SPIS TREŚCI



ARTYKUŁY
ZBIGNIEW CHODYŁA, Utworzenie i początki funkcjonowania województwa
gnieźnieńskiego (1768 — 1774—1776)........... 5
JERZY ŁOJKO, Wojna domowa w Wielkopolsce w latach 1382—1385 ... 69
I DIONIZY GIŻEWSKI, /Cyrulicy w Gnieźnie.......... 99
WŁADYSŁAW ZIENTARSKI, Muzycy gnieźnieńscy XVIII wieku .... 111
KAZIMIERZ ŚMIGIEŁ, Biskup Antoni Laubitz — odnowiciel i twórca budowli kościelnych w Gnieźnie (1925—1939)......... 131
(ZDZISŁAW KOCZUROWSKIJ 2 dziejów Inspektoratu Rejonowego Armii Kra-
jowej w Gnieźnie (1942—1943).............157
ANDRZEJ DMITRZAK, Życie polityczne w Gnieźnie w latach 1945—1947 . . 181
MATERIAŁY
ELŻBIETA URBANIAK, Szkolnictwo parafialne w dekanacie gnieźnieńskim
Świętej Trójcy w drugiej połowie XVIII i pierwszej połowie XIX wieku . 195
STANISŁAW WŁODARCZYK, Martyrologia nauczycieli ziemi gnieźnieńskiej
w latach 1939—1945............... - ¦ 203
BERNARD PIOTROWSKI, Łucjan Kamieński (1885—1964). Badacz folkloru
muzycznego Polski Zachodniej......r......209
MARIA BARBARA TOPOLSKA, Stanisław Puchała (1890—1970). Nauczyciel, wychowawca i kronikarz Gimnazjum im. Bolesława Chrobrego w Gnieź-¦ nie..................• ¦ 223
JERZY TOPOLSKI, Władysław Topolski (1903—1974). Życie i działalność . . 233
KATARZYNA SZURKOWSKA, Cztery zdobione przedmioty z kości i poroża
z Gniezna.................¦¦ 243
KONFERENCJA NAUKOWA „DZIEJE OSTROWA LEDNICKIEGO"
ROMUALD ZYSNARSKI, Wystąpienie otwierające konferencję naukową „Dzieje Ostrowa Lednickiego"...............253
ALICJA KARŁOWSKA-KAMZOWA, Sprawozdanie z konferencji naukowej
„Dzieje Ostrowa Lednickiego" W dniu 15 czerwca 1985 roku.....257
ZOFIA KURNATOWSKA, Gród na Ostrowie Lednickim na tle sieci grodowej
państwa pierwszych Piastów.............263
RAINER SACHS, Archeologiczne zabytki specjalne a charakter kultu chrześcijańskiego na Ostrowie Lednickim w pierwszej połowie XI wieku . . 277
SPRAWOZDANIA
BARBARA SPIGARSKA, Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na Górze
Lecha w Gnieźnie (stanowisko 15d) w 1982 roku........285
TOMASZ SAWICKI, Sprawozdanie z badań na Górze Lecha w Gnieźnie przy
ul. Kolegiaty 2 (stanowisko 15d) w latach 1982—1983......297
ZBIGNIEW CHODYŁA
UTWORZENIE I POCZĄTKI FUNKCJONOWANIA
WOJEWÓDZTWA GNIEŹNIEŃSKIEGO
(1768 — 1774—1776)



WSTĘP



Jednym z bardzo ważnych, a nie opracowanych dotąd problemów z dziejów Wielkopolski w XVI—XVIII w. są jej podziały terytorialne i zarząd wewnętrzny1. Do istotnych zagadnień z tego zakresu należy utworzenie w 1768 r. województwa gnieźnieńskiego. Województwo to było do 1772 r. trzydziestym trzecim województwem całej Rzeczypospolitej oraz siódmym i trzynastym Prowincji Wielkopolskiej w ścisłym i najszerszym znaczeniu. W latach 1772—1793 stanowiło natomiast jedną z czternastu jednostek terytorialno-administracyjnych tego typu na zmniejszonym wskutek I rozbioru obszarze państwa, będąc równocześnie nadal trzecim województwem właściwej Wielkopolski, po poznańskim i kaliskim2.
Istniało ono formalnie nieco ponad ćwierć wieku: od 5 marca 1768 r. do 7 maja 1793 r.3 Faktycznie funkcjonowało jeszcze krócej, ponieważ jego władze administracyjne i sądowe zaczęły działać częściowo dopiero w końcu 1772 r., zaś w komplecie jeszcze później — od 1774 r., a drugie ogniwo tych ostatnich — kancelaria grodzka (ziemiańska?) — zostało zlikwidowane po 4 kwietnia 1793 r., po zapieczętowaniu jej przez oddział pruski stacjonujący w Gnieźnie już od końca stycznia tego roku
Pomimo tak krótkiego okresu istnienia i niewielkiego obszaru, okrojonego jeszcze o przeszło 1/3 przez I zabór pruski (1772), konieczność zbadania dziejów powstania województwa gnieźnieńskiego uzasadniają co najmniej catery względy:
1) specyfika jego genezy;
2) długi okres organizacji władz sądowych województwa i terytorialny zasięg ich kompetencji, nie pokrywający się z obszarem administracyjnym oraz zmiany w wielkości tego ostatniego;
3) ścisły związek obu powyższych kwestii z rzeczywistością polityczną i społeczną kraju, a zwłaszcza Wielkopolski, na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XVIII w.;
4) znaczenie utworzenia tego województwa dla usprawnienia zarządu wewnętrznego Wielkopolski w schyłkowym okresie istnienia Rzeczypospolitej szlacheckiej.
Dlatego też uwagę, koncentrujemy zasadniczo na wyjaśnieniu najważniejszych wątków tematu: genezy województwa gnieźnieńskiego, wielkości jego terytorium i struktury osadniczo-demograficznej, następnie organizacji hierarchii urzędników ziemskich, władz administracyjnych i sądowych, a w końcu politycznej i sądowej reprezentacji województwa oraz jego symboli. Kwestie te omówione zostaną w kontekście ówczesnych tak ważnych wydarzeń politycznych, jak: sejm nadzwyczajny warszawski 1767/1768 r., konfederacja barska w Wielkopolsce (1768—1772) oraz zabór pruski w czasie I rozbioru Polski. Wskutek oddziaływania dwóch ostatnich czynników organizacja władz województwa gnieźnieńskiego rozciągnęła się na blisko 6 lat (1768—1774). W wyniku zaś trzeciego czynnika w latach 1772—1776 kształtowało się jego terytorium administracyjne i zmienił się w związku z tym częściowo, określony formalnie w 1768 r., zakres terytorialny kompetencji sądu ziemskiego. Stąd rozważania obejmują zasadniczo okres około 8 lat, ale gdy jest to konieczne — odbiegają od określonych w tytule cezur czasowych, oscylując jednak najczęściej między latami 1764—1793.
Interesujący nas temat przedstawiany jest marginalnie lub fragmentarycznie, a przy tym często mylnie, nieściśle lub niejasno w przeważającej liczbie tak dawnych, jak i nowszych opracowań dotyczących geografii historycznej dawnej Polski, a szczególnie dziejów Wielkopolski, głównie zaś Gniezna i ziemi gnieźnieńskiej5. Stosunkowo najpełniejsze,
dokładne i nader pomocne informacje podaje w swych pracach historycz-no-archiwistycznych J, Bielecka 6. Nie wykraczają one jednak zasadniczo poza zakres bezpośrednich zainteresowań autorki kwestią organizacji i działalności władz sądowych i administracyjnych Wielkopolski w XVI— —XVIII w., a zwłaszcza ich kancelarii i archiwów. Wobec takiego stanu badań opracowanie dziejów utworzenia województwa gnieźnieńskiego oparto głównie na źródłach. Stanowią je:
1) akta i dokumenty normatywne: konstytucje i diariusze sejmowe, królewskie przywileje nominacyjne na urzędy ziemskie, uniwersały i akty nominacyjne wojewody, lauda i instrukcje sejmikowe, manifesty szlachty, akty nominacyjne starosty generalnego Wielkopolski na urzędy grodzkie, juramenty urzędników wojewódzkich i powiatowych (ziemskich, grodzkich i innych) oraz ich zastępców;
2) korespondencja i pamiętniki;
3) materiały skarbowo-gospodarcze: lustracje królewszczyzn, tabele dymów i ludności.
Większość tych materiałów to źródła rękopiśmienne z archiwalnych zespołów ksiąg grodzkich i ziemskich; znaczną ich ilość zawierają Volumina Legum — główny zbiór konstytucji sejmowych. W źródłach tych, mimo ich pozornej obfitości, występują liczne luki, które uniemożliwiły wyjaśnienie wszystkich istotnych kwestii w sposób w pełni zadowalający.
/JERZY ŁOJKO
WOJNA DOMOWA W WIELKOPOLSCE W LATACH 1382—1385
Przyczyn konfliktu w okresie bezkrólewia po śmierci Ludwika Węgierskiego (zm. 11 września 1382 r.) należałoby szukać w pierwszych latach panowania Kazimierza Wielkiego. Dwudziesto trzyletni władca, obejmując tron polski w 1333 r., nie zastał państwa, którego granice wolne byłyby od niebezpieczeństw. Najgroźniejszymi przeciwnikami króla polskiego byli rycerze z Zakonu Naświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego, zwani potocznie Krzyżakami, oraz Czesi, których władca Jan Luksemburski rościł pretensje do tytułu króla polskiego i utrzymywał przyjazne stosunki z państwem zakonnym. Nie mniej groźni dla niedawno zjednoczonego Królestwa Polskiego byli również Litwini, Brandenburczycy oraz wasale czescy — książęta śląscy i mazowieccy. W tej skomplikowanej sytuacji międzynarodowej jedynym naturalnym sojusznikiem byli Węgrzy, których król Karol Robert pojął za żonę córkę Władysława Łokietka Elżbietę (zwaną Łokietkówną).
Pierwsze lata panowania Kazimierza Wielkiego upłynęły pod znakiem umacniania granic państwa polskiego i przygotowywania się do ekspansji na Ruś, jako że owe tereny stanowiły jedyny możliwy kierunek ekspansji terytorialnej państwa polskiego, które w ten sposób pragnęło umocnić swoją pozycję gospodarczą — od niej przecież zależało zawsze powodzenie wojen z groźniejszymi przeciwnikami. Ruś — obszary położone w miejscu, gdzie skupiały się polityczne i gospodarcze interesy Litwy, Węgier i Polski — mogła być zdobyta tylko wtedy, gdyby dwie ze wspomnianych stron połączyły się w imię wspólnego interesu. Polacy za sojusznika wybrali chrześcijańskie Węgry, zrezygnowali natomiast z sojuszu z pogańską Litwą.
Sprzymierzając się w 1338 r. z królem Karolem Robertem, Kazimierz Wielki zapewnił władcę węgierskiego, że w razie bezpotomnej śmierci i braku męskiego potomka jako następcy tronu polskiego Królestwem Polskim władać będzie jeden z synów Andegawena. Ten sojusz zaakcep-
towano na dworze króla węgierskiego, który planował, że trzech swoich synów posadzi na monarszych tronach, tak aby każdy z nich władał innym państwem. O tych sukcesyjnych planach Karola Roberta pisał Jan-ko z Czarnkowa w swojej Kronice: „W czasach Karola [Roberta], ojca wspomnianego króla . Ludwika, Kazimierz, najdostojniejszy król Polski, pragnął przywrócić do dawnej całości swoje Królestwo, które za czasów jego przodków, szczególnie po wypędzeniu króla Władysława, jego ojca, zajęli Krzyżacy, margrabiowie brandenburscy i inni sąsiedni książęta. Chcąc skuteczniej i prędzej doprowadzić to do upragnionego końca, zamyślił żądać pomocy od wspomnianego Karola, który siostrę jego wziął niegdyś za żonę. Gdy to uczynił, prosząc tegoż Karola przez uroczyste poselstwo, wspomniany król Karol, z pochodzenia Francuz i bardzo przezorny, pasierb króla sycylijskiego Roberta, zanim przyrzekł przysłać mu na pomoc zbrojny zastęp, zapytał się, jakiego daru lub nagrody może się za to spodziewać. Król Kazimierz zawiedziony, jak mniemano, radą swoich powierników oświadczył Karolowi [...], że na wypadek, jeśliby sam nie miał syna — a miał już dwie córki z żony Litwinki — przekaże swe Królestwo Polskie jego pierworodnemu synowi Ludwikowi jako najdroższemu siostrzeńcowi swemu. Miał bowiem wtedy wspomniany król Ka-
roi trzech synów: Ludwika, Andrzeja i Stefana, i zamyślił sobie, że Ludwika osadzi na tronie królewskim w Polsce, Andrzeja na Sycylii, a Stefana na Węgrzech" K
Z tych względów Ludwik miał pewne prawa do tronu polskiego. Jednak nie tylko on — jak później dowiodły wypadki w Polsce — rościł sobie do niego pretensje. Pretendentami byli również książęta piastowskiego Mazowsza, którzy byli krewniakami Kazimierza Wielkiego, oraz Piastowie śląscy. Ci ostatni jednakże zostali odsunięci od następstwa tronu polskiego z chwilą, gdy dobrowolnie poddali się w lenną zależność władcy czeskiemu Janowi Luksemburskiemu w latach 1327—1329.



WIELKOŚĆ 24X17CM,MIĘKKA OKŁADKA,LICZY 316 STRON.

STAN:OKŁADKA DB,ŚRODEK DB/DB+ .

WYSYŁKA GRATIS NA TERENIE POLSKI / PRZESYŁKA POLECONA EKONOMICZNA + KOPERTA BĄBELKOWA ,W PRZYPADKU PRZESYŁKI POLECONEJ PRIORYTETOWEJ PROSZĘ O DOPŁATĘ W WYSOKOŚCI 3ZŁ.KOSZT PRZESYŁKI ZAGRANICZNEJ ZGODNY Z CENNIKIEM POCZTY POLSKIEJ / .
WYDAWNICTWO PWN WARSZAWA-POZNAŃ 1987,NAKŁAD 2550 EGZ!!!.

INFORMACJE DOTYCZĄCE REALIZACJI AUKCJI,NR KONTA BANKOWEGO ITP.ZNAJDUJĄ SIĘ NA STRONIE "O MNIE" ORAZ DOŁĄCZONE SĄ DO POWIADOMIENIA O WYGRANIU AUKCJI.

PRZED ZŁOŻENIEM OFERTY KUPNA PROSZĘ ZAPOZNAĆ SIĘ Z WARUNKAMI SPRZEDAŻY PRZEDSTAWIONYMI NA STRONIE "O MNIE"

NIE ODWOŁUJĘ OFERT KUPNA!!!

ZOBACZ INNE MOJE AUKCJE

ZOBACZ STRONĘ O MNIE