Warszawa 1995
560 str., okładka twarda wys. 24 cm
stan dobry



Spis treści

Słowo wstępne................... 7
Przedmowa do drugiego wydania ............ 11
Wprowadzenie. Prestiż rzymskiego wychowania w V w...... 13
Szkoła gramatyka ................ 13
Szkoła retora.................. 15
Zarzucenie kultury filozoficznej ........... 16
...i naukowej .................. 16
Państwo zwierzchnikiem szkół............ 17
Kościół chrześcijański a szkoła............ 17
Brak szkół chrześcijańskich............. 18
...poza klasztorami................ 19
Chrześcijaństwo nie przekształca pedagogiki rzymskiej .... 19
Rzymianie wobec wychowania barbarzyńskiego...... 21


Część pierwsza
Trwanie szkoły antycznej i organizacja szkól chrześcijańskich w śródziemnomorskich królestwach barbarzyńskich (480-533)
Trwanie szkoły antycznej .............. 27
I. Warunki historyczne.............. 27
Wpływ cywilizacji rzymskiej na barbarzyńców..... 27
Trwanie życia rzymskiego ............ 29
Przywrócenie „pax romana" ........... 31
II. Kręgi uczonych a szkoły ............ 32
A. Nauczanie podstawowe............32
Waga aktu pisemnego ............32
B. Nauka u gramatyka i retora..........34
1. W Italii północnej ............ 34
Ennodiusz i jego uczniowie.......... 34
Szkoła mediolańska............. 35
Studia w Rawennie............. 36
2. W Rzymie ............... 37
Uczeni rzymscy .............. 38
Rzymscy nauczyciele ............ 40
Ośrodek życia szkolnego ........... 41
3. W Galii południowej ........... 41
Nauka w Prowansji............. 41
W dolinie Rodanu ............. 43
W Akwitanii ............... 44
Przetrwanie szkół publicznych w Galii południowej . . 46
4. W Hiszpanii i w Afryce .......... 46
Hiszpania zależna od ostrogockiej Italii...... 46
„Renesans wandalski" w Afryce......... 47
Szkoły w Kartaginie............. 48
Życie szkolne na prowincji .......... 49
III. Cechy charakterystyczne kultury klasycznej na początku VI w. 50
A. Żywotność tradycji ............. 50
Gramatyka................ 50
Retoryka ................ 51
„Eruditio" VI w............... 52
B. Zubożenie i dezintegracja programu szkolnego .... 54
Zapomnienie greki ............. 54
Zarzucenie kultury filozoficznej......... 55
... i naukowej............... 57
IV. Groźba zaniku kultury klasycznej ......... 58
Kultura arystokratyczna ............ 58
Brak zamiłowania do nauki ........... 59
Porzucenie miejskich ośrodków nauki........ 60

2. Stosunek barbarzyńców do kultury antycznej na początku VI w. . 63
I. Królowie barbarzyńscy a wykształcenie antyczne .... 64
A. Królowie wizygoccy............. 64
B. Królowie burgundzcy ............ 65
C. Królowie wandalscy............. 66
D. Królowie ostrogoccy ............ 67
Wykształcenie Teodoryka.............. 68
... i jego rodziny ............... 68
Ostatni królowie ostrogoccy wrodzy kulturze rzymskiej . . 70
II. Arystokracja barbarzyńska a wychowanie klasyczne ... 71
A. Zromamzowani barbarzyńcy . . . ...... 71
Przejęcie łaciny .............. 72
Przejęcie rzymskich zwyczajów prawnych ..... 73
B. Arystokracja odrzuca kulturę klasyczną...... 73
Obojętność arystokracji barbarzyńskiej w stosunku do litera­tury klasycznej ............. 73
Przypadek Jordanesa ............ 74
Szkoły rzymskie niedostępne dla barbarzyńców ... 74
... z wyjątkiem Afryki ............ 75
C. Wychowanie młodzieży barbarzyńskiej ...... 76
Wychowanie wojskowe ........ 75
Wychowanie moralne ............ 77
Wychowanie religijne ............ 77
III. Co barbarzyńcy przejęli z kultury antycznej...... 78
A. Nauki stosowane.............. 79
Miernictwo ................ 79
Architektura ............... 80
Medycyna ................ 81
B. Prawo ................. 82
Prawnicze dzieło barbarzyńców .........82
Utrzymanie nauczania prawa w Galii....... 84
W Rzymie 1 Rawennie . . 85
Uczeni urzędnicy państwowi zastąpieni przez specjalistów 86
W kierunku wychowania nowego typu ...... 87

