WSTĘP - SPIS TREŚCI - OPIS:
Dzieląc nauki na teoretyczne i praktyczne, autor daje nastę¬pującą definicję tych ostatnich:
„Nauki praktyczne to zespoły zdań ogólnycE stwierdzających, jak w oparciu o zależności ist¬niejące między faktami można zrealizować stany rzeczy zaleco¬ne przez uznane oceny".
Posługując sią licznymi przy¬kładami, zaczerpniętymi głównie z amerykańskiej literatury nau¬kowej, autor omawia różne ro¬dzaje postępowania celowościo-wego, analizuje etapy tego po¬stępowania i warunki jego sku¬teczności.
W zakończeniu pracy autor stara się uzasadnić pogląd, że badania w zakresie nauk prak¬tycznych mogłyby mieć istotne znaczenie dla rozwoju zasobu wiedzy o społeczeństwie i dla dokonywania pożądanych prze¬kształceń społecznych.
PRZEDMOWA
Praca niniejsza stanowi przyczynek do rozwiązywania skomplikowanych problemów metodologii nauk praktycz¬nych. Autor próbował podjąć dyskusję nad częścią tych zagadnień w pracy Założenia polityki prawa (Warszawa 1957). Rozważania obecne stanowią kontynuację tej sa¬mej problematyki. W pracy Założenia polityki prawa me¬todologia nauk praktycznych traktowana była jako ma¬teriał pomocny dla rozwiązywania problemów specyficz¬nie prawnych. W tym sensie praca ta, stanowiąca wraz z niniejszą pracą spójną całość, jest zastosowaniem pew¬nych założeń metodologii nauk praktycznych do konkret¬nego, empirycznego materiału prawnego.
Chronologicznie wcześniejsza, choć od niniejszej pracy systematycznie uzależniona, praca Założenia polityki pra¬wa stanowi, w pewnym zakresie, uzasadnienie praktycznej przydatności rozważań zawartych poniżej.
Przy pisaniu tej pracy autor korzystał z szeregu opra¬cowań i materiałów odnoszących się do zagadnień nauk praktycznych, co zaznaczone zostało w postaci przypi¬sów. Wszystkie sformułowania, które nie są zaopatrzone odsyłaczami, są wyrazem własnych przemyśleń autora.
Autor chciałby wyrazić głęboką wdzięczność Profesor Marii Ossowskiej oraz Profesorowi Tadeuszowi Kotarbiń¬skiemu za przedyskutowanie szeregu zagadnień w tej pracy
zawartych oraz za uwagi krytyczne w stosunku do niej podniecone. Autor chciałby podziękować również Profe¬sorów* Franciszkowi Studnickiemu oraz Profesorowi Ja¬nów, Zieleniewskiemu za szereg uwag, które poczynili recenzując tę pracę.
Adam Podgórecki
WSTĘP
Istnieją rozmaite klasyfikacje nauki. Ampere dzieli nauki na nauki o świecie materialnym i nauki o świecie duchowym. Nauki o świecie materialnym dzielą się po¬dług niego na nauki o materii nieorganicznej (te dzielą się z kolei na matematyczne i fizykalne) i nauki o materii organicznej fte znów rozpadają się na naturalistykę i me¬dycynę). Nauki o świecie duchowym dzielą się na nauki
0 sprawcach duchowych indywidualnych i na nauki spo¬
łeczne. Comte, jak wiadomo, dzielił nauki na podstawowe,
tj. takie, które badają prawa (matematyka, mechanika,
fizyka, chemia, biologia, socjologia) i pochodne, tj. takie,
które badają rzeczy. Spencer rozróżnia nauki: abstrak¬
cyjne, abstrakcyjno-konkretne i konkretne, Wundt —
nauki szczegółowe (formalne i realne) i filozoficzne.
Realne dzielą się według niego na przyrodnicze i huma¬
nistyczne. Przyrodnicze na fenomenologiczne, systema¬
tyczne i genetyczne. Humanistyczne podobnie. Windel-
band — biorąc rzecz najogólniej — dzieli nauki na przy¬
rodnicze i humanistyczne, a Rickert na przyrodnicze
1 kultnroiogiczne.
Cechą charakterystyczną wszystkich tych podziałów jest to, że są one w zasadzie podziałami nauk teoretycz-
nych, tj. nauk mówiących o tym, co jest. Nie obejmują one nauk praktycznych, tj. mówiąc z grubsza, nauk do¬tyczących przepisów postępowania. W związku z tym nauki te pozostają poza zakresem prób ogólnej klasyfi¬kacji nauk.
Myśl wyodrębnienia nauk praktycznych wysunął Arysto¬teles. Rozwinął ją Franciszek Bacon dzieląc filozofię przy¬rody na spekulatywną i operatywną — pierwsza ma pozna¬wać prawa, druga stosować je. W czasach współczesnych myśl tę.podjęli znowu K. Menger 2 i L. Petrażycki s.
W ujęciu Petrażyckiego, rozwiniętym przez J, Landego, podział nauk wygląda następująco. Fundamentem zasad¬niczym tej klasyfikacji jest podział nauk na teoretyczne i praktyczne. Nauki teoretyczne zajmują się tym, co jest, natomiast nauki praktyczne zajmują się tym, co być po¬winno. Nauki teoretyczne dzielą się na nauki ogólne, a więc odnoszące się do wszystkich przedmiotów posia¬dających daną cechę, oraz nauki jednostkowe, tj. odno¬szące się do niektórych tylko przedmiotów posiadających daną cechę. Nauki jednostkowe rozpadają się z kolei na nauki opisowe, tj. opisujące przedmioty tak, jak one się przedstawiają w czasie opisywania, i nauki historyczne, tj. nauki przedstawiające przedmiot z punktu widzenia jego chronologicznego rozwoju. Nauki praktyczne dzielą się natomiast na nauki normatywne (inaczej zasadnicze), a więc takie, które wskazują lub odrzucają pewne postę¬powania jako takie, i celowościowe, tj. takie, które pole-
cają lub odrzucają pewne postępowanie jako właściwy względnie niewłaściwy środek do osiągnięcia przyjętego celu.
Tego rodzaju podział nauk daje znaczne ułatwienia w ich porządkowaniu: wskazuje na związki i różnice mię¬dzy naukami w ich cechach istotnych oraz wskazuje na podobieństwa lub różnice metod, którymi te nauki się posługują. Teoriami ogólnymi na gruncie tego podziału będą np. fizyka, psychologia, socjologia, ekonomia, itd. Naukami opisowymi będą np. geografia, zoologia, socjo-grafia itd. Naukami historycznymi —- historia geografii? historia medycyny, historia prawa itd. Przykładem nauk normatywnych miałaby być etyka normatywna i grama¬tyka. W końcu naukami celowościowymi byłyby nauki takie, jak: medycyna, technika, polityka prawa, socjo-technika itd. 4.
Wspólną cechą tych podziałów jest, że wyróżniają one nauki praktyczne jako osobną grupę nauk. W. Biegań-ski 5, a w szczególności K. Krzeczkowski 6 przedstawiają szereg argumentów uzasadniających teoretyczną zasadność i praktyczną potrzebę tego rodzaju wyodrębnienia. Wiele poważnych argumentów w tej sprawie wysuwa również w swych pracach G. Hostelet 7.
Najważniejsze z argumentów przytaczanych są takie: nauki praktyczne posługują się innymi metodami pracy aniżeli nauki teoretyczne i dlatego powstaje potrzeba analizy odrębności i poprawności tych metod; nauka, a w szczególności nauki społeczne, w coraz to poważniej¬szym stopniu zajmuje się nie tylko objaśnianiem rze¬czywistości, ale i analizą sposobów jej zmiany, w związ¬ku z czym powstaje potrzeba analizy metodologicz¬nej granic skuteczności tych zmian; nauki praktyczne uwzględniają oceny, te zaś posiadają dla życia społecznego szczególną doniosłość, podczas gdy nauki teoretyczne ni¬czego nie aprobują ani niczego nie dezaprobują; w końcu nauki praktyczne mają swe własne problemy teoretyczne i tylko one są w stanie problemy te uchwycić i wyświetlić.
Niezależnie od powyższych argumentów, które jak się zdaje, nie wymagają szczegółowych uzasadnień, warto podnieść pewien wzgląd specjalny. Zagadnienie racjonal¬nej podbudowy sposobów świadomego kształtowania prawa, jako zasadniczego środka przebudowy społecznej, jest dostatecznie ważne, aby poddać analizie odrębność nauk praktycznych, a w szczególności zbadać skuteczność metod, którymi one się posługują. To ostatnie zagadnie¬nie jest bowiem wielce ważne.
„W swych licznych formach problem nieprzewidzia¬nych skutków działań celowych interesował żywo wszyst¬kich badaczy, którzy wzbogacili historię myśli społecznej. Rozmaitość treści, jaką wkładano w ten problem, i roz¬maitość terminów, jakimi go określano, utrudniały wszak¬że kontynuację rozważań. W rzeczywistości ta rozmaitość
treści — od teologii do technologii — była tak utrudnia¬jąca, że nie tylko przeoczone zostało uściślenie proble¬matyki, ale brak było, jak dotąd, systematycznej nauko¬wej analizy zagadnienia" 8. Analiza tych problemów jest niezbędna dla uzyskania poprawności w nowo powstają¬cej nauce — nauce polityki prawa. W dyscyplinie tej nie¬trudno się zgodzić z opinią: „Legislatorzy także są tylko ludźmi; a w dziedzinach technicznych — laikami" 9.
Podjęcie problematyki metodologii nauk praktycznych uzasadnione jest również faktem, że w istniejącej litera¬turze naukowej prace z tej dziedziny są bardzo nieliczne. W nauce amerykańskiej, jak dotąd najszerzej zajmującej się tymi lub pokrewnymi zagadnieniami, brak 10, jak się zdaje opracowań, które by się problematyką nauk prak¬tycznych zajmowały bezpośrednio, jakkolwiek jest bar¬dzo wiele prac poświęconych zagadnieniom zbliżonym. Stan nauki amerykańskiej w zakresie interesującej nas problematyki można by scharakteryzować następująco: rozwinięto tu wiele dziedzin, które mogą być pomocne dla opracowania metodologii nauk praktycznych, jednak¬że samą metodologią dotychczas właściwie się nie zaj¬mowano. Badania w tych dziedzinach, stanowiących roz¬maite szczeble abstrakcji użyteczne dla metodologii nauk praktycznych lub będących opracowaniem niektórych zagadnień związanych z problematyką metodologii nauk praktycznych, prowadzone są w nauce amerykańskiej bez
uwzględnienia ich metodologicznej jednolitości. Dziedzi¬nami tymi są np.: metodologia badań w naukach społecz¬nych, teoria gier i decyzji, nauka o usprawnianiu admi¬nistracji, nauka o organizacji pracy, opracowania doty¬czące roli ocen w naukach społecznych, opracowania dotyczące zastosowania metod badawczych nauk społecz¬nych do rozmaitych dziedzin życia społecznego.
Metodologii nauk społecznych poświęcono w literaturze amerykańskiej dużo opracowań. Do najbardziej cennych należą prace: M. Jahoda, M. Deutsch, S. "W. Cook Re¬search Methods in Social Relations u (praca podstawowa, zawiera najlepiej bodaj zestawioną bibliografię przedmio¬tu), L. Festinger, D. Katz Research Methods in the Behav-ioral Sciencesi2 oraz Th. C. McCornick, R. G. Francie Methods of Research in the Behaińoral Sciences 13.
Ostatnio rozwijająca się szybko teoria gier i decyzji zajmuje się m. in. zagadnieniami podejmowania decyzji. Stara się ona odpowiedzieć na takie np. pytania: czy de¬cyzja jest osiągana przez jednostkę czy przez grupę; czy podejmuje się decyzję w warunkach pewności, ryzyka, niepewności lub w połączeniu niepewności i ryzyka w świetle danych eksperymentalnych. Generalne założe¬nie, jakie się tu przyjmuje, jest następujące: im mniej abstrakcyjna teoria jest potrzebna, tym bardziej możliwe są empiryczne studia. Z dziedziny teorii gier i decyzji jako podstawowe wymienić należy następujące prace: R. D. Luce, H. Haiffa Games and Decisions ]4 (zawarta tu jest systematycznie zebrana bibliografia), J. L. Savage The Foundation of Statistics 15 (podstawy teorii prawdo¬podobieństwa), H. W. Kuhn, W. W. Tucker Theory of
Games16 i Linear Ineąualities and Related Systems17 (programowanie liniowe), D. Blackwell, M. A. Girshick Theory of Games and Statistical Decisions 18, W. Edwards The Theory of Decisions Making19 (statystyczna teoria decyzji i teoria użyteczności). W polskiej literaturze naukowej omówienie niektórych problemów z tej dzie¬dziny znajduje się w pracy Oskara Langego Ekonomia polityczna20 (rozdz. 4: Metoda ekonomii politycznej oraz rozdz. 5: Zasada racjonalnego gospodarowania. Ekono¬mia a prakseologia).
W amerykańskiej literaturze naukowej istnieją liczne prace poświęcone problemom usprawnienia administracji państwowej lub prywatnej, ujmowane czasem z punktu widzenia maksymalnej efektywności społecznej, tj. zmie¬rzające do znalezienia sposobów zagwarantowania akcep¬tacji społecznej wprowadzanym typom stosunków mię¬dzyludzkich. Oto podstawowe prace z tej dziedziny: H. A. Simon Models of Man21, R. Ackoff The Design of Social Research 22, C. W. Churinan, R. Ackoff, E. L. Ackoff Introduction to Operations Research23, H. A. Simon, D. W. Smithburg, V. A. Thompson Public Administra-tion M oraz A. H. Leighton The Governing of Men 2o.
Odrębną, bardzo rozległą dziedziną, w której znaleźć można bądź pewne opracowania metodologiczne (np. me¬tody wywiadu z pracownikiem), bądź też pewne opraco¬wania merytoryczne (np. analiza stosunków międzyinsty-
tucjonalnych) jest dziedzina organizacji pracy. Wśród bardzo wielu opracowań z tego zakresu na uwagę zasłu¬gują dwa stosunkowo nowe wydawnictwa: H. J. Chruden Personal Management 26 i J. H. Taylor Personnel Admini-stration .
Zagadnienie wartości jest opracowywane z wielu punk¬tów widzenia, choć nie z tego głównie, który dla meto¬dologii nauk praktycznych miałby znaczenie szczególne. Należy tu wymienić prace T. Parsonsa Social System S8, Structure of Social Action29, The Place of Ultimate Va-lues in Sociological Theory30^ a w szczególności T. Parsons i E. A. Shils Toward a General Theory of Action 31. Z in¬nych wymienić należy: H. Becker Trough Values to Social Inierpretation32, H. Becker Man in Reciprocity33, Mu-kerjee Radhakamal Social Structure of Values34, W. L. Kolf The Changing Prominence of Values in Modern Sociological Theory ss, A. M. Rosę Theory and Method in the Social Sciences 36, P. H. Furley Sociological Science and the Problem of Values 37, E. Benoit-Smullyan Value Judgments and Social Science 38 i in. Prace te zajmują się rolą wartości w Życiu społecznym, problemem czynni¬ków powodujących wybór danego zagadnienia jako przed-
miotu badania, zagadnieniami odpowiedzialności badacza, semantyczną i. ontologiczną analizą pojęć takich, jak war¬tość, czyn, działanie itd.
Istnieje inna jeszcze dziedzina, gdzie można znaleźć wiele materiału dla metodologii nauk praktycznych. Jest to dziedzina zastosowań badawczych nauk społecznych do rozmaitych dziedzin życia zbiorowego. Wymienić tu moż¬na szereg prac, m. in. książkę H. Kalven, H. Zeisel, B. Bucholtz Delay in the Court 39, poświęconą zagadnie¬niu analizy metod usprawniania pracy sądów; książkę W. A. R. Leys Ethics for Policy Decisions40, zajmującą się przesłankami decyzji politycznych i prawnych; książkę F. K. Beutel Some Potentialites of Experimental Juris-prudence as a New Branch of Social Science łl, omawia¬jącą problemy wprowadzania eksperymentu do nauk prawnych. Również w wielu innych pracach szczegóło¬wych porozrzucane są rozważania interesujące z punktu widzenia metodologii nauk praktycznych. Kierunek tych dociekań próbuje uogólnić R. K. Merton w pracy The Role of Applied Science in the Formation of Policy42. Wybiera on problemy badawcze uporządkowane stosow¬nie do użytku praktycznego podług następującej klasyfi¬kacji Biura Społecznych Badań Stosowanych Uniwersy¬tetu Columbia: .,1) Badania diagnostyczne — ustalanie, czy działanie jest pożądane. 2) Badania prognostyczne — przewidywanie kierunków zachowania się ludzi jako pod¬stawa do planowania przyszłych potrzeb. 3) Badanie zróżnicowanych prognoz — ustalanie podstaw wyboru między rozmaitymi rodzajami możliwych działań. 4) Ba¬dania oceniające — oszacowywanie efektywności progra¬mu działania. 5) Badania ogólnych danych — danych
o ogólnej użyteczności lub danych, które mogą mieć wiele zastosowań. 6) Badania «wychowawcze» —- informowanie opinii publicznej o właściwych decyzjach, a w szczegól¬ności sprzeciwianie się błędnym mniemaniom. 7) «Poszu-kiwanie faktów strategicznych» — systematyczne zbiera¬nie danych opisowych dla osądzania koncepcji ogólnie przyjętych i spornych wierzeń".
Kończąc rozważania wstępne dotyczące podziałów nauk, pozycji nauk praktycznych w tych podziałach oraz roli rozmaitych nauk jako ewentualnych materiałów dla metodologii nauk praktycznych, pragnę zwrócić uwagę na następującą obserwację. Porównując nauki teoretycz¬ne i praktyczne łatwo zauważyć, że nauki teoretyczne, a w szczególności nauki formalne, są zbudowane w spo¬sób jasny, konstrukcyjnie przejrzysty, podczas gdy nau¬ki praktyczne częstokroć charakteryzuje mnogość nie¬wiadomych i wielość trudnych do oznaczenia relacji mię¬dzy elementami tych nauk. Stąd potrzeba pracy nad me¬todologicznym uporządkowaniem pojęć i reguł, którymi nauki praktyczne się posługują.
Fakt występowania wielu niejasności w naukach prak¬tycznych zobowiązuje do szczególnej ostrożności meto¬dologicznej. Albowiem częstokroć jest tak, jak powiada jeden z retoryków, że: „Rzecz nie jest koniecznie praw¬dziwa, ponieważ wypowiedziana źle; nie jest fałszywa, ponieważ wypowiedziana wspaniale" (Augustyn).
Postulat związania teorii z praktyką skłania do tego, aby docenić znaczenie metodologii nauk praktycznych. Nauki teoretyczne ustalają związki między rzeczami, dzia¬łalność praktyczna usiłuje wykorzystać tę wiedzę. Zatem problem przeniesienia pomostu między wiedzą teoretycz¬ną a działalnością praktyczną, który by z jednej strony umożliwiał przeniesienie mądrości abstrakcyjnej na teren działalności, a z drugiej strony pozwalał na kontrolę po¬szczególnych etapów zastosowywania wiedzy teoretycznej
do działania, tak aby unikać błędów i realizować skutki zamierzone, jest zagadnieniem dla racjonalnego kierowa¬nia życiem zbiorowym szczególnie doniosłym. Łączyć teo¬rię z praktyką to znaczy między innymi kierować ży¬ciem zbiorowym z mniejszymi stratami i ze wzrastający¬mi korzyściami, znaczy to również rozszerzać zakres za¬stosowania wiedzy. Wypada bowiem się zgodzić, że: „Wie¬dza niezastosowalna jest wiedzą, której doniosłość zwię¬dła" (A. N. Whitehead).
W tym sensie metodologia nauk praktycznych mogła¬by w życiu zbiorowym stanowić pomoc w unikaniu błę¬dów i pomoc w działaniu skutecznym wszędzie tam, gdzie zagadnienie zastosowania nauki do działalności wchodzi w grę.
SPIS RZECZY
Przedmowa ■*
Wstęp ■ 7
Nauki teoretyczne i nauki praktyczne 18
Kryterium podziału 1"
Czym nauki praktyczne się nie zajmują 23
Czym nauki praktyczne się zajmują 28
Praktyczne nauki przyrodnicze i praktyczne nauki społeczne 32
Charakterystyka nauk praktycznych 36
Tok postępowania eelowościowego 36
Charakterystyka toku postępowania celowościowego ... 38
Diagnoza •*"
Rozmaite konsekwencje diagnozy wstępnej .... 48
Elementy postępowania projektującego 66
Postępowanie reformujące "«
Postępowanie profilaktyczne 102
Elementy toku postępowania reformującego .... 105
Rozumowanie anałityczno-normatywne H4
Wnioski .125
Rola ocen w naukach praktycznych . . . • " ■ ■ ■ 125
Zasada skuteczności - **"
Metodologia nauk praktycznych a prakseologia .... 134
Zakończenie ■'■*''*
Wykaz literatury 140
WIELKOŚĆ 20X13CM,LICZY 145 STRON.
STAN :KSIĄZKA POSIADA NIEWAŻNE PIECZĄTKI,STRONY SĄ POŻÓŁKŁE,POZA TYM STAN DB/DB+.
KOSZT WYSYŁKI WYNOSI 10 ZŁ - PŁATNE PRZELEWEM / KOSZT ZRYCZAŁTOWANY NA TERENIE POLSKI,BEZ WZGLĘDU NA WAGĘ,ROZMIAR I ILOŚĆ KSIĄŻEK - PRZESYŁKA POLECONA EKONOMICZNA + KOPERTA BĄBELKOWA.W PRZYPADKU PRZESYŁKI POLECONEJ PRIORYTETOWEJ PROSZĘ O DOPŁATĘ W WYSOKOŚCI 3ZŁ.KOSZT PRZESYŁKI ZAGRANICZNEJ ZGODNY Z CENNIKIEM POCZTY POLSKIEJ / .
WYDAWNICTWO PWN WARSZAWA 1962,NAKŁAD 1700 EGZ.!!!.
INFORMACJE DOTYCZĄCE REALIZACJI AUKCJI,NR KONTA BANKOWEGO ITP.ZNAJDUJĄ SIĘ NA STRONIE "O MNIE" ORAZ DOŁĄCZONE SĄ DO POWIADOMIENIA O WYGRANIU AUKCJI.
PRZED ZŁOŻENIEM OFERTY KUPNA PROSZĘ ZAPOZNAĆ SIĘ Z WARUNKAMI SPRZEDAŻY PRZEDSTAWIONYMI NA STRONIE "O MNIE"
