PWN 1968
534 s., 20 cm
stan dobry minus (usterki okładki, na kilku stronach podkreślenia długopisem)

Spis treści
Wstęp 5
Frederick Jack FISHER Czy stulecia XVI i XVII są
zagadką historii gospodarczej Anglii? .... 27
Eric J. HOBSBAWM Kryzys gospodarki europejskiej
w XVII wieku 63
Hugh Redwald TREVOR-ROPER Wiek XVII: kryzys
społeczeństwa i państwa 151
Joan THIRSK Grodzenie otwartych pól za Tudorów . 213
Joan THIRSK Rzemiosło na wsi 247
John Ulric NEF Postęp techniczny a rozwój wielkiego
przemysłu w Anglii (1540 - 1640) 277
D. C. COLEMAN Wzrost gospodarczy a rewolucje prze­
mysłowe 317
Lawrence STONE Inflacja godności (1558 - 1641) . . 357
G. E. AYLMER Rola urzędów w dziejach Anglii
(1[zasłonięte]625-16) 403
Brian MANNING Szlachta, lud i ustrój .... 433
Christopher HILL William Harvey a idea monarchii . 471
Indeks 505

Wstęp
Spór o stulecie poprzedzające wojnę domową w An­glii XVII wieku trwa od dawna. Rozpoczął się już wówczas, gdy bezpośrednio po tej wojnie i po bezkró­lewiu zaczęto zastanawiać się, kto był sprawcą wyda­rzeń, kogo należy obciążyć odpowiedzialnością za prze­laną krew. Zależnie od zapatrywań politycznych i kon­fesji wypowiadano różnorakie poglądy, a dyskusja — raczej należałoby powiedzieć gwałtowny spór — wo­kół przyczyn przewrotu połowy XVII stulecia nie by­ła słabsza niż wokół rewolucji francuskiej.
Walka toczona przez parlament z Karolem I zajmu­je w tradycji angielskiej miejsce szczególne. Przede wszystkim nie jest traktowana jako rewolucja. Jest to wojna domowa dla jednych, rebelia (lub Wielka Re­belia) dla innych. Lata 1649 - 1660 to okres Republiki, Commonwealthu lub Bezkrólewia, jak kto woli. Rewo­lucją dla znacznej większości Brytyjczyków pozostaje wciąż bezkrwawy konstytucyjny przewrót roku 1688.
Różnice terminologiczne wyznaczają jednocześnie stanowisko potomnych wobec wydarzeń sprzed trzech stuleci. Mówiąc „Republika", „Commonwealth" uznaje się przecież legalność władzy parlamentu czy później Protektora; mówiąc „Bezkrólewie" — akcentuje się jego przejściowy charakter. Nie spotyka się już dziś — trzeba zaznaczyć — ujęć konsekwentnie rojalistycznych, które uznawałyby ciągłość władzy emigranta Karola II od momentu gdy spadła na szafot głowa „Króla-Męczennika".
Patrząc na te sprawy z zewnątrz, zza morza, do­chodzi się do wniosku, że „Chwalebna Rewolucja" ro-
ku 1688 ma w oczach Anglików wszelkie walory, któ­rych brak poprzedzającej ją „Wielkiej Rebelii". Była więc bezkrwawa; okazała się skuteczna w sensie poli­tycznym: dzięki wstąpieniu na tron Williama i Marii zapewniono zarówno ciągłość dynastyczną, jak i trwa­łość ustroju; reformy, jakie z niej wynikły, były nie tylko ważkie, ale przeprowadzono je w majestacie prawa; zwolennicy obalonego króla — jakobici — związali się z wrogiem Anglii, Francją Ludwika XIV, i uznani zostali przez ogół społeczeństwa za niebez­piecznych wrogów zewnętrznych. Same więc atuty, jakich braknie „Rebelii".
Ostatnio ocena obu tych wydarzeń stała się znów aktualna, choć problemy, z którymi borykano się daw­niej nie roznamiętniają dziś umysłów. Przed stu z górą laty reprezentant „wigowskiej" szkoły historycznej, Macaulay, szukał usprawiedliwienia dla poczynań spo­łeczeństwa czy jego przedstawicieli przeciw łamiącemu prawo władcy. Jeśli gwałcenie przezeń prawa — pi­sał — „nie usprawiedliwia oporu, Rewolucja była zdra­dą; jeśli usprawiedliwia, Wielka Rebelia była chwa­lebna" . W ten sposób istotę dwu przewrotów spro­wadzono do sfery zjawisk ustrojowo-politycznych, dą­żąc usilnie do obrony i usprawiedliwienia pierwszego z nich. Tok rozumowania Macaulaya usiany jest ma­ksymami, które zachwyciłyby stronników parlamentu za Karola I, a które dziś w Wielkiej Brytanii trącą myszką: „Jest tylko jedno lekarstwo na zło, jakie przynosi świeżo uzyskana swoboda: tym lekarstwem jest swoboda"; „Jeśli ludzie mają czekać na wolność aż staną się mądrzy i dobrzy, mogą czekać w nieskoń­czoność"; „dobra konstytucja jest nieskończenie lep­sza niż najlepszy despota" . Inaczej natomiast patrzy­ła na te sprawy historiografia „torysowska".
Około połowy XX stulecia, po ubiegłowiecznych re­formach ustrojowych, spory wokół przewrotów sprzed
lat trzystu wydawały się przebrzmiałe. Istotnie, non­sensem byłoby stawiać dziś problem tak, jak ujmo­wano go np. w Wersalu w lipcu pamiętnego 1789 roku: „Czy to bunt? — Nie, Sire, to rewolucja".
Zagadnienie podjęto przed ćwierćwieczem i, jak można było oczekiwać, dyskusja nabrała odmiennego charakteru. Otworzył ją profesor historii gospodarczej London School of Economics and Political Science, R. H. Tawney. Z postacią tego zmarłego przed kilku laty uczonego zapoznał ostatnio czytelników polskich K. Grzybowski we wstępie do polskiego wydania naj­bardziej znanej jego monografii Religia a powstanie kapitalizmu . W artykule na temat genezy przewrotu z połowy XVII w. Tawney na miejsce akcentowanych dotąd czynników ustrojowych bądź religijnych wysu­wał przemiany w układzie sił społecznych, które na­stąpiły w ciągu dziesięcioleci poprzedzających wojnę domową. W poprzednim stuleciu, mniej więcej od czasu reformacji henrycjańskiej i sekularyzacji klasz­torów, rosła w siłę i zamożność liczna grupa właścicieli ziemskich, którzy dostosowali się do „przewrotu cen", nowych stosunków rynkowych, umieli wykorzystać pozarolnicze źródła dochodu i zyskiwali zarówno w sensie bezwzględnym, jak też relatywnym w po­równaniu z grupą ziemian konserwatywnych, głównie arystokratów, gospodarujących „po staremu". Wyda­rzenia lat czterdziestych XVII w. były funkcją tych zmian społecznych, wynikiem dostosowywania się struktury politycznej do aktualnej struktury społeczno-majątkowej. Innymi słowy: bogacąca się — w prze­ciwieństwie do arystokracji — część szlachty i miesz­czaństwa sięgnęła po władzę. Tawney czerpał argu­menty z dwu źródeł: z siedemnastowiecznej literatury polityczno-filozoficznej oraz ze statystyki podziału własności ziemskiej między gentry i arystokrację, czy­li parów Anglii.
Artykuł ten ukazał się w najtrudniejszym dla (...)

Słowa kluczowe: