Andrzej Kola

Grody ziemi chełmińskiej w późnym średniowieczu

Tow. Naukowe Toruń 1991

248 s., 24 cm

stan dobry

Spis treści:

I. Wstęp                                ................        5
1.  Cel i zakres rzeczowy pracy............        5
2.  Zakres chronologiczny i terytorialny.........        9
3.  Stan badań i podstawa źródłowa opracowania......      15
4.   Warunki fizjograficzne i stosunki osadnicze      ......      29
5.   Struktura własności ziemskiej............      38
II. Makro- i mikrogeografia grodów...........      43
III.  Morfologia reliktów grodów.............      54
1.  Grodziska o genezie wczesnośredniowiecznej......      54
2.  Grodziska późnośredniowieczne...........      62
IV.   Architektura grodów        ...............      76
1.  Obronne konstrukcje obwodów.......               .    .      76
2.  Zabudowa wnętrz         ...............      86
a.   Grody o proweniencji wczesnośredniowiecznej.....      86
b.  Grody późnośredniowieczne wzniesione na „surowym korzeniu" ........       93
V. Zagadnienie własności i funkcji grodów.........    112
1.  Grody rycerskie      ................    113
2.  Grody krzyżackie................    132
3.  Grody na terytorium miast biskupstwa chełmińskiego  .    .    .    137
Zakończenie....................    141
Katalog stanowisk..................    147
Bibliografia.....................    229
Burgen im Kulmerland im spaten Mittelalter (Zusammenfassung) .      245

I. WSTĘP
1. CEL I ZAKRES RZECZOWY PRACY
Praca niniejsza stanowi podsumowanie pierwszego etapu studiów archeologicznych prowadzonych przez autora nad zagadnieniem późnośredniowiecznego osadnictwa obronnego o charakterze przeważnie wiejskim na terenie historycznej ziemi chełmińskiej. Podstawą źródłową są głównie wyniki badań stanowisk archeologicznych. Inspiracją do podjęcia badań terenowych i gabinetowych nad obronnymi osadami ziemi chełmińskiej w późnym średniowieczu była prowadzona w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych przez Kazimierza Żurowskiego akcja wery-fikacyjno-sondażowa i pomiarowa wczesnośredniowiecznych grodzisk ziemi chełmińskiej i dobrzyńskiej. W rezultacie tych prac okazało się, iż część badanych grodzisk, szczególnie z obszaru ziemi chełmińskiej, posiada metrykę wyłącznie późnośredniowieczną, na niektórych natomiast stwierdzono występowanie nawarstwień zarówno wczesno- jak i późnośredniowiecznych. Pierwsze były najczęściej reliktami niewielkich warowni, w literaturze określanych jako tzw. grodziska stożkowate, chociaż nie zawsze nawiązywały w sposób adekwatny do swego realnego modelu przyjmując różne formy nasypu ziemnego, oraz niewielkie grodziska eliptyczne najczęściej ze słabo rysującym się nieckowatym majdanem. Drugie natomiast prezentowały w różny sposób adaptowaną, niekiedy nawet bez wyraźnej zmiany bryły, formę wczesnośredniowiecznych grodów, których relikty nie zawsze precyzyjnie nazywamy grodziskami pierście-niowatymi. Jak się okazało już na etapie badań wstępnych, możliwa najczęściej i dokonana konfrontacja tych stanowisk z informacjami zawartymi w średniowiecznych źródłach pisanych pozwoliła w dużej części zinterpretować te obiekty jako przynależne drobnym posiadaczom feudalnym — rycerstwu, a jedynie kilka znajdowało się w obrębie włości należących do innych posesorów w średniowiecznej ziemi chełmińskiej — zakonu krzyżackiego i biskupstwa chełmińskiego.
Zainteresowanie autora tymi najczęściej małymi dworami późnośredniowiecznymi usytuowanymi w obrębie ziemnych umocnień obronnych wzrosło dzięki amatorskim pierwotnie odkryciom w 1973 r. na grodzisku w  Słoszewach  koło   Brodnicy   dużego   zespołu   zabytków   późnośrednio-wiecznych z XIV—XV w., w tym licznych militariów, w następstwie czego przeprowadzono tam wieloletnie badania wykopaliskowe. W tym samym prawie czasie, w połowie lat siedemdziesiątych, dokonano odkryć na późnośredniowiecznym grodzisku w Plemiętach, gdzie ekipa Muzeum w Grudziądzu pod kierunkiem R. Boguwolskiego przeprowadziła kilkuletnie badania wykopaliskowe. Rewelacyjność odkryć w Sloszewach i Plemiętach, które, jak dotąd, można porównać jedynie z odkryciami dokonanymi w Polsce Środkowej przez J. Kamińską w Siedlątkowie, nakazywały skierowanie uwagi badaczy na inne tego rodzaju obiekty w ziemi chełmińskiej, tym bardziej, że część z nich — podobnie jak wymienione dwie miejscowości — była wzmiankowana w źródłach pisanych, a co jest szczególnym walorem dla badań, niektóre z nich były zniszczone w 1414 r. w trakcie polsko-krzyżackiej tzw. wojny głodowej, a więc archeologiczna identyfikacja tych zniszczeń mogła być podstawą chronologii odpowiednich nawarstwień stwierdzonych na tych obiektach.
Niniejsze opracowanie uwzględnia tylko te obiekty grodziskowe z terenu ziemi chełmińskiej o metryce późnośredniowiecznej, które w sposób mniej lub bardziej czytelny widoczne są obecnie w konfiguracji terenowej w postaci różnego formatu nasypów ziemnych, na których przeprowadzono przynajmniej wstępne rozpoznanie o charakterze archeologicznym. Ich liczba w ciągu ostatnich kilkunastu lat wzrosła do ponad trzydziestu, chociaż trudno mieć pewność, czy dalsze poszukiwania nie doprowadzą do odkrycia następnych. Z zakresu niniejszych rozważań wyłączone zostały grody pierścieniowate, na reliktach których nie stwierdzono wyraźnych nawarstwień późnośredniowiecznych, jakkolwiek schyłek ich egzystencji w XIII w., co stwierdzono u większości z nich, mógł być współczesny z funkcjonowaniem niektórych obiektów obronnych rozpatrywanych w tej pracy. W świetle obecnej wiedzy można ogólnie stwierdzić, iż ten typ wczesnośredniowiecznych warowni na ziemi chełmińskiej kończy swój żywot w XII lub co najwyżej w pierwsze] połowie XIII w. i jedynie niektóre z nich (a dokładniej mówiąc pozostały po nich nasyp ziemny) powtórnie wykorzystywano dla wzniesienia osady obronnej w drugiej połowie XIII lub w XIV w. Nie uwzględniono także w niniejszym studium zamków murowanych, wznoszonych na ziemi chełmińskiej przez zakon krzyżacki oraz biskupstwo chełmińskie w zasadzie do-piero w XIV w., chociaż w niektórych z nich, poza pełnieniem funkcji militarno-administracyjnej, prowadzono gospodarkę wiejską, rolniczo-hodowlaną, o czym świadczą spisy inwentarskie dokonywane w tych obiektach przez administrację zakonną w końcu XIV i w pierwszej połowie XV w. Jakkolwiek z punktu widzenia formalnego ta kategoria obiektów obronnych, jako zespołów chronologicznie późnośredniowiecznych, składających się z elementów obronnych i mieszkalnych, przy stwierdzeniu prowadzenia przez nie gospodarki w swym charakterze wiejskiej, odpowiada zakresowi tejże pracy, to jednak ze względu na odmienną problematykę badawczą będącą już domeną głównie historyków sztuki i architektury, zamki postanowiono wyłączyć z zakresu niniejszych rozważań. Studium niniejsze nie ma, jak dotąd, w literaturze polskiej swego odpowiednika, stąd brak modelu, na którym autor mógłby się oprzeć. Opracowania L. Kajzera dotyczące świeckiego osadnictwa obronnego województwa łęczyckiego i dworów obronnych wieluńskiego w XIII— —XVII w. oparte są głównie na źródłach pozaarcheologicznych i stanowią jedynie podstawę dla archeologicznej weryfikacji. Miniaturowym wzorcem, aczkolwiek mocno przestarzałym, zdeterminowanym przy tym dość ograniczoną bazą źródłową, jest syntetyzujący artykuł J. Kamińskiej o grodziskach stożkowatych w Polsce Środkowej. W przypadku późnośredniowiecznych, wiejskich dworów obronnych na ziemi chełmińskiej, aczkolwiek zakres ich archeologicznego rozpoznania jest jeszcze niepełny, to jednak stan badań i osiągnięte wyniki upoważniają do podjęcia próby zaprezentowania niektórych zagadnień dotyczących tej kategorii osad obronnych. Na próbę tę, którą ma stanowić niniejsze opracowanie, składają się przede wszystkim takie zagadnienia jak makro- i mikrogeografia grodów pojęte jako relacja ich położenia do podstawowych form krajobrazu naturalnego, morfologia reliktów tych warowni świadcząca o pierwotnej ich bryle, a więc i walorach obronnych prezentowanych szczególnie w kontekście fizjografii terenu, a także zagadnienia dotyczące architektury tych obiektów. Na te ostatnie złożą się zarówno kwestie obronnych konstrukcji obwodów jak i zabudowy wnętrz grodów, przy zwróceniu uwagi na ich specyfikę w odniesieniu zarówno do warowni o genezie jeszcze wczesnośredniowiecznej, jak  i powstałych  w późnym (...)