojrzały klasycyzm w dziedzinie formy (tragedie Sofoklesa, Partenon). Trzecie pokolenie: krytycyzm w stosunku do religii (Protagoras). Sofiści. Elitarny charakter nauki.
Oświecenie attyckie..................156
Anaksagoras. Materializm. Spermata. Nus...........158
Demokryt z Abdery. Pierwszy konsekwentnie zbudowany materialistyczny pogląd na świat. Niepodzielne i niezmienne atomy. Różnice między atomami. Powstanie organizmów. Zagadnienia etyczne. Wyższość rozkoszy umysłowych od zmysłowych. Pisma Demokryta. Ograniczona postępowość jego poglądów demokratycznych...................159

Sofiści. Wpływ sofistów na umysłowość ateńską. Protagoras z Abdery. Inni sofiści: Alkidamas, Likofron, Trazymach, Hippiasz z Elidy, Prodikos z Keos. Znaczenie krasomówstwa w nauce sofistów. Znaczenie pod tym względem Gorgiasza z Leontinoj. Antyfont, pierwszy Ateńczyk sofista. Znaczenie sofstów dla
kultury greckiej...................160
Sokrates. Przeciwnik relatywizmu sofistów, przedstawiciel attyckiego oświecenia. Nauka o obiektywnym prawie moralnym. Arete najwyższym dobrem. Metoda dialektyczna. Krytyka ustroju demol ratycznego. Sympatie oligarchiczne. Znaczenie Sokratesa dla rozwoju filozofii greckiej..........163
Herodot i Tukidides. Herodot — ojciec historii: zainteresowanie przeszłością, tradacyjny sposób myślenia, wiara w ingerencję bogów w dzieje. Tukidides — zainteresowanie wydarzeniami aktualnymi. Racjonalistyczny sposób ujmowania dziejów. Odrzucenie mitologii............ 165
Broszury polityczne. Sprzyjające warunki rozwoju literatury politycznej. Pamflet Stesimbrotosa przeciw Temistoklesowi i Peryklesowi. Epidemie łona z Chios. Broszura o ustroju Aten. Konstytucja lacedemońska Kritiasa .... 166 Medycyna i nauki ścisłe. Corpus Hippocrateum. Odrzucenie przez Hippo-kratesa przesądów religijnych w medycynie. Stosowanie doświadczenia i obserwacji. Zapobieganie chorobom. Diogenes z Apollónii, Alkmajon z Krotonu. Wzmianki o przedstawicielach innych nauk ścisłych...........167
Tragedia attycka. Powstanie tragedii z dytyrambu. Tespis. Rola wychowawcza tragedii attyckiej. Teatr grecki i aktorzy. Aischylos. Sofokles. Eurypides . . . 168 Muzyka w tragedii greckiej. Znaczenie muzyki w tragedii Aischylosa. Ograniczenie jej roli przez Sofoklesa. Wielkie arie solowe w tragedii Eurypidesa. Partie liryczno-orchestyczne i partie sceniczne tragedii greckiej. Metra w tragedii, tonacje w pieśniach chóralnych. Frynichos, Agaton.......173
Komedia attycka. Realistyczna farsa megarejska. Scenki rodzajowe Epichar-ma. Czerpanie tematyki z dziedziny politycznej. Humor i liryzm komedii staro-greckiej. Kratinos, Eupolis, Arystofanes. Upadek komedii po wojnach peloponeskich......................175
Muzyka w komedii attyckiej. Budowa komedii. Metra. Rola muzyki w komedii 176 Architektura. Wybitne wzmożenie twórczości w dziedzinie sztuk plastycznych po wojnach perskich. Świątynia Zeusa w Olimpii jako przykład stylu surowego. Synteza elementów jońskich i doryckich: Partenon, Propyleje, świątynia Ateny Nike. Styl joński — Erechtejon. Wygląd Aten..........180
Rzeźba. Styl surowy: posągi Harmodiosa i Arystogejtona, przyczółki świątyni Zeusa Olimpijskiego w Olimpii. Klasyczność rzeźby greckiej w twórczości Fidiasza i jego uczniów. Fryz partenoński, posągi Ateny Partenos i Zeusa Olimpijskiego. Dyskobol Myrona. Poliklet — twórca kanonu proporcji ciała ludzkiego (Doryforos). Balustrada Nik. Tendencja do świadomego archaizowania: Alkamenes .... 185 Malarstwo. Polignot z Tazos, Mikon i Panajnos. Apollodor. Nowa technika malarska. Zeuksis i inni malarze. Tematyka...........199
Ceramika. Rozkwit malarstwa wazowego. Technika czerwonofigurowa. Styl surowy. Styl swobodny. Związek malarstwa wazowego z wielkim malarstwem. Tematyka malarstwa wazowego...............201
Literatura do rozdziału IV................202
V. Grecja klasyczna wieku IV
Od zdobycia Aten przez Lysandra do bitwy pod Cheroneją. Klęska Aten w wojnie ze Spartą — klęską całego świata greckiego. Pokój Antalkidasa.

Zrzucenie w Atenach tyranów ustanowionych przez Spartc. Odnowienie przez Ateny Związku Morskiego. Krótkotrwała hegemonia Teb. Epaminondas, klęska Sparty pod Leuktrami. Upadek drugiego Związku Ateńskiego. Rozdrobnienie polityczne Grecji. Filip Macedoński w Radzie Amfiktionii Delfickiej. Pokój Filokratesa. Obsadzenie Elatei przez Filipa. Demostenes. Sojusz między Atenami i Tebami. Klęska pod Cheroneją. Koniec niepodległości greckiej. Powstanie Związku Korynckiego. Poparcie Filipa przez warstwy posiadające .... 204 Stosunki gospodarcze i społeczne. Zaostrzenie się walki klasowej. Zmniejszenie się warstwy średnio zamożnego włościaństwa na skutek wojen pelopone-skich. Zniszczenie rolnictwa. Zubożenie chłopstwa. Ochlos. Koncentracja własności ziemskiej w rękach bogaczy. Kryzys drobnych rzemieślników. Praca niewolników w rzemiośle. Specjalizacja w rzemiośle. Walka bogaczy z biednymi.
Obawa przed przewrotem społecznym.............20S
Ogólny obraz kultury wieku IV. Różnice w wykształceniu bogatych i biednych. Koniec wychowawczo-społecznej roli teatru. Mitologiczna tragedia grecka bez łączności z życiem. Próby stworzenia tragedii historycznej. Brak aktualnej problematyki. Komedia „średnia". Trawestacja mitów i obraz życia warstw zamożnych. Komedia „nowa". Rozkwit prozy, retoryki, filozofii, i historii. Wysoki poziom rzeźby.207
Wymowa. Wpływ sofistów na wymowę. Przemówienia popisowe, „pochwały". Pierwsi wybitni adwokaci ateńscy — Lizjasz. Isokrates — twórca klasycznej prozy attyckiej, założyciel pierwszej szkoły retorycznej. Poglądy polityczne Isokratesa. Obóz antymacedoński. Demostenes, Hyperejdes, Likurg. Filmace-dończyk Aischines. Ostatni polityczni mówcy ateńscy. Deinarchos i Demochare9 208 Zretoryzowanie historiografii. Przeciążenie historiografii retoryką — Eforos, Teopomp, Anaksimenes. Historia Sycylii Filistosa, historia państwa perskiego—Ktesjasz.....................210
Cynicy i hedonicy. Ucieczka od rzeczywistości. Szukanie szczęścia osobistego w doskonaleniu samego siebie. Szkoła cyników: Antystenes, Diogenes z Sinope. Szkoła hedoników: Arystyp, Hegezjasz — propagator samobójstwa .... 213 Platon. Idealistyczny pogląd na świat: jedynie prawdziwy byt idei, uczestnictwo idei w rzeczach. Poznanie umysłowe. Najwyższa idea — dobra. Koncepcja uduchowionego i rozumnego świata. Idealne państwo Platona. Założenie Akademii ......................21S
Arystoteles. Liceum (Perypat). Dialektyka i metoda historyczna w badaniach. Przyznawanie bytu samoistnego jedynie rzeczom. Poznanie empiryczne. Poglądy etyczne Arystotelesa. Znaczenie Arystotelesa jako1 organizatora i systematyzatora nauki. Poetyka i logika.................217
Matematyka, astronomia, medycyna. Rola Akademii Platońskiej w rozwoju matematyki: Eudoksos z Knidos, Leodamas. Menajchmes, Archytas. Rozwój medycyny: Diokles z Kary stos............219
Poezja. Obniżenie się poziomu poezji w wieku IV. Choirilos i Antimach. Renesans liryki chóralnej. Melanippides, Kinezjasz, Frynis, Filoksenos z Kytery. W teatrze komedia średnia: Antifanes, Anaksandrides, Aleksis. Trawestacja mitów. Komedia nowa: Menander, Difilos, Filemon.........220
Architektura. Styl dorycki w Grecji właściwej. Kolumny z głowicą koryncką. Świątynia Ateny Alea w Tegei. Pomnik wotywny. Lysikratesa. Odrodzenie stylu jońskiego w Małej Azji. Świątynia Artemidy w Efezie. Pierwsze kamienne teatry greckie. „Sala dziesięciu tysięcy", skeuoteka w Pireusie......223
Rzeźba. Kefisodot — reprezentant stylu przejściowego. Praksyteles — twórca nowego ideału piękna w rzeźbie. Skopas — styl patetyczny. Nowy kanon rzeźbiarski Lyzypa. Początek epoki  hellenistycznej..228
Malarstwo. Dążenie do efektu patetycznego w malarstwie Arystydesa z Teb. Poprzednik Arystydesa — Parrasjos. Szkoła sikiońska, Pausias. Wprowadzenie enka-ustyki. Apelles. Szkoła attycka. Nikias, Atenion z Maronei. Tematyka w malarstwie ......................237
Literatura do rozdziału V................238
VI. Epoka hellenistyczna
Rzut oka na historię hellenizmu. Wojna Aleksandra Wielkiego z Persami. Dalsze plany polityczne króla. Podział monarchii Aleksandra po jego śmierci. Upadek polityczny i gospodarczy Grecji właściwej po wojnie peloponeskiej. Wyludnianie się Grecji. Związek Etolski i Związek Achajski. Reformy Agisa, Kleo-menesa III. Wraz z upadkiem niepodległości Grecji koniec miasta-państwa jako ośrodka życia politycznego. Kosmopolityzm kultury. Ośrodki działalności kulturalnej — Aleksandria, Pergamon, Ateny. Zetknięcie się po raz pierwszy ze światem rzymskim. Przejście Syrakuz i Macedonii pod panowanie Rzymu. Prowincja Achaja. Prowincja Azja, Syria i Pont. Opanowanie przez Rzym Egiptu . 239 Egipt hellenistyczny. Podstawy ekonomiczne państwa. System podatkowy. Etatystyczny charakter polityki gospodarczej Ptolemeuszów. Warstwy społeczne. Wspaniałość Aleksandrii. Przenikanie wzajemne kultury helleńskiej i kultur orientalnych .....................242
Państwo Seleukidów. Religia sankcja władzy monarszej. Rozwój miast, świadoma polityka kolonizacyjna. Szerzenie się kultów wschodnich. Słabość państwa......................245
Grecja macierzysta i wyspy. Zaostrzenie się sprzeczności klasowych. Ruchy społeczne w Sparcie i na wyspach. Upadek ekonomiczny Grecji. Rodos ośrodkiem handlowym na Morzu Egejskim. Szkoła rzeźbiarska na Rodos. Rozkwit wysp Kos i Delos ................247
Synkretyzm religijny. Utożsamianie nowo poznanych bóstw orientalnych z greckimi: kult Sarapisa, Izydy, Atargatis, Kybeli. Szerzenie się judaizmu. Budowanie panteonów. Kult przypadku — Tyche. Szerzenie się astrologii babilońskiej i magii. Euhemeros — przedstawiciel myśli postępowej.....248
Stoa i Ogród Epikura. Zenon z Kitionu, założyciel szkoły stoików. Związek stoicyzmu z nauką cyników. Ideał państwa ogarniającego całą ludzkość. Równość wszystkich ludzi. Poglądy etyczne. Ogród Epikura: negatywny stosunek do życia publicznego. Poglądy filozoficzne Epikura............249
Sceptycyzm i Akademia Platońska. Szkoła sceptyczna Pyrrona. Afasia. Przyjęcie się kierunku sceptycznego w medycynie. Sceptycyzm w Akademii — Arkesilaos, Karneades, Kleitomach. Tendencja do eklektyzmu w w. I: Filon z Larissy i Antioch z Askalonu. Reprezentanci eklektyzmu w średniej Stoi: Panajtios
i Pesejdonios....................252
Nauki ścisłe i humanistyczne w szkole perypatetyków. Uprawianie nauk przyrodniczych. Metoda empiryczna. Praca zespołowa. Teofrast, Menon, Eudemos. Dikajarch. Heraklejdes z Pontu. Straton. Przedstawiciele nauk humanistycznych: Chamajleon, Heraklejdes z Pontu, Fainias z Eresos, Praksifanes, Idomeneus.....................252

Nauka w Aleksandrii. Założenie Muzeum przez Ptolemeusza Sotera. Aleksandria ośrodkiem nauk ścisłych i humanistycznych.........254
Matematyka. Euklides (Aleksandria). Archimedes (Syrakuzy). Apollonios z Perge......................254
Geografia. Rozszerzenie wiadomości geograficznych Greków w rezultacie wypraw Aleksandra Wielkiego. Geografia opisowa. Aristobulos, Nearchos, An-drostenes, Pyteas z Massalii. Twórca geografii fizycznej i matematycznej, Era-tostenes z Kyreny. Popularyzator wiedzy geograficznej — Strabon .... 256
Astronomia. Obserwatorium astronomiczne w Aleksandrii. Arystarch z Samos. Konon i Dositeos. Seleukos. Hipparch z Nicei........258
Technika. Ustrój oparty na niewolnictwie przeszkodą w pełnym wykorzystaniu zdobyczy technicznych. Młyny wodne. Niedocenianie twórców w zakresie techniki. Udoskonalenia techniczne w dziedzinie broni: machiny oblężnicze, kata-pulty. „Telegraf" wodny, „telegraf" Kleoksenosa i Demoklejtosa. Ktesibios —¦ najgenialniejszy konstruktor wieku III. Inni konstruktorzy: Filon, Heron . . 259 Medycyna. Sekcja zwłok. Lekarze: Herofilos z Chalkedonu, Erasistratos z Kos. Szkoła empiryczna Filinosa z Kos. Szkoła metodyczna Asklepiadesa .... 260 Powstanie filologii. Biblioteka aleksandryjska Ptolemeusza Sotera. Badanie rękopisów. Zenodot, Eratostenes, Arystofanes z Bizancjum: Arystarch z Samo-traki, zwolennik teorii analogii w języku; Kallimach z Kyreny, Likofron. Dioni-zjos Trak, autor pierwszej gramatyki greckiej. Biblioteka w Pergamon i szkoła filologiczna. Krates z Mallos, reprezentant teorii anomalii w języku .... 261 Wymowa hellenistyczna. Tematy fikcyjne, mowy popisowe. Hegezjasz z Magnezji. Styl azjański. Reakcja przeciw patetyczności (attycyzm) .... 263 Historiografia. Beletrystyczny charakter dzieł historiograficznych, zamiłowanie do niezwykłości: Aristobul, Kallistenes, Hekatajos z Abdery, Euhemeros z Messany. Ujęcie rzeczowe: Ptolemeusz Soter, Hieronim z Kardii, Apollodor, Arat z Sikionu. Najwybitniejszy historyk okresu hellenistycznego — Polibiusz. Historie innych narodów pisane po grecku. Septuaginta. Maneton i Berossos. Fabius Pictor — historia rzymska po grecku..........265
Poezja. Elitarny charakter poezji. Filologowie aleksandryjscy poetami (Kallimach). Penegiryczny epos historyczny. Zamiłowanie do epyllionu i uczonej elegii miłosnej (Antimach i in.). Poematy aitiologiczne. Renesans eposu dydaktycznego. Epigram — Askiepiades, Leonidas z Tarentu. Utwory figuralne —¦ Teokryt, Dosiadas. Sielanki. Mimy Herondasa. Twórczość cyników. Teatr w okresie hellenistycznym. Mimy...................267
Architektura i urbanistyka hellenistyczna. Zakładanie miast greckich na terytorium państwa perskiego. Pergamon. Urządzenia sanitarne w miastach. Portyki. Gmachy publiczne. Domy prywatne. Porządek joński w budownictwie sakralnym, świątynia Didymajon w Milecie, Zeusa Sosipolis w Magnezji, Asklepiadesa w Priene. Pseudodipteros. Budowle okrągłe. Latarnia morska na wyspie
Faros......................270
Rzeźba. Kierunek lizypowski. Styl patetyczny — rzeźby na Akropolu ateńskim i w Pergamon: umierający Gali, Grupa Laokoona, Wenus milońska. Kierunek rodzajowy: „Stara pijaczka" Myrona, Boethos. Zamiłowanie do erotyki. Elementy krajobrazowe w rzeźbie. Popisywanie się erudycją. Skłonność do gigantyczności. Nurt klasycystyczny: posągi tzw. Kleopatry...........275
Malarstwo. Zamiłowanie do patosu, tematyki erotycznej, malarstwa rodzajowego i krajobrazowego. Karykatury. Antifilos. Malowidła eskwilińskie . . . 289 Literatura do rozdziału VI................290

RZYM
I. Italia i jej najdawniejsza ludność
Półwysep Apeniński. Położenie geograficzne, podział Italii na krainy geograficzne, klimat, gleba........ 297
Najdawniejsza ludność Italii. Italikowie, kultura terramare, kultura Villanowa...................... 298
Późniejsza ludność Italii. Plemiona Italików. Plemiona nieitalskie .... 299

Etruskowie: osiedla, organizacja polityczna, rzemiosło i handel, rolnictwo, sztuka i religia.... 300
Fenicjanie i Grecy: kolonie fenickie, rola miast greckich...... 313
Podboje etruskie i rywalizacja grecko-etruska . ..... 314
Literatura do rozdziału I................ 316
II. Rzym w epoce królewskiej (753?-509)
Początki Rzymu: Federacja 30 osiedli. Roma ąuadrata. Septimontium. Miasto czterech dzielnic...317
Społeczeństwo rzymskie. Pierwotny ustrój rodowy. Familia. Comitia curiata. Król i senat. Populus Romanus Quritium, klienci i plebejusze. Reforma Serwiusza
Tuliusza.....................318
Stosunki gospodarcze. Rolnictwo i pasterstwo. Początki rzemiosła rodzimego. Handel....................320
Pierwotna religia rzymska. Animizm. Wielobóstwo. Przejście do antropomorfizmu. Kapłani..................321
Literatura do rozdziału II................323
III. Okres wczesnej republiki (509 - 275)
A. Od wypędzenia królów do zjednoczenia Italii pod panowaniem rzymskim Sytuacja polityczna. Ustalenie się ustroju republikańskiego gminy. Kon-sulowie, kwestorzy, dyktatorzy. Walki z Porsenną, Związek Latyński, Związek Rzymsko-latyński. Zajęcie Rzymu przez Gallów. Wojny 6amnickie. Wojna z Pyrrusem 324
Walka plebejuszów z patrycjuszami. Lex Valeria de provocatione. Comitia tributa. Prawo XII tablic................327
Dwa nowe urzędy: tribuni militum consulari potestate, cenzorowie . . . 329

Zakończenie walki plebejuszów z patrycjuszami i utworzenie nowych urzędów. Zaostrzenie się walki klasowej. Leges Liciniae Sextiae. Pretorowie, edylowie kurulni. Lex Ogulnia, Lex Hortensia..........330
Utworzenie się nobilitas ...............332
Stosunki gospodarcze. Ustalenie się systemu produkcji opartego na niewolnictwie. Koncentracja własności prywatnej w rękach patrycjuszów. Przejście od gospodarki naturalnej do pieniężnej............332
B. Związek Italski i organizacja jego siły zbrojnej Podział ludności ze względu na przysługujące uprawnienia: Cives optimo iure, cwes sine suffragio, wyzwoleńcy. Obywatele na prawie latyńskim. Socii 333

Wojsko rzymskie na początku wieku III. Legion rzymski, uzbrojenie, system walki. Obóz rzymski. Nagrody... . 334
Rzemiosło artystyczne i architektura. Podniesienie się poziomu rzemiosła. Pierwsze przejawy oryginalności artystycznej w rzemiośle, ceramice i architekturze. Świątynia Saturna, świątynia Zgody. Domy prywatne.....336
Zaczątki rodzimej twórczości. Pieśni ludowe, początki prozy . . . 338

Literatura do rozdziału III................340
IV. Rzym pierwszym mocarstwem w basenie Morza Śródziemnego (275 - 146)
A. Podbój świata śródziemnomorskiego przez Rzym
Sytuacja polityczna. Pierwsza wojna punicka. Pierwsza wojna macedońska. Druga wojna punicka.................341
Rzymska poezja i teatr w okresie 1 i 2 wojny punickiej: Andronikus, Newiusz, Plautus...................343
Dwaj nobilowie piszący po grecku. Fabiusz Pictor, Alimentus . . . 346

Mellenizacja religii rzymskiej i wprowadzenie kultu orientalnego. Wprowadzenie kultu Cerery, Libera i Libery, kultu Merkurego, Eskulapa. Ludi Tarentini. Odnowienie uroczystości ver sacrum. Lectisternia. Wprowadzenie kultu Kybeli, Ludi Megalenses.................347
B. Rzym najpotężniejszym mocarstwem w basenie Morza Śródziemnego.
Stosunki polityczne. Druga wojna macedońska. Wojna z Galiami i Ligurami. Trzecia wojna macedońska. Przyłączenie Macedonii. Utworzenie prowincji Achai. Trzecia wojna punicka i zburzenie Kartaginy. Utworzenie prowincji Azji ....................349
Zarząd prowincyj .................350
Ogólny wzrost bogactwa w Rzymie...........352
Nobilitas i ekwici...................353
Ustalenie się w Rzymie produkcji opartej na niewolnictwie .... 354 Dalszy zanik drobnej własności i tworzenie się proletariatu. Rozdawnictwo zboża, widowiska urządzane dla ludu..........356
Miasto Rzym. Nowe gmachy publiczne: Insulae. Wzrost wymagań estetycznych obywateli. Przepych. Rozluinienie obyczajów........358
Wpływy greckie i orientalne oraz reakcja rzymska. Scypion Starszy i inni Rzymianie piszący po grecku. Filhellenowie: Emilius Paulus. Napfyw Greków do Rzymu po bitwie pod Pydną: Polibiusz. Uchwały senatu ograniczające wpływy greckie......................360
Marek Porcjusz Katon................362
Eniusz. Wprowadzenie do Rzymu literatury hellenistycznej......364
Teatr rzymski. Cecyliusz Stacjusz, Publiusz Terencjusz Afer. Zastąpienie palliaty przez togatę: Titinius, Afraniusz, Atta. Tragedia: Eniusz, Pakuwiusz, Akcjusz. Atellana. Mimy................365
Literatura do rozdziału IV................368

V. Rzym w epoce wojen domowych (146-31)
A. Od powstania niewolników na Sycylii do dyktatury Sulli
Państwo i społeczeństwo. Powstania niewolników na Sycylii. Grakchowie. Reforma wojskowa Mariusza. Lex Plautia Papiria. Wojna z Mitrydatesem. Dyktatura Sulli. Wzrost kryzysu socjalnego. Wyludnienie się wsi italskiej. Walka między ekwitami a senatorami o opanowanie sądownictwa. Wyzysk prowincji.
Szybkie bogacenie się sfery senatorskiej i arystokracji finansowej.....369
Wzrost wpływów helleńskich i kultów wschodnich. Wpływ Stoi na wierzenia religijne i poglądy filozoficzne Broszury polityczne i autobiografie. Gajus Grakchus, Kwintus Lutacjusz Katulus i in.....................375
Wymowa i teoria wymowy. Serwiusz Sulpicjusz Galba, Marek Emiliusz Lepidus, Mummiusz i in. Lucjusz Eliusz Sitlo Prekoninus, Lucjusz Celiusz Antipater. Reakcja rzymska przeciw wpływom greckim w wymowie. Rhetorica od Herennium....................376
Dwa pokolenia annalistów i historyków. Annaliści: Kasjusz Hemina, Pizon i in. Historycy: Publiusz Semproniusz Asellio, Lucjusz Celiusz Antipater. Młodsi annaliści: Gajus Klaudiusz Kwadrigarius, Waleriusz Antias, Li-cyniusz Macer, Lucjusz Sizenna, wprowadzenie do historiografii elementu powieściowego ....................377
Narodziny filologii i krytyki literackiej. Działalność Kratesa. Pierwszy rzymski filolog Lucjusz Eliusz Stilo Prekoninus. Próby reformy ortografii. Spór 0 pochodzenie języka; szkoła analogistów i anomalistów.379
Rozwój nauki prawa pod wpływem Stoi. Wpływ dialektyki stoickiej na rozwój nauki prawa. Zainteresowanie dla „starożytności" i prawa publicznego 381 Poezja i dramat w drugiej połowie wieku II i na początku wieku I. Twórca satyry Lucyliusz. Hostius i Furius z Ancjum. Epigramy erotyczne K. Ka-tulusa jako pierwsze oznaki aleksandrynizmu w literaturze rzymskiej. Zanik palliaty i togaty. Przejście atellany do literatury: Novius i L. Pomponius . . . 382
B. Od dyktatury Sulli do bitwy pod Akcjum Ogólna charakterystyka okresu.............384
Sytuacja polityczna. Powstanie ludności wiejskiej w Etrurii (Lepidus). Ser-torius w Hiszpanii. Powstanie Spartakusa. Konsulat Pompejusza i Krassusa, Wzmocnienie władzy Pompejusza. Utworzenie prowincji Bitynii, Pontu, Syrii. Cezar na czele stronnictwa popularów. Spisek Katyliny. Pierwszy triumwirat (Pompejusz, Cezar, Krassus). Podbój Galłii przez Cezara. Jedynowladztwo Cezara. Drugi triumwfrat (Oktawian, Antoniusz i Lepidus). Bitwa pod Akcjum. Koniec republiki nobilów................385
Zwyrodnienie życia politycznego w Rzymie w ostatnim pięćdziesięcioleciu republiki. Przekupstwo. Kwintusa Cycerona pismo De petitiom consulatus. Nadużycia w sądownictwie................389
Lichwa i wyzysk prowincyj. Wielka ilość bankierów i finansistów. Zdzierstwa namiestników prowincji (Werres i in.)...........393
Życie ponad stan i zadłużenie powszechne. Wzrost majątków nobilów i ekwitów. Ustawy Cezara ograniczające lichwę i gromadzenie pieniędzy. Powstanie Celiusza pod hasłem oddłużenia.............395
Rozkład życia rodzinnego w sferze senatorskiej. Wpływ kobiet na życie polityczne. Wielka ilość rozwodów. Upadek moralności życia rodzinnego (Proces Kluencjusza Habitusa). Wzrost prostytucji...........396
Niewolnicy i wyzwoleńcy. Wzrost liczby i znaczenia niewolników. Upowszechnienie peculium. Coraz częstsze zjawisko wyzwalania niewolników.....398
Kulty orientalne, astrologia i okultyzm. Wzrost kultów orientalnych i praktyk magicznych także i w sferze nobilów. Publiusz Nigidius Figulus . . 400
Epikureizm w Rzymie i poemat Lukfecjusza. Filodemos z Gadary. Siron. Tytus Lukrecjusz Carus..401
Działalność filozoficzna Cycerona. Eklektyzm, uprzystępnienie Rzymianom dorobku filozofii greckiej.................403
Wymowa. Rozwój wymowy pod wpływem sprzyjających warunków politycznych. Kw. Hortensjusz przedstawiciel stylu azjańskiego. Cyceron jako mówca. Attycyzm: Kalwus, Brutus i in............... 405
Broszury polityczne i pamflety. Pamflet bronią polityczną. Pitolaus, Teofanes z Mityleny. Warron .408
Cezar i Salustiusz. Commentarii de bello Gallico. Salustiusz — monografia o spisku Katyliny i wojnie jugurtyńskiej............409
Inni historycy tego okresu. Korneliusz Nepos — przedstawienie po raz pierwszy w piśmiennictwie rzymskim życiorysów sławnych Greków i historii greckiej. Liber annalis Attykusa..............411
Marek Terencjusz Warron. Działalność naukowa Warrona. Jej znaczenie. Inni badacze różnych dziedzin nauki. Santra, Bassirs, Tarpa i in. . 412
Grupa poetów młodego Rzymu. Katullus, Cynna, Bibaculus, Waleriusz Katon, Kalwus. Mistrzostwo formy w epyllionie.........414
Epody Horacego i bukoliki Wergilego..........416
Mim literacki. Decimus Laberiusz, Publiliusz Syrus. Popularność mimów 417 Architektura w wieku II i I. Pojawienie się budowli z kamienia. Swoiste cechy budownictwa w tufie: łuki, sklepienia, dekoracje stiukowe. Tabularium Lutacju-sza Katulusa, świątynie w Praeneste i Tibur. Różnice między architekturą italską a hellenistyczną. Wielkie budownictwo u schyłku rzeczypospolitej: teatr Pompejusza, pierwsze forum (Juliusza). Pierwsze budowle z marmuru. Ogrody Lukullusa 418
Malarstwo ścienne.................423
Plastyka. Zwycięstwo realizmu w malarstwie portretowym. Styl sztywny. Oznaki zbliżającego się klasycyzmu epoki Augusta. Tendencje do naśladownictwa wczesnoklasycznego stylu sztuki greckiej (Grek Stephanos).........423
Literatura do rozdziału V................ 42S
VI. Wczesne cesarstwo. Pryncypat Augusta (31 p.n.e. - 14 n.e.)
Stanowisko princepsa. Naczelne zwierzchnictwo Augusta nad armią, potestas tribunicia, tytuł najwyższego kapłana. Ustanowienie prowincji cesarskich, fiscus......................427
Senat, ekwici, plebs. Usunięcie wyzwoleńców z senatu. Obsadzanie urzędów ekwitami. Fiscus frumentarhis. Circenses............428
Armia. Zawodowy charakter armii..............429
Pax Augusta. Zakończenie wojen trwających od stu lat, konsolidacja stosunków w państwie, zabezpieczenie warstw posiadających. Utworzenie prowincji Pannonii, Mezji i Germanii. Klęska w Lesie Teutoburskim.......429
Ustawodawstwo Augusta. Przeciwdziałanie rozkładowi życia rodzinnego. Umocnienie podstaw ustroju niewolniczego...........431
Polityka religijna Augusta. Odnowienie i budowanie świątyń. Przywracanie dawnych rytuałów religijnych i uroczystości. Zwalczanie kultów egipskich 432 Filozofia. Szerzenie się filozofii cyników wśród mas proletariatu. Elita umysłowa Rzymu pod wpływem stoicyzmu............ 434
Wergiliusz i Horacy. Klasycyzm poezji rzymskiej........ 435
Elegicy rzymscy. Gallus, Tibullus, Propercjusz, Owidiusz...... 437
Tytus Liwiusz. Tendencje prooptymackie. Dzieło Liwiusza wyrazem ideologii warstw posiadających.................. 438
Historycy greccy. Dionizjos z Halikarnasu. Diodor Sycylijczyk..... 439
Nauka w Rzymie za Augusta. Teoretycy prawa: Kapiton, Marek Antistiusz Labeo. Encyklopedia Flakkusa. Agryppa, Witruwiusz...... 439
„Deklamacje". Upadek wymowy. Popisy retoryczne........ 440
Architektura, rzeźba, malarstwo. Wznoszenie wielkich budowli. Forum Augusta, Panteon, teatr Marcellusa i in. Nowe osiągnięcia architektury. „Trzeci styl" w malarstwie.................. 441
Literatura do rozdziału VI................ 450
VII. Cesarstwo rzymskie w wieku I i II (od Tyberiusza do Kommodusa)
Sytuacja w państwie. Zmniejszenie się władzy senatu. Popieranie przez cesarzy arystokracji italskiej i prowincjonalnej (Tyberiusz, Kaligula, Klaudiusz, Neron). Obwoływanie cesarzy przez legiony i pretorianów (Galba, Witeliusz, Wespazjan). Wojna domowa. Odprężenie za rządów Wespazjana i Tytusa. Nowa fala terroru za Domicjana. Sto lat rządów cesarzy „dobrych" (Nerwa, Trajan, Hadrian, Antoninus Pius, Marek Aureliusz). Powrót do tendencji absolutystycznych za Kommodusa.................452
Polityka zagraniczna cesarzy. Kontynuowanie polityki defensywnej Augusta. Podbicie pd. Brytanii, zakończenie podboju Mauretanii, utworzenie prowincji Dacji. Polityka defensywna jako następstwo buntu w prowincjach. Rozbudowa systemu obronnego wzdłuż granic państwa...........455
Administracja cesarska. Przewaga władzy cesarskiej nad senatem i utworzenie się administracji cesarskiej. Wzrost dochodów fiscus. Ustanowienie trzech nowych urzędów cesarskich przez Klaudiusza. Legaci i prefekci......457
Dwór cesarski. Dalsze koncentrowanie się władzy w rękach cesarza. Luksus w sferach senatorskich i rycerskich. Rola wyzwoleńców i niewolników na dworze cesarzy.......................458
Stan senatorski i rycerski. Przodujące stanowisko stanu rycerskiego w okresie cesarstwa. Zmiana składu stanu senatorskiego w okresie cesarstwa. Dopuszczenie do senatu zromanizowanej arystokracji prowincjonalnej. Nowi ekwici . . . 459
Panem et circenses.................461
Życie rodzinne wyższych sfer. Dalszy upadek moralności. Wpływ kobiet na życie polityczne..................464
Kupcy, rzemieślnicy i pracownicy fizyczni. Collegia zawodowe. Stowarzyszenia o charakterze religijnym..............466
Niewolnictwo i kolonat. Kryzys gospodarki opartej na pracy niewolniczej. Coloni. Wyzysk kolonów przez conductores i prokuratorów. Servi casałi. Nowe poglądy na niewolnictwo.................469
Miasto Rzym. Budownictwo monumentalne. Ożywiona działalność na polu budownictwa. Pałac na Palatynie, portyki, akwedukty, „dom złoty" Nerona. Amfiteatr flawijski. Forum Wespazjana, świątynie, kolumny i łuki triumfalne. Forum Trajana. Działalność Hadriana w zakresie architektury. Rzeźba. Styl flawijskiw ornamentyce architektonicznej. Nowe kierunki w rzeźbie za Hadriana i Antoninów ...470
Portyki i termy. Portyki muzeami publicznymi. Urządzenie term. Termy jako ośrodek życia towarzyskiego..............477
Domy czynszowe, tzw. insulae. Ciasnota i złe warunki mieszkaniowe w domach czynszowych. Nietrwałość budownictwa tego rodzaju. Pożary .... 481 Braki urbanizmu rzymskiego. Ciasnota i hałaśliwość ulic. Brak przedmieść. Brak publicznych środków lokomocji. Wyraźny podział na dzielnice ludzi zamożnych i plebsu. Brak oświetlenia miasta. Złe warunki sanitarne. Pierwsze szpitale i przytułki..................483
Życie prowincyj. Zmiana stosunku do prowincji. Zerwanie z zasadą bezpłatnych urzędów w prowincjach. Zwiększenie się uprawnień warstw posiadających ludności prowincjonalnej. Consłitutio Antoniniana. Układ stosunków społecznych w prowincjach. Rozwój miast prowincjonalnych. Ustrój miast w prowincjach wschodnich i zachodnich. Życie miast prowincjonalnych odbiciem życia stolicy. Rozwój stosunków między prowincjami a Rzymem oraz między poszczególnymi prowincjami....................485
Sztuka w prowincjach. Ożywiona działalność budowlana i artystyczna w I-II w. cesarstwa. Zasługi Hadriana. Synteza form architektury rzymskiej i greckiej w Grecji i na Wschodzie. Rozwój Aten. Zabytki architektoniczne na terenie dawnej Galii, Germanii, Hiszpanii i w innych prowincjach.......496
Handel imperium z „barbarzyńcami". Szlaki handlowe za cesarstwa rzymskiego. Znaleziska przedmiotów pochodzenia rzymskiego na terenie. Niemiec, Skandynawii, Polski i in. krajów. Kupcy rzymscy na wybrzeżach Afryki Wschodniej. Handel z Indiami. Przywileje kupców.............498
Szkolnictwo. Wzrost liczby szkół prywatnych w okresie wczesnego cesarstwa. Warunki i metody nauczania. Pochodzenie społeczne nauczycieli. Nauka u „gramatyka". Wybitnie humanistyczny charakter nauki..........502
Retoryka i tzw. druga sofistyka. Retoryka głównym przedmiotem nauczania. Wyróżnienie mówców zaszczytami. Tematyka nie związana z życiem. Lukian z Samosaty, Kwintylian. Nawiązywanie do klasycznych wzorów literatury attyckiej. Fronton.....................503
Romans grecki. Romans o Ninosie i Semiramidzie, utwory Charitona, Kseno-fonta z Efezu, Longosa i Heliodora. Petroniusza Satiricon libri. Lucjusz Apulejusz 505 Historiografia rzymska i grecka. Prześladowanie historyków „niezależnych". Kremucjusz Cordus, Wellejus Paterculus, Kurcjusz Rufus, Waleriusz Maksymus. Zmiana stosunków za Nerwy. Tacyt. Swetoniusz, Lucjusz Anneus
Florus, Plutarch z Cheronei. Appian z Aleksandrii. Arrianos......506
Filozofia rzymska i grecka w wieku I i II. Seneka, Epiktet, Plutarch. Prześladowanie stoików przez cesarzy. Zmiana stosunku do filozofów stoickich za Trajana. Inni filozofowie: Diogenes z Oinoandy, Aleksander z Afrodisias, Sekstus Empiryk....................508
Nauka grecka i rzymska. Tendencja do encyklopedyczności. Galenos, Pto-lemeusz, Salwiusz Julianus. Filologia i gramatyka: Komentarze do Homera, Hezjoda, autorów hellenistycznych. Askoniusz Pedianus, Waleriusz Probus. Leksykony. Aulus Geliusz. Atenajos. Traktakt pseudo-Longinusa. Autor pierwszej składni greckiej — Apollonios Dyskolos, Herodian — twórca nauki o iloczasie i akcencie. Prawo: Masurius Sabinus. Salwiusz Julianus. Nauki przyrodnicze: Dzieło geograficzne Klaudiusza Ptolemeusza. Aleksander z Myndos. Pedanius Dioskurides. Encyklopedysta Korneliusz Celsus. Historia Naturalis Pliniusza. Pomponiusz Mela. Dzieło Kolumelli.............511
Poezja rzymska i grecka w wieku I i II. Lukan, A. Persjusz, Waleriusz Flak-kus, Marcjalis. Siliusz Italikus. Problematyka aktualna w bajkach Fedrusa, utworach Marcjalisa i Juwenala. Inni reprezentanci twórczości literackiej . . . . 513 Tragedia. Mała popularność przedstawień teatralnych w Rzymie cesarskim. Pomponiusz, Kurcjusz Maternus. Tragedie Seneki. Występy tragedów .... 516

 Komedia, farsa, mim. Togata (Pożar Afraniusza), palliata. Atellana .... 517

Pantomima. Popularność pantomimy. Gatunek tragiczny (Pylades), burleska (Batyllus).....................518
Rozpowszechnienie się kultów wschodnich. Przyczyny gwałtownego rozpowszechniania się kultów wschodnich. Kult Izydy, Wielkiej Macierzy. Kult irańskiego boga Mitry, kapadockiej bogini Maa, bogini syryjskiej Atargatis. Szerzenie się chaldejskiej astrologii...............518
Wczesne chrześcijaństwo. Ideologia nowej religii. Zakładanie gmin chrześcijańskich. Prześladowanie chrześcijan. Dwaj pierwsi wielcy apologeci chrześcijańscy, Arystydes i Justynus. Walka przeciw gnozie, przeciw sektom i herezjom (donatyści). Biskup Ireneusz, Klemens Aleksandryjski..........521
Literatura do rozdziału VII................522
VIII. Kryzys wieku III. Od Septimiusza Sewera do Dioklecjana (193-284)
Sytuacja polityczna. Naruszenie równowagi imperium. Walki o tron. Septimiusz Sewer. Karakalla. Heliogabal. Aleksander Sewer. Maksymin Trak. Decjusz, Walerian, Gallienus. Walki z Trakami, Alemanami, Gotami, walki z Persami. Oderwanie się Galii, Hiszpanii i Brytanii od Rzymu. Oderwanie Egiptu i części posiadłości na Wschodzie. Zjednoczenie imperium przez Aureliana.....525
Kryzys wieku III. Upadek wymiany handlowej między poszczególnymi prowincjami imperium. Ograniczenie produkcji tylko do potrzeb prowincji. Nieregularne wpływy dochodów z prowincyj. Zwiększenie podatków, dewaluacja pieniądza. Lokowanie kapitałów w ziemi. Opór niewolników i kolonów. Powstania w Afryce, Gallii...................526
Kultura wieku III. Filozofia Plotyna. Rozwój chrześcijaństwa i pisarze chrześcijańscy: Orygenes, Tertulian, Minucjusz Feliks, Cyprian, biskup Kartaginy. Szkoły katechetyczne w Aleksandrii, Cezarei i Antiochii. Pisarze pogańscy: Kasjusz Dion, Herodian, sofista Filostrat II i in. Upadek twórczości i nauki pogańskiej. Obniżenie się poziomu w dziedzinie sztuk plastycznych. Sarkafagi i urny grobowe. Krótkotrwały okres odrodzenia sztuki w portrecie. Dążenie do monumentalności w architekturze: Septizonium, termy Karakalli. Monumentalna architektura i plastyka Palmiry. Tendencja do wprowadzenia jednolitej religii w państwie...... 527
IX. Późne cesarstwo. Od Dioklecjana do upadku cesarstwa zachodniego (284-476)
Polityka zewnętrzna i wewnętrzna. Dioklecjan: przemiana pryncypatu w dominat. Ceremoniał wschodni na dworze. Podział imptrium na część wschodnią i zachodnią. Prowincje, diecezje, wikariaty. Reforma wojskowa. Zwalczanie spekulacji. Konstantyn Wielki: podzielenie cesarstwa na 4 prefektury, oddzielenie administracji wojskowej od cywilnej. Edykt mediolański. Julian Apostata. Dążenie do restytuowania dawnej religii rzymskiej. Walentynian i Walens. Klęska pod Adrianopolem. Teodozjusz Wielki: zjednoczenie po raz ostatni państwa rzymskiego. Ostateczny podział imperium na zachodnie i wschodnie po śmierci Teodozjusza. Imperium rzymskie w V w.: najazdy Wizygotów. Odrywanie się prowincji. Zdobycie i spustoszenie Rzymu przez Wandalów. Obwołanie Odoakra królem imperium rzymskiego. Upadek cesarstwa zachodniego.............532
Stosunki gospodarcze i społeczne. Zwrot do gospodarki naturalnej. Zakaz opuszczania ziemi przez kolonów. Upadek miast i stały wzrost znaczenia latyfundiów cesarskich i senatorskich. Elementy ustroju feudalno-pańszczyźnia-nego w ustroju niewolniczym. Podział społeczeństwa na honesłiores i humiliores. Powstanie agonistyków. Poparcie najeźdźców germańskich przez warstwy wyzyskiwane i uciemiężone 535
Zagadnienie upadku państwa rzymskiego w literaturze naukowej. Poglądy starożytnych. Poglądy historyków burżuazyjnych: teoria cyklicznego rozwoju (Vico, Meyer, Taeger), teoria rasistowska (Seeck, Tenney Frank). Teoria Rostowcewa. Poglądy Kornemanna. Istotny powód upadku państwa rzymskiego 536 Zwycięstwo chrześcijaństwa. Zmiana wzajemnego stosunku państwa i kościoła chrześcijańskiego. Przekształcanie się religii chrześcijańskiej w religię panującą. Wielkie zainteresowanie problemami religijnymi. Ariusz......538
Pisarze chrześcijańscy. Wzrost literatury chrześcijańskiej. Polemiści i mówcy. Na Zachodzie biskup Atanazy, Hieronim ze Strydonu, Euzebiusz z Cezarei, Lak-tancjusz, Augustyn. Na Wschodzie Grzegorz z Nazjanzu, Grzegorz z Nysy, Ba-zyli Wielki, Jan Złotousty. Pierwsi poeci chrześcijańscy: Synezjos z Kyreny,
Ambroży; najwybitniejszy poeta chrześcijański, Prudencjusz......539
Schyłek filozofii i literatury antycznej. Neoplatonizm. Porfyriusz, Jamb-lich, Proklos, Synezjos, Hypatia. Demonologia, mistyka i fantastyka. Renesans retoryki: Himerios, Temistios, Libanios. Rozkwit wymowy w Gallii. W Rzymie —Symmachus.....................540
Poezja grecka i rzymska. Nonnos z Panopolis, Muzajos i in. Auzoniusz. Klaudiusz Klaudianus. Rutiliusz Namacjanus............542
Nauka. Obniżenie poziomu historiografii. Żywoty cesarzy Wiktora Sekstusa Aureliusza. Ammianus Marcellinus. Poglądy starożytnych na problem upadku Rzymu: Orozjus, Salvianus. Tendencja do pisania skrótów i kompendiów oraz encyklopedyj: Solinus, Martianus Capella, Donatus. Ożywiona działalność w zakresie przekładów z języka greckiego. Hieronim, Rufinus z Akwilei, Mariusz Wiktorinus z Afryki,
Boecjusz. Kodyfikacja prawa rzymskiego przez Justyniana.......544
Sztuka. Cechy schyłkowości w sztuce. Dążenie do monumentalności. Termy i pałac Dioklecjana. Bazylika Konstantyna. Prądy artystyczne ze Wschodu. Posągi cesarzy. Tematyka chrześcijańska w rzeźbie. Malarstwo katakumbowe. Wpływ sztuki klasycznej na kulturę Bizancjum i średniowiecza......547
Literatura do rozdziału VIII i IX..............548
Bibliografia................... 550
Tablica chronologiczna dziejów Grecji........... 557
Tablica chronologiczna dziejów Rzymu.......... 567
Skorowidz I.................. 579
Skorowidz II.................. 601
Spis ilustracji.................. 605
Wykaz map.................. 610