3. Chrześcijanie a szkoła antyczna na początku VI w...... 91
I. Trwanie chrześcijańskiej kultury klasycznej ...... 91
Kultura religijna wykształconych świeckich...... 91
Odrodzenie chrześcijańskiej poezji klasycznej ..... 93
Retoryka w kazaniach .......... 94
Zarzucenie studiów teologicznych ........ 95
II. Opozycja w stosunku do chrześcijańskiej kultury klasycznej 98
Ku oczyszczeniu kultury ............ 98
Być zrozumiałym dla ludu chrześcijańskiego...... 100
Poezja klasyczna zbyt uczona . ..... 101
Konieczność dostosowania hagiografii do masowego odbiorcy 102
Kazania powinny być zrozumiałe dla ludu...... 103
Ewangelizacja mas miejskich i wiejskich....... 104
III. Rozwiązanie: kultura wyłącznie religijna....... 106
Mnich rezygnuje z kultury świeckiej......... 106
Również biskup musi z niej zrezygnować.......107
Wpływ Statuta Ecclesiae Antiqua ......... 108
Duchowny sam powinien zrezygnować z kultury świeckiej . 109
Rozterki w świecie duchownych.......... 110

4. Pierwsze szkoły chrześcijańskie na początku VI w....... 111
I. Szkoły klasztorne............... 111
A. Dziedzictwo V w............... 111
„Szkoła" w Lerins ............. 112
Początki Lerins .............. 112
Lerons szkoły ascezy w V w........... 113
Lerins a „semipelagianizm" .......... 114
Lerins szkolą ascezy na początku VI w....... 115
B. Życie duchowe w klasztorach w VI w....... 116
Ten sam typ życia duchowego w Prowansji..... 116
w Burgundii.................. 116
w Italii................... 117
w Hiszpanii.................. 119
w Afryce ................ 119
C. Szkoła klasztorna w VI w........... 120
Klasztor „szkołą" ............. 120
Młodzi mnisi w klasztorze........... 121
Studia w szkole klasztornej .......... 124
Studiowanie psalmów ............ 127
Wspólna lektura.............. 128
Lektura własna .............. 128
Biblioteki ................ 130
Cel studiów klasztornych........... 131
II. Pierwsze szkoły biskupie i prezbiterialne....... 133
A. Wykształcenie duchowieństwa u schyłku V w..... 133
Lektorat................. 133
Notariusze ................ 134
Kantorzy ................ 134
Brak szkól kościelnych............ 135
B. Pierwsze szkoły biskupie ........... 135
W Prowansji ............... 136
W Hiszpanii ............... 137
C. Pierwsze szkoły prezbiterialne ......... 139
W Prowansji ............... 139
Poza Prowansją .............. 140
III. Projekt „Uniwersytetu" chrześcijańskiego....... 140
Powrót do biblistyki.............. 140
Eugipiusz i De doctrina christiana......... 141
Ośrodek studiów w Lucullanum........ 142
Brak ośrodka studiów religijnych w Rzymie...... 142
...tłumaczy przedsięwzięcia papieża Agapita i Kasjodora . 143
Niepowodzenie tej próby ........... 145


Część druga
Koniec szkolnictwa antycznego.
Rozwój szkól chrześcijańskich w Italii, Galii i Hiszpanii (533 — pierwsze ćwierćwiecze VII w.)

5. Wykształcenie i kultura w bizantyńskiej Italii....... 151
I. Los wychowania antycznego ........... 151
Przywrócenie szkół przez Justyniana ........ 151
Nauka prawa ................ 152
Nauka medycyny............... 154
Nauczanie gramatyki i retoryki .......... 154
II. Grzegorz Wielki a kultura klasyczna........ 156
Grzegorz — uczony arystokrata.......... 156
Znajomość gramatyki i retoryki.......... 157
Erudycja .................. 160
Nieznajomość filozofii ............. 162
III. Stosunek Grzegorza Wielkiego do kultury klasycznej . . . 163
List do Leandra ............... 164
List do Dezyderiusza.............. 165
Komentarz do Księgi Królewskiej ......... 166
Akceptacja pod pewnymi warunkami........ 167
IV. Ośrodki studiów biblijnych............ 169
A. Przed Vivarium ..............169
W Italii północnej ............. 169
W Itali południowej............. 170
B. Studia w Vivarium ............. 172
Vivarium szkołą ascezy............172
Vivarium — ośrodek studiów religijnych...... 173
Program Kasjodora ............. 174
Ustalanie poprawności rękopisów ........ 175
Egzegeza ...............176
Kasjodor bardziej gramatykiem i retorem niż egzegetą .... 177
Trudności w realizacji programu Kasjodora.....179
C. Kultura religijna poza Vivarium.........180
Mierny poziom umysłowy mnichów.......180
Klasztor św. Andrzeja w Rzymie........181
D. Grzegorz a sprawa wykształcenia kleru...... 183
Mierność intelektualna kleru.......... 183
Program Grzegorza............. 184
Grzegorz a reorganizacja biblioteki laterańskiej ... 185

6. Wychowanie świeckich w Galii i w Hiszpanii....... 189
I. Różnica między Galią „rzymską" a Galią „barbarzyńską" . 189
Używanie aktu pisanego ............ 189
Względnie duża liczba inskrypcji.......... 191
Utrzymanie się życia miejskiego.......... 193
Galia „rzymska" a Galia „barbarzyńska" ...... 195
II. Wychowanie świeckich w Galii „rzymskiej"...... 195
A. Środowiska uczone Prowansji i Burgundii..... 196
Uczeni doradcami władców merowińskich..... 198
Środowisko uczonych prowansalskich....... 198
Uczeni księża i mnisi . ......... 199
Utrzymanie się kultury klasycznej aż do połowy VII w. 200
B. Środowisko uczonych w Akwitanii........ 201
Akwitański partykularyzm .......... 201
Cztery pokolenia uczonych .......... 202
C. Pojmowanie kultury klasycznej......... 204
Czym stały się sztuki wyzwolone?........ 205
Nauka gramatyki ............. 206
Łacina językiem mówionym.......... 207
Studiowanie łaciny literackiej.......... 209
Znajomość Wergiliusza............ 210
Poezja ................. 212
Retoryka ................ 214
Erudycja ................ 215
Zapomnienie greki ............. 217
D. Zanik kultury klasycznej w Galii „rzymskiej" (połowa VII w.) 218
Wierność tradycji studiów klasycznych...... 218
Brak widoków na odrodzenie ......... 220
III. Wychowanie świeckich w Galii „barbarzyńskiej" .... 221
A. Sytuacja kultury umysłowej .......... 221
Zanik cywilizacji rzymskiej .......... 221
Granice wpływów germańskich ......... 223
Odzyskanie Galii barbarzyńskiej dla kultury .... 224
Władcy frankijscy pozyskani dla aktu pisanego . . . 225
Magia pisma ............... 229
B. Wykształcenie arystokratów w Galii barbarzyńskiej . . 230
Pierwsza połowa VI w............. 230
Druga polowa VI w., przyjaciele Fortunata..... 232
Księża frankijscy............. 234
Wykształcenie Chilperyka......... 235
Wychowanie książąt i arystokracji w VII w. ... 237
Waga wychowania religijnego ....... 238
Materialne świadectwa nauczania...... 239
C. Od dzieciństwa do małżeństwa....... 241
Dzieciństwo ............... 241
Młodość................. 243
Wiek dojrzały ............... 243
Małżeństwo ............... 245
D. D. Dwór merowiński ośrodkiem wychowawczym . . . 246
Status prawny młodych ludzi.......... 247
Majordom mistrzem młodych dworzan...... 249
Dwór „szkolą urzędników" .......... 250
Szkolenie notarialne............ 250
Nauczanie prawa? ............. 253
Dwór ośrodkiem kulturalnym ......... 254
W VI w.................. 255
W VII w................. 255
IV. Wychowanie świeckich w wizygockiej Hiszpanii ..... 257
A. Warunki historyczne ............ 257
Kontakty Galii z Hiszpanią......... 257
Podobnie jak południowa Galia, Hiszpania pozostaje
„rzymska" ... ........... 259
B. Przetrwanie cywilizacji pisma.......... 260
Akty notarialne .............. 261
Inskrypcje ................ 262
C. Nauczanie medycyny i prawa.......... 263
Prawo ................. 264
D. Kultura klasyczna arystokracji ......... 265
Trudności badawcze............. 265
Arystokracja wizygocka pozyskana dla kultury klasycznej 266
Dwór w Toledo ośrodkiem wychowania...... 267
Literatura klasyczna na dworze w Toledo ..... 269
Treść tej klasycznej kultury świeckiej....... 270
E. Kultura religijna arystokracji wizygockiej .....273
Osobistości świeckie............. 273
Królowie ................274

7. Wykształcenie księży i mnichów w Galu i w Hiszpanii .......... 277
I. Cechy kultury łacińskiej w Galii 1 w Hiszpanii.....277
A. W Galii................. 277
Zanik kultury kościelnej w regionach peryferyjnych . . 277
Strefa „synodalna" regionem najbardziej uprzywilejowanym 278
Brak zainteresowania teologią i egzegezą...... 279
Biskupi — prawnicy............. 281
Erudyci ................. 281
Poeci .................. 282
Retorzy ................. 283
Biskupi wierni kulturze klasycznej........ 284
B. W Hiszpanii ............... 285
Kultura religijna przed 589 r. — kultura „zaangażowana" 285
Kultura religijna po zwycięstwie katolicyzmu .... 288
II. Szkoły parafialne i biskupie w Galii i w Hiszpanii .... 289
A. Szkoły parafialne w Galii........... 289
Różne typy szkół.............. 289
Kontrola ze strony biskupa.......... 290
Program nauczania ............. 291
B. Szkoły parafialne w Hiszpanii ......... 291
Początki................. 291
Program................. 292
Szkoła mnicha Waleriusza........... 292
C. Szkoły biskupie w Galii ........... 292
Organizacja ............... 292
Program................. 293
D. Szkoły biskupie w Hiszpanii.......... 295
Organizacja ............... 295
Nauka ................. 296
Szkoła biskupia obca wybitnym wykszałconym biskupom 299
III. Wychowanie klasztorne w Galii i w Hiszpanii..... 300
A. W Galii................. 300
Trwanie tradycji Lenns............ 300
Szczególny przypadek Sainte-Croix w Poitiers .... 302
B. W Hiszpanii ............... 303
Studium Biblii............... 303
Studium literatury świeckiej — jej niebezpieczeństwa dla
prostych ludzi.............. 305
Studium dzieł świeckich niezbędne dla wykształconych
mnichów ............... 306
Klasztory afrykańskie wzorem dla klasztorów hiszpańskich 308
Mnisi hiszpańscy uczniami Augustyna....... 310
Granice hiszpańskiej wiedzy chrześcijańskiej..... 311


Część trzecia. Początki średniowiecznego wychowania

8. Nowe zjawiska XII w. 319
I. Pierwsze szkoły chrześcijańskie w Anglii....... 319
A. Kultura Anglii i krajów celtyckich pod koniec VI stulecia 319
Zanik kultury rzymskiej w Anglii........ 219
Przetrwanie kultury rzymskiej w krajach celtyckich . . 321
Studium literatury klasycznej w klasztorach celtyckich . 322
Styl hesperyjski .............. 324
Literatura narodowa ............ 325
B. Początki szkól chrześcijańskich w południowej Anglii . 326
Szkoła w Canterbury ............ 326
Szkoły Wschodniej Anglii........... 327
Szkoły w Wessex.............. 328
C. Szkoły klasztorne w północnej Anglii....... 329
Lindisfarne................ 329
Whitby ................. 330
Atrakcyjność Irlandii dla Anglosasów....... 331
Atrakcyjność Rzymu ............ 333
D. Świeccy w szkołach klasztornych ........ 333
II. Wpływ mnichów iryjskich na kulturę Galii...... 335
Studia w Luxenil ............... 336
Nieobecność literatury klasycznej w programie mnichów
z Luxenuil ................ 337
Wpływ idei Kolumbana: nie na duchowieństwo....... 340
... lecz na świeckich................ 340
... oraz na merowiński dwór królewski........ 341
Początki kontaktów kulturalnych między Galią, Irlandią, Anglią
i Italią ................. 344
Reguła benedyktyńska rozpowszechniona przez Irów . . . 346
III. Początki kultury chrześcijańskiej w królestwie Longobardów 347 Nowi barbarzyńcy.................
... pozyskani dla kultury rzymskiej......... 348
Kultura religijna na dworze w Pawii na początku VII stulecia 349
Postępy romanizacji ..............350
Nawrócenie się Longobardów na katolicyzm...... 351
Problem studiów w Bobbio ........... 352
Przypadek Jonasa z Suzy ............ 353
Bobbio ośrodkiem studiów religijnych........354
IV. Konserwatyzm i przeciętność kultury w Rzymie i w Hiszpanii..... 355
A. Kultura Rzymu w VII w............ 355
Mimo sprzyjających warunków........... 355
... przeciętność kultury............ 356
Greka mało znanym językiem obcym....... 358
Sycylia schronieniem dla kultury greckiej...... 359
Rzym szkołą liturgii............. 360
Rzym źródłem ksiąg............. 362
B. Kultura humanistyczna i ascetyczna w Hiszpanii . . . 363
Przesunięcie się ośrodków życia kulturalnego .... 363
Szkoła w Toledo.............. 364
Kultura humanistyczna............ 365
Hermetyczność kultury humanistycznej ...... 366
Odrodzenie kultury ascetycznej w północnej Hiszpanii . 367

9. Czas renesansów (schyłek VII, połowa VIII stulecia)..... 371
I. Decydujące lata ............... 371
Ożywienie artystyczne ............. 371
Odrodzenie literackie w Galii północnej....... 372
... w Galii środkowej................ 373
... i w Galii południowej ............ 374
W Italii i w Anglii .............. 375
Przyczyny odrodzenia; stabilizacja polityczna ..... 376
Nowe pokolenie mnichów............ 376
Wymiana kulturalna między wszystkimi krajami Zachodu 377
II. Rozkwit szkół klasztornych i biskupich w Anglii .... 378
A. Różnorodność szkół............. 380
1. Szkoły Kentu .............. 380
Szkoła biskupia Teodora........... 380
Szkoła klasztorna Hadriana.......... 381
2. Szkoły Wessex.............. 382
Główne ośrodki studiów ........... 382
Wpływ kultury iryjskiej............ 383
Aldhelm i jego uczniowie........... 384
Drugie pokolenie.............. 385
Inne wpływy iryjskie: powołanie misjonarskie i kultura
mniszek................ 386
3. Ośrodki studiów w królestwach Anglii środkowej . . 387
4. Szkoły Nortumbrii ............ 387
Wearmouth i Yarrow: klasztory „rzymskie" .... 388
Beda — mistrz z Yarrow........... 380
Wpływy rzymskie w Hexham............ 391
... i w Yorku............... 391
B. Cechy charakterystyczne i granice anglosaskiego renesansu 393
1. Nowa koncepcja kultury chrześcijańskiej.....393
Mistrzowie anglosascy a sztuki wyzwolone Quadrivium 393
Dyscypliny literackie: gramatyka ......396
Greka ......... ......396
Wrogość wobec kultury klasycznej . . .... 397
Retoryka i dialektyka bronią filozofów 1 heretyków . . 398 Spekulacja kosmologiczna zagrożeniem dla wiary . . . 399 Zasady pedagogiczne mistrzów anglosaskich .... 400
2. Granice wpływu uczonych anglosaskich.....402
Kryzys umysłowy i moralny Kościoła.......403
Niektórzy książęta świeccy wychowankami mnichów . . 404
Kultura łacińska obca większości świeckich 1 duchowieństwa 405
III. Szkoły VIII-wiecznej Italii .......407
A. Kultura ascetyczna klasztorów Italii .......407
Nowe ośrodki monastyczne ........409
Odbudowa Monte Cassino i jej skutki ......410
„Humanizm benedyktyński" w Bobbio ......412
B. Szkoły miejskie w północnej Italii........413
Odrodzenie życia miejskiego ..........413
Jedyne istniejące szkoły — szkoły kościelne .... 414
Szkoły notariuszy, pisarzy i księży........415
Szkoły wiejskie . . ........417
Brak szkoły świeckiej w Pawii . .......417
Kultura umysłowa w Pawn za Liutpranda.....419
Brak szkoły prawa w Pawn ........421
Studia w Mediolanie ............421
W Rawennie ...............422
W Cividale..............422
C. Nauczanie kościelne w Rzymie.........423
Odrodzenie się hellenizmu na Laterame......425
Sława schola cantorum............ 426
Cubiculum Laterańskie ........427
Kultura kleru wyłącznie religijna ........427
Wychowanie świeckich............429
IV. Kontrasty we frankijskiej Galii ..........430
A. Spustoszenie Galii „rzymskiej" .........430
Akwitania ................430
Prowansja ................431
Okręg Lyonu ...............431
Burgundia ................431
B. Upadek kultury świeckich i duchownych w Galii „barba­rzyńskiej" ....... .....432
Niepiśmienni świeccy ............ 432
Świeccy usunięci z aparatu państwowego...... 432
Niepiśmienni księża............. 433
C. Żywotność kultury klasztornej w Galii i w Germanii . . 435
1. W Galii................ 435
Praca skrybów: Corbie i rejon Paryża....... 435
Fleury oraz św, Marcin w Tours ........ 437
Praca malarzy: tzw, „szkoła merowińska"..... 438
Klasztorna kultura literacka.......... 439
2. W Germanu .............. 440
Klasztory Germanii ośrodkami misyjnymi........ 440
... i ośrodkami studiów............ 441
Ośrodki studiów w Bawarii .......... 445
D. Dwór Franków — ośrodkiem życia kulturalnego . . . 447
Dwór Karola Młota............. 447
Ożywienie działalności prawniczej ........ 448
Mnisi nauczycielami książąt frankijskich. Wpływy
Saint-Dems ......... 449
Wpływ reformy kościelnej na rozwój studiów .... 451

10. Metoda chrześcijańskiego wychowania w VII i VIII w. 455
I, Metody pedagogiczne .......... 455
Trudności badawcze .............. 455
Surowość w stosunku do dzieci.......... 456
Dziecko — mnich ........... 458
Mnisi znów odkrywają dziecko .......... 459
Surowość wobec młodzieży ........... 462
Oblacja a wolność dziecka............ 463
Wychowanie dziewcząt ............. 464
II Techniki szkolne ............... 456
A. Nauczanie podstawowe............ 465
Szkoła i jej umeblowanie........... 465
Czytanie................. 468
Pisanie ................. 470
Nauka psałterza .............. 470
Wspólna nauka .............. 471
Rola pamięci ............... 472
Śpiew i rachunki.............. 473
Egzaminy ................ 474
B Nauczanie „średnie" i „wyższe"......... 474
Nauka łaciny ............... 474
Gramatyka................ 475
Glosaria................ 476
Prozodia: metody empiryczne ....... 477
Nieznajomość klasyków .......... 478
Podręczniki do nauczania Pisma Świętego . 479
Quaestiones i dialogi ........... 480
Wszechwładza nauczyciela........ 481
Zamiłowanie do ezoteryzmu.......... 482
III. Wychowanie religijne świeckich .......... 483
Trwanie pogaństwa na całym Zachodzie...... 484
A. Inicjacja chrześcijańska........... 48j
Uproszczenie obrządku............ 485
Przyczyny ................ 487
B. Nauczanie przez kazanie ........... 489
Znaczenie kaznodziejstwa........... 489
Język kazań ............... 489
Tematyka kazań: Biblia ........... 491
Exempla................. 492
Moralność ................ 493
C. Wychowanie religijne za pomocą obrazów i śpiewu . . 494
Pedagogiczna rola obrazów .......... 494
Śpiewy i tańce ludowe.............. 496
... schrystianizowane ............ 497
Śpiewy religijne w języku łacińskim i w językach narodowych 498
Rezultaty tego nauczania........... 498

Zakończenie.................... 501
Wykaz skrótów .................. 505
I. Czasopisma ................. 505
II. Wydawnictwa ciągłe, słowniki, encyklopedie...... 507
Bibliografia .................... 511
I. Źródła ................... 511
II. Monografie ................. 513
Spis map..................... 523
Indeks . ........... 525

Słowa kluczowe: