WSTĘP .

Część pierwsza HISTORYK — DZIEŁO — RECEPCJA

RozdziaM. Z TRADYCJI I DOROBKU ROSYJSKIEGO DZIEJOPISARSTWA EPOKI NAPOLEOŃSKIEJ (XIX - POCZĄTEK XX W.).................

Rozdział II. OKRES NAPOLEOŃSKI WE WCZESNEJ TWÓRCZOŚCI NAUKOWEJ EUGENIUSZA TARLEGO (DO 1917 R.) \

Ogólny bilans życia i pracy uczonego........

Droga do tzw. rosyjskiej szkoły historycznej ......

Początki zainteresowań epoką napoleońską . .....

W kręgu problemów blokady kontynentalnej......

Rozdział III. POKŁOSIE NAPOLENISTYCZNYCH

TARLEGO Z LAT 1[zasłonięte]917-19 . . . . • . . . . . .

Okres zastoju.....-. .......

Bigraf Napoleona..............

Na starym szlaku dziejopisarstwa rosyjskiego — historia wojny 1812 r. . . \ .

STUDIÓW

Wokół Talleyranda .... Ikonostas wodzów rosyjskich . Inne poszukiwania dziejopisarskie

Część druga POGLĄDY — TEZY — INTERPRETACJE

Rozdział IV. DROGA DO WŁADZY I POLITYKA WEWNĘTRZNA NAPOLEONA ... -

23

S

57 57 60

71

75

94

94 101

111 [zasłonięte] 135

13/

O roli jednostki w historii.....¦...... 143

Bonaparte a rewolucja............ 148

Dyktator .,.....'........... 157

Rządy wewnętrzne............... 166

Polityka społeczna.....'......... 170

Rozdział V. NAPOLEON A EUROPA — ISTOTA I SKUTKI

HEGEMONII FRANCUSKIEJ NA KONTYNENCIE .... 177

Kierunki i cele polityki zagranicznej Napoleona..... 177

U źródeł sukcesów napoleońskich......... 181

Napoleon wobec Europy............ 192

Europa a Napoleon............. 197

Kwestia polska . : \ ;............. 204

Przyczyny upadku Napoleona.......... 212

Za czy przeciw Napoleonowi?.......... 216_v\

Legenda napoleońska...........¦. . 219

Rozdział VI. BLOKADA KONTYNENTALNA A ŻYCIE GOSPODARCZE EUROPY............ 221

Założenia, metody i skutki polityki ekonomicznej Napoleona . 221

Geneza i realizacja blokady kontynentalnej....., 226

Stan gospodarki europejskiej........... 235

Wpływ blokady kontynentalnej na ekonomikę francuską . . 245

Generalne wnioski i oceny........... 250

Rozdział VII. RYWALIZACJA FRANCUSKO - ROSYJSKA I

WOJNA 1812 ROKU............. 255

Między drugą a czwartą koalicją......... 255

Przymierze tylżyckie i jego rozpad......... 2601

Bezpośrednie przyczyny wojny 1812 r......... 269

Przełomowe wydarzenia i epizody......... 279

Wojna narodowa............... 286

Źródła i następstwa klęski Francji......... 294

ZAKOŃCZENIE.......'....<..... 300

BIBLIOGRAFIA PRAC EUGENIUSZA TARLEGO . . . . . 310

INDEKS OSÓB................ 316

SPIS ILUSTRACJI.............. 328

143"

1. Eugeniusz Tarle jako. uczeń gimnazjalny. Fot. z 1892 r. J. I, Czapkiewicz: Jewgienij W. Tarle, Leningrad 1977, s. 64-65 . 61

2. Rozporządzenie Ministra Oświecenia Narodowego z 1900 r. o zakazie uprawiania prze2 Tarlego działalności pedagogicznej.

Ibid..................64

3. Fotografia Tarlego z 1901 r. Ibid..........65

4. Eugeniusz Tarle na łożu szpitalnym po kontuzji odniesionej podczas demonstracji studentów w Petersburgu w październiku 1905 r. Pocztówka współczesna. Problemy istorii mieżdunaTod-nych otnoszenij. Sbornik statiej pamiati akad. J. W. Tarle, Leningrad 1972, s. 56 - 57............67

5. Eugeniusz Tarle w latach dwudziestych XX w. Fot. J. I, Czapkiewicz: op. cii, s. 64 - 65..........99

6. Eugeniusz Tarle przemawiający na zjeździe historyków węgierskich w 1953 r. Fot. Ibid., s. 64-65.........139

7. Napoleon I. Reprodukcja obrazu W. Wereszczagina. Otieczestwien-

naja wojna i russkoje obszczestwo, t. III, Mostewa 1912, s. 8-9. 161

8. Car Aleksander I. Litogr. S. 'Cardelli. Ibid., t II, s. 256 - 237 .

9. Tylża w oczach karykaturzysty angielskiego. Ibid., t. I, s. 163 ,

10. Michał Kutuzow. Mai. G. Dawe. Ibid., t. III, s. 224-225 . .

11. Michał Barclay de Tolly. Mai. G. D^we. Ibid., t III, s. 88-89 .

12. Piotr Bagration. Rycina współczesna. Ibid., t. IV, s. 16 - 17 .

13. Koniec bitwy pod Borodino. Mai. W. Wereszczagin. Ibid. t. IV, s. 24 - 25 . . . -

195 201

215

223

14. Pożar Moskwy. Współczesna niemiecka rycina. Ibid., t. IV, s. 145 232

15. Napoleon po spaleniu Moskwy. Karykatura rosyjska. Ibid., t.

IV, s. 145................ 241

16. „Rosyjski Scaevola". Anonimowa rycina. Ibid., t. V, s. 145. . 251

17. Francuscy gwardziści pod komendą babci Spiridonowny. Karykatura M. Triebieniewa. Ibid., t. V, s. 200-201..... 25*

13. Ucieczka Napoleona. Karykatura I. Iwanowa. Ibid., t. V, s.

224-225................262

19. Triumfalne przybycie Napoleona do Paryża. Karykatura A. We-necjanowa. Ibid., t V, s. 192 - 193.........268

20. Apoteoza Aleksandra I. Rycina współczesna. Ibid., t. VII, s. 28. 274

21. Rosjanin biorący lekcje savoire-vivre'u w Paryżu. Współczesna karykatura francuska. Ibid., t. VI, s. 145........281

22. Pamiątkowy puchar. Ibid., t. VII, s. 309.......289

23. Projekt pomnika z armat dla upamiętnienia wojny 1812 r. Ibid,,

t. VII, s. 303...............294

24. Pomnik w Małojarosławcu. Ibid., t. VII, s. 306.....297

25. Gen. Aleksander Michajłowski-Danilewski, dziejopis wojen Rosji

z Napoleonem. Ibid., t. VII, s. 300.........302

26. Gen. Modest Bogdanowicz, historyk epoki Aleksandra I. Ibid.,

t. VII, 3. 301...............304

„Klio, chociaż jako najstarsza z muz zajęła się spisywaniem przeszłości innych, zlekceważyła to zdanie wobec samej siebie". Do takiej oto zgrabnej niewątpliwie i obrazowej metafory uciekali się jeszcze w okresie międzywojennym niektórzy teoretycy badań z zakresu historii historiografii, w celu zwrócenia uwagi na fakt nagromadzenia się poważnych, i dotkliwych zaniedbań na odcinku studiów nad dziejami nauki historycznej. Już jednak Marian Henryk Serejski, kompetentny metodolog i wybitny praktyk w tej dziedzinie, w swoich ogłaszanych od schyłku lat czterdziestych, znanych i wartościowych szkicach historiograficznych, przytaczając powyższą opinię amerykańskiego specjalisty *, stwierdził, że uległa ona już znacznej dezaktualizacji. „Historia historiografii jakby zbudziła się z uśpienia i wkroczyła na właściwą drogę", zaś problematyka historiograficzna „powoli przesuwa się z marginesu na miejsce bardziej eksponowane w warsztacie i w studium historycznym".

Szczególnie wielkie i intensywne zainteresowanie badaczy sprawami przeszłości Klio obsrwuje się w czasach dzisiejszych. Jest to zjawisko o zasięgu niebywale szerokim, rzec można, światowym, które występuje międy innymi w dziejopisarstwie polskim. Tłumaczy je nie tylko sama atrakcyjność tematyki badawczej, ale również fakt wyodrębnienia się historii historiografii w osobną dziedzinę płodnych i pasjonujących studiów, mających

dosyć jasno sprecyzowane założenia, zadania i metody. Zwrócenie uwagi na konieczność badania dziejów myśli historycznej w powiązaniu z epoką, w której ta myśl rodziła się i rozwijała, zapoczątkowało nowy etap w dziejach tej dyscypliny historycznej.

O skali i konsekwencjach pozytywnych przeobrażeń, które w ciągu kilku ostatnich dziesięcioleci w niej się dokonały, można przekonać się choćby na podstawie niekoniecznie zresztą gruntownej analizy rozwoju badań nad dziejopisarstwem napoleoni-stycznym. Nie jest to nowy, pionierski kierunek poszukiwań, co więcej — ma on nawet swoje dość bogate i dawne, sięgające jeszcze w głąb XIX stulecia, tradycje oraz stosunkowo pokaźne plony pisarskie. Jeżeli więc Klio wcześniej zaczęła wykazywać zainteresowanie tym właśnie nurtem swojej przeszłości, to stało się tak głównie dlatego, że nurt ten był zawsze żywy, wartki i szeroki. Związały się z nim silnie i owocnie wszystkie kolejne generacje historyków, to zaś doprowadziło do powstania przeogromnej, trudnej do ogarnięcia i zarejestrowania bibliograficznego, zróżnicowanej pod względem formy i treści, wielojęzycznej spu-ściziny dziejopisarskiej 2. Piśmiennictwo historyczne poświęcone Napoleonowi I i jego epoce, z całą mnogością prezentowanych w nim koncepcji, ocen, postaw badawczych, zmiennych uwarunkowań naukowych i pozanaukowych, stanowi więc nader obfity, wręcz niewyczerpany i ciekawy materiał „źródłowy" dla studiów historiograf iczinych.

Ich początki wprawdzie sięgają jeszcze drugiej połowy ubiegłego wieku (dyskusje i spory wokół głośnych prac Adolpha Thie-rsa i Hippolyte'a Taime'a 3), ale owoce tych pierwszych przedsię-

węć pisarskich, nie stanowiły udanych wytworów historii, historiografii. To samo zresztą odnosi się do całego szeregu powstałych nieco później opracowań w postaci rozmaitych przeglądów literatury przedmiotu, okresowych zestawień wydawnictw historycznych, a nawet biografii niekórych mistrzów napoleo-nistyki4. Tym historykiem, który jako pierwszy podjął zadanie przedstawienia w sposób metodyczny i wszechstronny dziejów i dorobku studiów nad okresem 1799 - 1815, był Edouard Driault, znany i ceniony w swoim czasie, badacz polityki zagranicznej Napoleona, jego zresztą gorący wielbiciel i apologeta, założyciel i redaktor specjalistycznego czasopisma „Revuc des Etudes Napo-leoniennes" (1912 - 1940) 5. Periodyk ten odegrał ważną rolę w zakresie rozbudzenia i rozwoju zainteresowań badaczy problematyką historiografii okresu napoleońskiego. Znalazła ona odbicie nie tylko w artykułach i szkicach redaktora, ale również w opracowaniach Geongesa M. Dutchera i Alberta Meyniera, którzy nie zadawalając się powierzchownym i schematycznym referowaniem osiągnięć naukowych dawniejszych i współczesnych badaczy-napo-leonistów, podjęli próbę 'systematyzacji i oceny ich poglądów na temat wielkiego Korsykanina wedle kryterium ,,za czy przeciw Napoleonowi". Tego typu kluczem interpretacyjnym posługiwali się niektórzy 'późniejsi znawcy dziejopisarstwa napoleonistycz-nego: Louis Villat (La Revolution et 1'Empire, 1[zasłonięte]789-18, t. II: Napoleon, Paris 1947), Jaąues Godechot (L'Europe et VAmerique a l'epoque napoieonienne, 1[zasłonięte]800-18, Paris 1967), a zwłaszcza Pięter Geyl (Napoleon: jor and against, New Haven-London 1963). Prace tych ostatnich autorów należą do cenniejszych pozycji piśmiennictwa historiograficznego o tematyce napoleońskiej. Pod względem swego profilu rzeczowego zaliczone być mogą do najbogatszego jego działu, skupiającego opracowania o charakterze ' ogólnym. Obejmuje on zarówno syntetyczne zarysy historii historiografii napoleońskiej '(ważne miejsce zajmuje tu wartościo-

wa ipraca Andrzeja Zahorskiego, Spór o Napoleona we Francji i w Polsce, Warszawa 1974 6), monografie dziejów legendy napoleońskiej {Jules Dechamps, Philippe Gonnard, Jean Lucas-Dubreton, Luigi Salvatorelli, a ostatnio — R. Ben Jones, Jean Tulard i in.; w Polsce: Władysław Kozłowski, Kazimierz Bartoszewicz, w latach powojennych — Juliusz Willaume, Andrzej Zahorski, Władysław Zajewski, Stefan Treugutt i in.)7, krytyczne przeglądy nowszej produkcji naukowejs, rozprawy traktujące o rozwoju badań w poszczególnych krajach, np.: we Francji (E. Driault, -P. Geyl, J. Godechot, J. Tulard, A. Zahorski, J. Willaume, M. 3en-kowska-Gluck i in.), W Anglii (W. Moilahn, W.H.C. Smith), we Włoszech (F. Boyer), iw Rumunii (C. Serban), w Polsce (Marceli Handelsman, Marian Kukieł, z nowszych Willaume 9, Zahorski, Tadeusz Mencel10, Władysław Rostocki u i in.), w. Rosji i w ZSRR (Albert Manfred 12 i Ludwik Bazylow 13) itdM wreszcie studia omawiające zapatrywania historyków na węzłowe problemy epoki napoleońskiej (np. blokada kontynentalna, wojny 1812 i 1813 r.) oraz dziejów niektórych krajów (np. Włoch — Carlo Zaghi, Berriardino Farolfi i in.).

Drugi, ilościowo uboższy dział tematyczny w piśmiennictwie mieści w sobie opracowania poświęcone wybranym dziejopisom czasów napoleońskich. Znakomita większość tych prac odnosi się — co jest zresztą zupełnie zrozumiałe — do historyków francuskich. I tak osobnych analiz swego dorobku i poglądów doczekali się między innymi: Hippalyte Taine (Szymon Askenazy, Albert Ma-thiez), Albert Sorel (R. Guyot i P. Muret, Askenazy, Bronisław Dembiński, F. Hess), Frederic Masson (Askenazy), Edouard Driault (Pierre Muret, Abel Mansuy, Willaume) i Georges Lefebvrc (Godechot, Willaume i Józef Dutkiewicz).

Już na pierwszy rzut oka widać, że studiami biograficznymi objęto'zaledwie kilku klasyków napoleonistyki francuskiej. Plony pisarskie tych badań są nad wyraz skromne, a poza tym ,w wielu wypadkach — wysoce przestarzałe. Jeszcze gorzej przedstawia się sytuacja, gdy chodzi o opracowania dotyczące badaczy z innych krajów. Z nielicznych tego rodzaju prób, podejmowanych zresztą w sposób przypadkowy i okazjonalny, warto odnotować publikacje poświęcone angielskiemu historykowi, Archibal-dowi Rosebery'emu (Henri Welschinger) oraz badaczowi włoskiemu Gugliemo Ferrero (P. Mauret i H. Bernard). Natomiast wartościowszymi osiągnięciami w tej dziedzinę może (pochwalić się historiografia polska. Chodzi tu przede wszystkim o rozwinięte w latach powojennych Ibadania nad dorobkiem napoleonistycznym Askenazego (Willaume, Dutkiewicz, Henryk Barycz i in.) oraz Handelsmana (Dutkiewicz).

Studiowanie dziejów i tradycji rosyjskiej i radzieckiej historiografii okresu napoleońskiego rozpoczęto na szerszą skalę dopiero w ostatnich latach. Zarówno badacze radzieccy jak i zachodnioeuropejscy interesowali się przede wszystkim problematyką historiograf iczną wojny 1812 r. Z całej dosyć licznej, jak zobaczymy, plejady dawniejszych rosyjskich dziejopisów epoki Napoleona i Aleksandra, pełniejszych omówień własnej twórczości doczekał się (jeszcze za swego życia) tylko przedstawiciel nurtu oficjalnego, wielki książę Mikołaj Michajłowicz (Driault, Askenazy). Później ten rodzaj i kierunek studiów historiograficznych prawie zupełnie zarzucono, chociaż istniały realne możliwości ich dalszego rozwijania i poszerzania. W poszukiwaniu tych możliwości badawczych nie trzeba nawet sięgać do tradycji XIX-wiecznego

dziejopisarstwa rosyjskiego, wystarczy choćby zwrócić uwagę na działalność i dorobek naukowy Eugeniusza Wiktorowicza Tarlego. Jako badacz epoki napoleońskiej od dawna zasługiwał on na odrębne i szersze opracowanie monograficzne. Był przecież uczonym wielkiego formatu i talentu, cieszącym się międzynarodowym autorytetem i sława jednego z wybitnych specjalistów w tej dziedzinie. Pozostawi! po sobie bogatą i różnorodną, znaną także poza granicami swego kraju, spuściznę pisarską. Jego zdobycze naukowe i poglądy przez kilka dziesięcioleci kształtowały oblicze rosyjskiej historiografii czasów napoleońskich. Jego działalność i -dokonania badawcze przygotowywały 'grunt pod rozwój współczesnej napoleonistyki radzieckiej, której przedstwiciele zyskali sobie uznanie również w zagranicznych środowiskach naukowych. Tarle jako historyk epoki napoleońskiej może przyciągać' uwagę także oryginalnością swych zapatrywań, a już szczególnie ich daleką od jednoznaczności, wręcz kontrowersyjną recepcją w kręgach specjalistów z tej dziedziny.

Oto najważniejsze tylko motywy, którymi kierowano się przy wyborze tematu niniejszej monografii. Trudno jest oczywiście wypowiadać się w '.kwestii, czy w historiografii innych krajów istniało zapotrzebowanie na tego typu pracę. Wydaje się natomiast, że w naszym piśmiennictwie historycznym jej brak był raczej odczuwalny. Wynika to głównie z faktu wyjątkowo dużej, nie do końca jeszcze przebrzmiałej popularności w Polsce spuścizny na-poleonistycznej Tarlego. Jej upowszechnienie przypada na ten okres, w którym na naszym rynku księgarskim ukazywało się niewiele opracowań poświęconych epoce napoleońskiej. W tej sytuacji wydawane jeszcze od schyłku lat trzydziestych i często później wznawiane w masowych nakładach, książki radzieckiego historyka nie tylko zajęły wyraźnie uprzywilejowaną pozycję w naszej literaturze dziejopisarskiej, to jeszcze przez szereg lat odgrywały najważniejszą bodaj rolę w zakresie kształtowania wyobrażeń i poglądów współczesnych pokoleń Polaków na węzłowe zagadnienia czasów Legionów i Księstwa Warszawskiego. Dodajmy nadto, że pod wyczuwalnym wpływem koncepcji Tarlego pozostawali nasi niektórzy badacze tej epoki.

Tak więc i z tego chyiba względu celowe było podjęcie próby przybliżenia czytelnikowi tej niezbyt mało u nas znanej biografii

zagranicznego historyka. Trzeba zresztą stwierdzić, że w ogóle powojenne dziejopisarstwo polskie, szczyczące się tak poważnymi' i cenionymi, także poza granicami kraju, osiągnięciami w dziedzinie studiów nad nowożytnymi i najnowszymi dziejami Rosji, zaniedbało jakby badania o charakterze historiograf icznym.

A przecież, jak słusznie zauważył włoski znawca tej problematyki, Franco Yenturi: ,,historia historiografii irasyjskiej jest niezbędnym środkiem dla zrozumienia naszych czasów, a studia nad Tarłem stanowią jeden z jego niezbędnych elementów1' 14.

Wśród różnych zadań, jakim usiłuje sprostać niniejsza 'monografia, na czoło wysuwa się analiza i ocena najważniejszych ele-¦ mentów składających się na stworzoną przez Tarlego w toku jego ponad 60 lat trwającej, wytężonej aktywności dziejopisarskiej, panoramę barwnej i złożonej epoki napoleońskiej. Dla przeprowadzenia takich czynności badawczych celowe stało się zrekonstruowanie tła, głównych kierunków i ewolucji zainteresowań i studiów Tarlego z interesującej nas dziedziny, scharakteryzowanie, określenie wartości i opisanie rezonansu naukowego i społecznego jego spuścizny napoleonistycznej, jej poszczególnych działów tematycznych i najważniejszych opracowań, 'wreszcie przedstawienie koncepcji 1 poglądów autora z położeniem szczególnego nacisku na zagadnienie uwarunkowań i kierunków ich ewolucji, konfrontacji z zapatrywaniami innych badaczy, recepcji itd. Przy ustalaniu i realizacji kwestionariusza badawczego starano się między innymi respektować tę słuszną wskazówkę metodologiczną, która 'mówi, że nawet w tym najprostszym rodzaju studium historiograf icznego — biografii (taki charakter posiada niniejsze o-pracowanie) — „obowiązuje dyrektywa wiązania historyka z jego epoką i środowiskiem" 15.

Specyfika badań historiograf icznych narzuciła konieczność zapewnienia pracy odpowiedniego zaplecza warsztatowego. Jak wiadomo, ma ono objąć ,,źródła historiograficzne podstawowe i pomocnicze", materiały biograficzne, autobiograficzne i literaturę historiograficzną 16. Do kategorii „źródeł historiograficznych

podstawowych" zaliczono tu drukowaną spuściznę dziejopisarską Tarlego, w pierwszym rzędzie oczywiście jego liczne i różnorodne naukowe, popularnonaukowe i publicystyczne opracowania dotyczące czasów napoleońskich. Najwięcej materiału do refleksji i ocen dostarczyło przestudiowanie kluczowych i najbardziej znanych monografii i rozpraw. Porównanie kolejnych edycji takich publikacji, jak: Napoleon., Talleyrand, Naszestwije Napoleona na Rossiju, 1812 g., pozwoliło na wychwycenie pewnych, istotnych niekiedy i zasadniczych różnic, które stwarzają dodatkową możliwość prześledzenia ewolucji poglądów autora oraz dokonywanych przezeń modyfikacji warsztatowych. W pracy wykorzystano również niektóre inne opracowania Tarlego, bądź to poświęcone chronologicznie bliskim okresom (rewolucja 1978 r., restauracja) bądź to podejmujące zagadnienia z metodologii, historii historiografii itp 17.

Grupę „źródeł historiograficznych, pomocniczych" tworzą publikacje innych autorów. Z całej ogromnej masy XIX i XX-wiecz-nej literatury napoleońskiej starano się uwzględnić jedynie pozycje najwartościowsze, o wysokim stopniu oryginalności, dzieła napisane przez uznanych, kompetentnych autorów, reprezentujące różne szkoły i kierunki myśli historycznej. Zastosowanie tego rodzaju kryteriów z góry niejako przesądziło o tym, że wybór będzie miał charakter subiektywny. Chociaż w toku selekcji opracowań nie przywiązywano większego znaczenia dla sprawy ich proweniencji ,,terytorialno-państwowej", to jednak bardziej skrupulatne i pełniejsze uwzględnienie piśmiemiictwa rosyjskie-

go i radzieckiego (a w dalszej kolejności francuskiego i polskiego), było w tym. wypadku chyba uzasadnione i celowe.

Dla dokładniejszego wyświetlenia niektórych spornych i niejasnych problemów historycznych, a także dla sprawdzenia i zweryfikowania toku postępowania badawczego historyka, uciekano się od czasu do czasu do analizy źródeł sensu stricto historycznych. Jednakowoż z punktu widzenia celów i zadań monografii, która usiłuje przedstawić nie tyle określoną rzeczywistość historyczną, ile przede wszystkim jej obraz, wyobrażenie w świa-domoścd badacza, przejawiające;] się w jego wytworach dziejo-pisarskich, materiał ten miał raczej drugorzędne uzupełniające znaczenie.

Powyższa uwaga odnosi się w zasadzie tylko do spuścizny dokumentacyjnej epoki napoleońskiej. Nie można natomiast jej rozciągnąć na źródła wyprodukowane w epoce współczesnej Tar-lemu i przy jego czynnym udziale. I ten materiał rozpada się na dwie kategorie: dokumenty autobiograficzne i biograficzne. Pierwsza z nich obejmuje publikacje wspomnieniowe Tarlego18 oraz nader skąpe fragmenty jego osobistej korespondencji19. Brak możliwości bezpośredniego dotarcia do przechowywanej w archiwach i bibliotekach Leningradu i Moskwy, obfitej i cennej pozostałości rękopiśmiennej oraz papierów osobistych Tarlego (na tym tworzywie pracują radzieccy biografowie historyka), o-graniczył znacznie pole obserwacji jego działalności badawczej20.

Niezbyt pokaźny ilościowo dział materiałów biograficznych

0 charakterze źródłowym wypełniają drukowane wspomnienia

1 relacje o Tarłem, które wyszły spod pióra jego uczniów, współpracowników i przyjaciół21. Autorzy ci w sposób ciekawy i barw-

ny szkicują sylwetkę Tarlego jako uczonego, publicystę, pedagoga i człowieka. Niestety jednak podają stosunkowo mało konkretnych faktów i informacji na temat jego poczynań w dziedzinie napoleonistyki. W o wiele szerszym zakresie sprawy te u-względnia literatura biograficzna poświęcona Tarlemu.

Długie, bogate w doniosłe i brzemienne w skutki wydarzenia, niewolne od różnych rrreandrów losowych, wzlotów i upadków, życie osobiste Tarlego, jego wyróżniający się rozmiarami, objętością i zakresem chronologiczno-rzeczowym, dorobek dziejopi-sarski, oryginalność i kontrowersyjność poglądów i ocen —' oto tylko niektóre przesłanki długotrwałego i wciąż żywego zainteresowania badaczy Związku Radzieckiego i innych krajów osobą i spuścizną historyka. Napisano o nim wiele rozpraw, studiów, szkiców, artykułów, przyczynków itd. Pod względem opracowań biograficznych Tarle pozostawił w tyle wszystkich innych wybitnych historyków radzieckich, nie wyłączając nawet tak głośnego i dyskusyjnego dziejopisa, jakim był Michał Pokrowski. W licznych publikacjach życiorysowych poświęconych lenin-gradzkiemu historykowi występuje wielka rozmaitość i rozbieżność stanowisk w kwestii oceny jego twórczości, poglądów naukowych, przekonań metodologicznych, zapatrywań politycznych etc. Wspólną natomiast cechą większości dawniejszych prac biograficznych jest to, że ich autorzy usiłowali (nawet w małych rozmiarami publikacjach) ogarnąć i zrekapitulować cały ogromny, wyrażający się w setkach pozycji, dorobek pisarski Tarlego. Takie podejście do sprawy z góry niejako przekreślało możliwość gruntowniej szego i wszechstronnego oświetlenia poglądów historyka, precyzyjnego określenia mocniejszych i słabszych stron w jego twórczości, ścisłego ustalenia wkładu uczonego do rozwoju badań nad dziejami różnych epok i narodów22. Brak tych

możliwości sprzyjał niekiedy powstawaniu powierzchownych i uproszczonych ocen, bezkrytycznemu powielaniu bądź to pochwał bądź to zarzutów. Od niedomogów tych nie były również wolne, jak dalej zobaczymy, niektóre analizy działalności i dorobku napoleonistycznego Tarlego.

W literaturze radzieckiej pierwsze próby zbilansowania dotychczasowych osiągnięć badawczych Tarlego, podjęto jeszcze w latach dwudziestych przy okazji rekomendacji historyka jako kandydata na członka Rosyjskiej Akademii Nauk 23. Te krótkie, napisane w tonie pochwalnym, charakterystyki (informowały one m.in. o dawniejszych i aktualnych pracaah Tarlego nad problematyką gospodarczą epoki Napoleona), jako rzeczy opracowane przez specj alisów od innych dziedzin historii, nie przedstawiaj ą dziś większej wartości. Nieporównanie więcej uwagi twórczości Tarlego o tematyce napoleońskiej poświęcają szkice biograficzne, które ukazały się już po drugiej wojnie światowej. Dotyczy to w pierwszym rzędzie opracowań takich autorów, jak: Aleksander Molok 2i, a zwłaszcza Arkady Jeruzalimski25, Albert Manfred26, Wiera Antiuchina-Moskowczenko 2T, z późniejszych zaś — W. Ru-tenburg2S, W. Riewunienkow29 i W. Durnowcew30. Bardziej

szczegółowy charakter posiadają artykuły W. Bażenowa i Ł. Ni-kiforowa. Badacze ci, zarówno w toku analizy „metody biograficznej" w twórczości naukowej Tarlego31, jak i przy rozpatrywaniu jego najważniejszych osiągnięć w dziedzinie studiów nad polityką zagraniczną Rosji32, w wielu miejscach odwołują się do napisanych przezeń książek o Napoleonie, Talleyrandzie i wojnie 1812 r.

Jednakowoż największymi sukcesami w zakresie badań nad twórczością Tarlego może poszczycić się bez wątpienia Eugeniusz Czapkiewicz33. Uwzględnienie nieznanego dotychczas i ciekawego materiału archiwalnego (kwerendą objęto zasoby 10 archiwów i bibliotek Moskwy i Leningradu) pozwoliło autorowi na najpełniejszą w historiografii radzieckiej, najbardziej szczegółową rekonstrukcję biegu życia i działalności uczonego. W swoich refleksjach i uogólnieniach na temat jego dorobku napoleo.nis-tycznego biograf wyszedł dość daleko poza powtarzany w publikacjach niektórych poprzedników, stały krąg tych samych spostrzeżeń i ocen, zapożyczonych najczęściej z treści dawniejszych recenzji monografii Tarlego. Rozprawy Czapkiewicza wnoszą sporo nowych elementów do ogólnej obiektywnej wiedzy o Tarłem jako znawcy okresu 1799 - 1815. Niemniej jednak zawierają także szereg ustaleń o charakterze co najmniej dyskusyjnym (odnosi się to np. do zarzutu o apologetycznym stosunku historyka do Napoleona). Warto podkreślić, że Czapkiewicz jako jedyny w zasadzie spośród wszystkich radzieckich biografów Tarlego, nie tylko zwrócił uwagę na twórczość zachodnich badaczy życia i działalności dziejopisarza znad Newy, ale podjął próbę krytycznej analizy tej twórczości u.

Koleje losu i aktywność naukowa Tarlego, a zwłaszcza jej złożone i zmiejnne uwarunkowania polityczno-społeczne i ideologiczne, już dawno znalazły szerokie odbicie w piśmiennictwie historiograficznym wielu krajów, przede wszystkim zachodnich. Kbwtnież i w tych opracowaniach przeważa najczęściej całościowe ujęcie jego biografii i dokonań, tyle tylko, że położony tu został większy nacisk na opis i analizę tła naukowego i pozanaukowego działalności badawczej i. publicystycznej Tarlego, jego przekonań politycznych i ideowych etc. Z takiego właśnie rozłożenia akcentów rodziły się nierzadko postawy uprzedzone, nie-wolne od zacietrzewienia politycznego, dalekie od obiektywizmu

i ścisłości naukowej.

Spośród publikacji w szerszym zakresie uwzględniających sprawy napoleonistyki Tarlego, na uwagę zasługują jedynie prace: Wiktora Weintrauba, żyjącego na emigracji wybitnego polskiego historyka lieratury, którego szkic zatytułowany wymownie Blaski i nędze dziejów życia prof. Tarle ukazał się w okresie tzw. zimnej wojny i stąd też przede wszystkim mówił o „nędzach" •tego życia35, następnie' cytowanego wyżej Franco Venturiego, włoskiego badacza nowożytnych dziejów i historiografii Rosji36,. amerykańskiej autorki Ann K. Erickson rzecz o „karierze historyka w reżimie sowieckim"'37 oraz rozprawa doktorska historyka z. RFN Edgara Hóscha 38.

Ostatnia z wymienionych publikacji stanowi najpoważniejszą ogłoszoną na Zachodzie pracę o Tarłem. Jej wartość naukową i poznawczą należy jednak ocenić w sposób ambiwalentny. Z. jednej strony należy podkreślić z uznaniem fakt sumiennego wykorzystania wielojęzycznej literatury przedmiotu, szerokiego oświetlenia tła historycznego, ewolucji i przeobrażeń metodologicznych historiografii radzieckiej i samego Tarlego. Z drugiej zaś odczuwa się wyraźny niedostatek analizy poglądów historyka na węzłowe problemy badanej przezeń przeszłości! (w tym rów-

nież epoki napoleońskiej), co nie przeszkadzało autorowi w formułowaniu ocen kategorycznych, w sposób jednoznaczny rozstrzygających wszystkie wątpliwości39. Autor nie silił się na interpretację twórczości Tarlego (świadomie zakładał, że czytelnik jest z nią obeznany), ponieważ zajęty byl głównie analizą jej uwarunkowań, nie tyle naukowych, ile politycznych, społecznych, ideologicznych, które towarzyszyły działalności badawczej . i pisarskiej Tarlego, wywierając jakoby najważniejszy, a w niektórych nawet okresach — wyłączny wpływ na nią.

Mimo tych i innych uchybień metodycznych i usterek interpretacyjnych, książka Hóscha jest wartościowym przewodnikiem po rozległym piśmiennictwie dotyczącym życia i działalności Tarlego. Autor z niebywałą skrupulatnością i wielkim nakładem wysiłku zgromadził między innymi i zarejestrował właściwe wszystkie recenzje i omówielnia sprawozdawcze poszczególnych prac historyka. Wyjątkowo duże zainteresowanie rodzimej i międzynarodowej krytyki naukowej najważniejszymi publikacjami Tarlego z zakresu napoleomistyki, zaowocowało mnogością takich właśnie recenzji, sprawozdań, not bibliograficsinych itp. Wychodziły one nierzadko spod pióra najwybitniejszych wówczas znawców epoki i literatury napoleońskiej. Uwagami i refleksjami na temat monografii Tarlego dzielili się między innymi: Georges Lefebvre, Edouard Driault, Henri See, Alphonse Aulard, Albert Mathiez — we Francji, Benedetto Croce — we Włoszech, Mikołaj Kariejew i Mikołaj Łukiin — w ZSRR, Marian Kukieł i Juliusz Willaum - - w Polsceii>. Całe to obfite i niejednorodne,

gdy chodzi o prezentowane poglądy i oceny, piśmiennictwo stanowiło niezwykle cenny i niezastąpiony materiał szczególnie dla wyświetlenia kwestii recepcji dzieł i tez Tarlego.

Recenzje jednak nie wyczerpują jeszcze wszystkich materiałów przydatnych dla analizy problemu odbioru dzieł historyka radzieckiego. Ważną rolę w tym zakresie odegrały różnego rodzaju krytyczne przeglądy literatury i omówienia stanu badań nad takimi ważnymi epizodami i wydarzeniami epoki napoleońskiej, jak na przykład blokada kontynentalna41 czy wyprawa Napoleona na Rosję w 1812 r.4a Poza tym sporo interesujących, niekiedy i oryginalnych uwag na temat dorobku napoleonistycz-nego Tarlego znaleźć można w niektórych monografiach i syntezach z zakresu historii historiografii powszechnej, a już szczególnie — rosyjskiej i radzieckiej 43.

Powstała w oparciu o wszystkie wymienione wyżej kategorie źródeł i opracowań historiograficznych, niniejsza monografia, przedstawia wyniki dwupłaszczyznowego kierunku badań44. Pierwszy z nich zwraca się ku epoce napoleońskiej, drugi zaś dotyczy już okresu, w którym żył i pracował Tarle 45. W związku z tym można więc mówić, że praca posiada dwa podstawowe, formalnie nie pokrywające się ze sobą zakresy chronologicz-no-rzeczowe. Nie występuje jodmak między nimi luka czasowa czy problemowa, ponieważ spina je dosyć ściśle jednorodny wątek tematyczny. Chodzi tu o przedstawione w pierwszej części monografii uwagi i spostrzeżenia nad rozwojem i dorobkiem studiów napoleonistycznych w Rosji w ciągu tych kilku dziesiątków lat, które dzieliły schyłek epoki Napoleona I i początek aktywnoś-¦ci badawczej Tarlego. Uwzględniełnae tej, z pozoru raczej luźno -związanej z zasadniczym tematem, problematyki, nawet w tak syntetycznym i zarysowanym jej ujęciu, było potrzebne po to, aby odpowiedzieć na pytanie — w jakim stopniu i zakresie ujawniło się w twórczości i poglądach Tarlego ciążenie i wpływ tradycji dawnego dziejopisarstwa rosyjskiego, jego zainteresowań, koncepcji i postaw.

Sprawa ram chronologicznych i rzeczowych opracowania, mimo pewnej swej złożoności, nie wymaga dalszych wyjaśnień. Te zaś są bezwzględnie konieczne dla uzasadnienia przyjętej tu konstrukcji. Rozległa i różnorodna tematyka pracy stworzyła dosyć poważne trudności i dylematy konstrukcyjne. Z myślą o ich skutecznym przezwyciężeniu i rozwiązaniu postanowiono posłużyć się zarówno kryteriami czasowymi jak i rzeczowo-pro-

blemowymi. W związku z tym monografia, gdy chodzi o jej układ i budowę'Wewnętrzną, rozpada się na dwa działy tematyczne. Pierwszy z nich, oparty w większym stopniu na założeniach chronologicznych, obejmuje — ©bok wspomnianego już wstępnego zarysu dziejów napoleonistyki rosyjskiej — dwa rozdziały prezentujące sylwetkę i dorobek naukowy Tarlego. Cztery następne rozdziały, które wypełniają sobą zawartość treściową drugiego, objętościowo znacznie obszerniejszego działu, oświetlają ważniejsze koncepcje i tezy historyka.

Ustalony dla pierwszej części pracy kwestionariusz badawczy na czoło wysunął dwa zadamia: ukazanie wizerunku Tarlego jako dziejopisa okresu napoleońskiego oraz charakterystyka jego spuścizny z tej dziedziny. Oba te cele realizowane są równolegle w rozdziałach drugim i trzecim. Przedstawiają one zatem w ujęciu chronologicznym (granicę między nimi stanowi rok 1917) tlo historyczne, warunki naukowe i pozanaukowe działalności badawczej Tarlego, rozwój, przejawy i owoce jego zainteresowań ' i studiów, sprawy warsztatu i techniki badań, naukowego i społecznego odbioru twórczości itp. Część druga pracy zawiera roz* działy (wyodrębnione i zbudowane wedle zasad rzeczowych), w których skoncentrowano się na analizie poglądów Tarlego na węzłowe problemy, procesy i fakty epoki napoleońskiej. Starano się tu dokonać nie tylko samej rekonstrukcji, systematyzacji i krytycznego w miarę możności rozbioru zapatrywań, ale również określić podłoże, przyczyny, kierunki i wyniki ich ewolucji, skonfrontować je ze stanowiskiem innych badaczy, ukazać ich recepcję i ooeny w literaturze przedmiotu, wreszcie zdefiniować merytoryczny wkład historyka do rozwoju najważniejszych dziedzin napoleonistyki powszechnej. Zarówno sam zakres rzeczowy tej części pracy, jak i jej poszczególnych fragmentów, wyznaczyły te dziedziny i problemy historyczne, które znalazły szersze odbicie w twórczości dziejopisarskiej Tarlego, powstałej w obu etapach jego działalności naukowo-badawczej. Jednakowoż o kolejności rozdziałów zdecydowała bardziej ranga i znaczenie poruszanych w nich zagadnień. Z tego to właśnie powodu trzeba było w pierwszym rzędzie zająć się koncepcjami historyka odnoszącymi się do samego Napoleona, jego aktywności i roli dziejowej rozpatrywanej w kontekście historii Francji (rozdz. IV) i w wy-

miarze ogólnoeuropejskim (V), aby następnie przejść do analizy tych wątków, epizodów i wydarzeń z epopei (napoleońskiej,,którymi badacz interesował się szczególnie żywo, intensywnie i o-wocnie: blokada kontynentalna (VI) i wojna francusko-rosyjska 1812 r. (VII).

Poczuwając się do miłego obowiązku pragnę w tym miejscu. złożyć serdeczne podziękowania tym wszystkim, których rady i wskazówki ułatwiły mi niepomiernie napisanie tej pracy. Głębokim jednak smutkiem i żalem napawa mnie fakt, że te wyrazy wdzięczności za inspirację twórczą, życzliwe zachęty i konstruktywną pomoc, której doznawałem nie tylko w trakcie przygotowywania tej monografii, nie dotrą już do mego nieodżałowanego Mistrza i Opiekuna naukowego, Prof. dra Juliusza Willaume'a, który po długiej i ciężkiej chorobie zmarł w końcu czerwca 1980 r.

Dziękuję za cenne spostrzeżenia i opinie Prof. dr Mirosławie Zakrzewskiej-Dubasowej i Prof. drowi Józefowi Dutkiewiczowi. W toku opracowywania ostatecznej wersji rozprawy szczególnie wiele skorzystałem z krytycznych uwag i. wielu inspirujących sugestii Recenzentów: Prof. dra Ludwika Bazylowa i Doc. dra Jerzego Skowronka, którym składam szczerą podziękę za trud włożony w przejrzenie maszynopisu pracy i wskazanie na jej usterki i niedociągnięcia.