PWN 2001
292 str., okładka twarda wys. 24 cm
stan bardzo dobry




Spis treści

Nota wstępna ............................... 7
Przedsłowie ................................ 9

I. MODLITWA I AUTOBIOGRAFIA
1. Narodziny chrześcijańskiej „autobiografii duchowej" ........ 11
2. Oratio singularis ........................... 20
3. Libelli precum............................. 31
Confessiones ............................... 35
„Pro defunctis" .............................. 40
„In tribulatione".............................. 42
4. Gertrudy libellus precum ....................... 45
5. Ciśnienie wzorów ........................... 55
6. Predylekcje tematyczne ........................ 68
7. Budowanie autobiografii ....................... 77
„Ego Gertruda" .............................. 77
„Unicus filius meus"............................ 80
Biograficzne treści miniatur ........................ 84

II. IMPRESJA BIOGRAFICZNA
1. Dlaczego „impresja"? ......................... 91
2. Dzieciństwo .............................. 105
3. Dojrzewanie .............................. 113
4. Małżeństwo .............................. 119
5. Wojna ................................. 136
6. Pod osłoną księcia Bolesława .................... 141
7. Jeszcze raz Kraków .......................... 147
8. Król i papież ............................. 156
9. Czekanie. Modlitewnik ....................... 161
10. Burza ................................. 170
11. Przemiany .............................. 179
12. Powrót. Śmierć Iziasława ...................... 186
13. Matka i syn ............................. 192
14. Później ................................ 204

Zamiast zakończenia ........................... 209
Wykaz skrótów .............................. 211
Przypisy .................................. 213
Aneksy .................................. 242
Wykaz modlitw Gertrudy ......................... 242
Zestawienie numeracji modlitw ....................... 246
Zestawienie wybranych modlitw z Modlitewnika Gertrudy z modlitwami zapisanymi
w innych libelli precum z XI w........................ 249
Streszczenia ................................ 252
Resume — przełożyła Dorota Urbańska ................... 252
Zusammenfassung — przełożył Łukasz Żebrowski............... 261
Riassunto — przełożył Marcello Piacentini .................. 270
Indeks nazwisk .............................. 277
Spis ilustracji ............................... 285


Nota wstępna

Pomysł napisania tej książki skrystalizował się dość dawno, podczas pracy nad syntezą Średniowiecze, kiedy dla niżej podpisanej stało się oczywiste, że łaciński Modlitewnik Gertrudy — powstały pod piórem rodowitej Polki (córki króla Mieszka II) — inicjuje w naszym kraju twórczość literacką.
Trwająca parę lat praca była dotowana przez Komitet Badań Naukowych, co umożliwiło autorce m.in. dokonanie autopsji rękopisu w Cividale del Friuli we Włoszech oraz przeprowadzenie kwerend w bibliotekach paryskich.
Dla potrzeb wydawniczych maszynopis zechcieli zrecenzować profesorowie: Andrzej Litwornia, Andrzej Poppe i Edward Potkowski. Wnikliwe uwagi Recenzentów nie tylko pozwoliły piszącej uniknąć wielu potknięć merytorycz­nych, ale też stały się cennym źródłem inspiracji w fazie końcowego kom­ponowania i formułowania wywodu.
Niezastąpionej pomocy przy gromadzeniu trudno dostępnych publikacji udzielali autorce cierpliwie i z wielką życzliwością pracownicy Biblioteki Instytutu Badań Literackich, za co kieruję do Nich słowa szczerej wdzięczności.
Czytelnikowi należą się na wstępie niezbędne objaśnienia natury formalno--redakcyjnej.
Fragmenty modlitw Gertrudy przytacza się w książce równolegle w języku oryginału oraz w przekładzie na język polski. Teksty łacińskie podaje się zasadniczo w brzmieniu ustalonym przez ich pierwszego wydawcę, Waleriana Meysztowicza (Rzym 1955). Wersję tę konfrontowano wszakże z nowszym opracowaniem Małgorzaty Hanny Malewicz, która zechciała łaskawie udostępnić autorce roboczą wersję maszynopisu swej edycji krytycznej, będącej obecnie w druku. W przypadku drobnych rozbieżności tekstowych milcząco poprawiano lekcję Meysztowicza według lekcji Malewicz; istotniejsze zmiany odczytu sygnalizowano pod tekstem. W nielicznych miejscach podano w całości tekst według Malewicz, sygnalizując zmianę podstawy nazwiskiem wydawczyni. Autorka korzystała również z rękopisu: po dokonaniu autopsji w Cividale miała do dyspozycji mikrofilm udostępniony jej łaskawie przez prof. Andrzeja Litwornię. Szczęśliwym trafem w końcowej fazie pracy nad książką ukazało się we Włoszech facsimile kodeksu (Psalterium Egberti, 2000), którego egzemplarz, dzięki niezwykłej uprzejmości profesora Andrzeja Litworni oraz profesor Annalisy Vassallo — trafił do rąk niżej podpisanej.
W cytatach łacińskich utrzymano wprowadzone przez Meysztowicza wielkie litery. W niektórych przypadkach wprowadzono odmienny od podstawy podział na zdania, a w ich obrębie — w miarę potrzeby — modernizowano przestan­kowanie. Zrezygnowano z oznaczania dyftogu ae przez e (np. penitentie) stosowanego przez Meysztowicza; nie wprowadzono także zapisu ę (pęnitentię) przyjętego — za rękopisem — przez M. H. Malewicz. Ostatecznie więc słowa zawierające dyftong ae są pisane przez e (penitentie). Ubytki tekstu lub miejsca nieczytelne w rękopisie oznaczano pięcioma kropkami w klamrach: [.....].
Opuszczenia fragmentów tekstu przez autorkę książki sygnalizowano trzema kropkami w klamrach: [...].
Polskie odpowiedniki cytowanych fragmentów modlitw podawano według przekładu opublikowanego przez Brygidę Kurbis (Kraków 1998). Utrzymano nawiasy klamrowe wprowadzone przez tłumaczkę.
Cytaty łacińskie pochodzące z innych niż Modlitewnik Gertrudy źródeł podawano według ich podstaw, każdorazowo wskazywanych w przypisach. Ponieważ pisownia w wykorzystywanych rękopisach lub edycjach jest różno­rodna, czytelnika mogą uderzyć rozbieżności ortografii łacińskiej, zwłaszcza w zestawieniach modlitw z kodeksu z Cividale z innymi tekstami modlitewnymi. Mogą tam pojawić się obok siebie odmienne formy, np.: miserie / miseriae. iubilacio / iubilatio, Ihesus Christus / Jesus Christus.
Fragmenty kronik i listów łacińskich podawano tylko w przekładzie na język polski, każdorazowo wskazując tłumacza.
Powieść minionych lat przytaczano w przekładzie Franciszka Sielickiego (Wrocław 1999). Wobec tego, że tłumacz wprowadził imię księcia kijowskiego, męża Gertrudy, w formie Iziasław (wobec stosowanej w wielu pracach równoprawnej formy Izjasław), pisownię Iziasław przyjęto też w autorskim tekście książki, aby uniknąć dwoistości zapisu.

Teresa Michałowska Warszawa, maj-czerwiec 2001 r.



Przedsłowie

Czy była piękna? Zachował się niezbyt wyraźny portret Gertrudy. Nie­znany miniaturzysta ukazał ją w pełnym pokory zgięciu przed św. Piotrem
o nadnaturalnych wymiarach, rzucił na kolana w akcie prostratio. Wyciągnięte ręce niewiasty sięgają lewej stopy Opoki Kościoła, skuloną postać okrywa złotawa szata w czerwono-brązowe wzory. Spod płaszcza wychyla się lekko uniesiona głowa. Oczy, czoło i górna część nosa są niewidoczne: w tym właśnie miejscu miniatura uległa zatarciu. Wyraźnie rysuje się tylko półkolisty podbródek i usta. Twarz zapewne przedstawiono stereotypowo: może nie ma w niej żadnego podobieństwa do tej — rzeczywistej i prawdziwej? Na drugim planie również po lewicy świętego widać dwie stojące postacie z modlitewnie wzniesionymi rękami: to syn błagalnicy, młody Jaropełk-Piotr i jego żona Kunegunda-Irena.
Gertruda, córka polskiego króla Mieszka II (1[zasłonięte]025-10) i niemieckiej księżniczki Rychezy, siostra księcia Kazimierza (zwanego Odnowicielem), urodzona ok. 1025 r., wydana za syna Jarosława Mądrego, księcia Iziasława — większość dorosłego życia spędziła na Rusi Kijowskiej. Zawirowania polityczne dwukrotnie zmusiły całą jej rodzinę do ucieczki z Kijowa i szukania schronienia w Krakowie, a następnie poza granicami Polski. Za każdym razem bratanek Gertrudy, książę Bolesław (zwany Śmiałym; od końca 1076 r. król polski) udzielał Iziasławowi orężnego wsparcia i przywracał go na tron kijowski. Do historii literatury polskiej księżna wkroczyła dzięki rękopiśmien­nemu zbiorowi łacińskich modlitw, zwanemu potocznie Modlitewnikiem Gertrudy.
Rękopis ów wraz ze zdobiącymi go miniaturami zachował się w per­gaminowym kodeksie niewielkich rozmiarów, stanowiącym własność Museo Archeologico Nazionale w Cividale (we Włoszech, w północno-wschodniej części Friuli, blisko Udine i niezbyt daleko od słynnej Akwilei). Habent sua fata libelli. Kodeks składa się z dwóch części zszytych w XI w., a oprawionych w skórę w XVIII stuleciu. Pierwszą jego część tworzy niezbyt obszerny i dosyć skromny poszyt (tzw. Folia Gertrudiana), drugą — starszy od niego, spisany w końcu X w., jak się przypuszcza, w Reichenau bądź w Trewirze, ozdobny Psałterz (tzw, Psalterium Egberti). Modlitwy wypełniają pokaźną część Foliów, a następnie — wolne stronice lub nawet niewielkie marginesy części psałterzowej.
Ten zbiór łacińskich tekstów, będących modlitwami kobiety piszącej o sobie ego Gertruda, jest tak głęboko wrośnięty w tradycję literacką chrześcijańskiego Zachodu, że nie wydaje się możliwe odczytanie go i zrozumienie tkwiących w nim znaczeń w oderwaniu od tła, jakie stanowią dlań piśmiennictwo oraz duchowość Europy przełomu pierwszego i drugiego tysiąclecia.

Słowa kluczowe: