SPIS TREŚCI
Przedmowa - ■
I. Wstęp 9
Uwagi ogólne
Zakres terytorialny i chronologiczny 13
Stan badań 14
Zagadnienia metodyczne 21
Problematyka pracy 38
II. Kilka zabytków szklanych z Caerleon, Monmouthshire (Walia) 42
Uwagi wstępne 42
Analiza źródeł 48
Uwagi końcowe 90
ID. Przedmioty szklane z grodziska w Styrmen (Bułgaria) 92
Uwagi wstępne 92
Przedmioty przebadane metodami fizykochemicznymi 93
Przedmioty nie badane metodami fizykochemicznymi 154
Uwagi końcowe 166
IV. Uwagi na temat szkieł z Haithabu 172
V. Wyroby szklane i inne znaleziska związane ze szklarstwem ze Wzgórza Zamkowego
w Szczecinie 199
Uwagi wstępne 199
Przedmioty przebadane metodami fizykochemicznymi 202
Przedmioty nie badane metodami fizykochemicznymi 330
Uwagi końcowe 335
VI. Podsumowanie 340
Aneksy
I. Opis źródeł 344
1. Caerleon 344
2. Styrmen 344
3. Szczecin-Wzgórze Zamkowe 350
H Ekspertyzy 359
1. L. Kociszewski, Badania fizykochemiczne substancji przylepionej do przedmiotu
szklanego nr inw. 1004 ze Styrmen , ,. 359
2. A. Girdwoyń, Wyniki półilościowej analizy spektralnej próbki wapienia nr 229
ze Szczecina 360
3. J. Lefeld, Wyniki ekspertyzy geologicznej próbki wapienia nr 229 ze Szczecina . . 361
Wykaz cytowanej literatury 3(>2
Glass in Early Medieval Europę. Summary 378
PRZEDMOWA
W chwili obecnej jednym z głównych -warunków powodzenia studiów nad źród¬łami materialnymi dotyczącymi szklarstwa jest dysponowanie wyspecjalizowanym zapleczem laboratoryjnym oraz przystosowanymi do badania szkieł zabytkowych ujednoliconymi metodami fizykochemicznymi stosowanymi w tej samej wersji przez wszystkie ośrodki prowadzące badania nad tego rodzaju źródłami. Kierując się tą zasadą i w trosce o stworzenie dobrej podstawy badawczej dla studiów nad znale¬ziskami szkła, podjęto w Instytucie Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk w 1967 r. prace nad przygotowaniem wzorców do badań składu chemicznego szkieł zabytkowych oraz sfinalizowaniem, zapoczątkowanych już wcześniej, prób przystosowania do tych badań metody ilościowej analizy spektralnej. Dzięki sta¬raniom pracowników Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN, a głównie: prof. dr. Witolda Hensla dyrektora IHKM, prof. dr Zofii Kamieńskiej, inż. Hanny Pawłowskiej, doc. dr. Longina Kociszewskiego i techn. Hanny Gos, a także włączeniu tych prac do prowadzonych przez Corning Museum of Glass w Nowym Jorku studiów mających na celu ujednolicenie wzorców i metod analizy składu chemicznego szkieł zabytkowych wykorzystywanych przez wszystkie laboratoria świata, już w końcu 1967 r. wykonano dla IHKM wzorce, które — jakkolwiek nie opatentowane i przeznaczone tylko do użytku wewnętrznego — pod względem jakości i przydatności do badań nad szkłami zabytkowymi nie odbiegają od standardów światowych w tym zakresie. Receptury wzorców i metodę opracowała inż. Hanna Pawłowska, ówczesny pracownik Instytutu Szkła i Centralnego Laboratorium IHKM PAN w Warszawie. Po okresie wdrażania wzorce te i metoda są od 1969 r. szeroko wykorzystywane w Centralnym Laboratorium IHKM.
Zastosowano je do przeanalizowania składu szkła również zabytków będących przedmiotem niniejszej rozprawy. Dzięki objęciu tymi badaniami znacznej liczby zabytków mogła zostać zrealizowana koncepcja badawcza stanowiąca podstawę pracy, przedstawiona niżej we Wstępie. Tak więc rozprawa ta powstając w ramach planu badań naukowych Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN jest jednocześ¬nie rezultatem możliwości badawczych stworzonych przez IHKM.
Opracowanie jej zgodnie z zamierzeniami badawczymi było możliwe także dzięki studiom, które prowadziłam nad źródłami związanymi ze szklarstwem, odkrytymi poza granicami Polski. Wyrazy wielkiej wdzięczności za umożliwienie podjęcia tych studiów w ramach wyjazdów stypendialnych do ZSRR (w 1964 i 1969 r.), NRD (w 1970 r.) i Algierii (w 1972 r.) składam Panu prof. dr. Witoldowi Henslowi.
Pana prof. dr, Witolda Hensla, Panią prof. dr Zofię Kamieńską oraz Pana prof. dr. Joseph Philippe uprzejmie proszę o przyjęcie podziękowań za umożliwienie udziału w kongresach „Journees Internationales du Verre" (w Damaszku w 1964 r. i w Ra¬wennie—Wenecji w 1967 r.) oraz „Association Internationale pour FHistoire du Verre" (w Pradze w 1970 r., Kolonii w 1973 r. i w Berlinie w 1977 r.), dzięki czemu mogłam poznać nie tylko najnowsze osiągnięcia w zakresie studiów nad szkłami zabytkowymi, prezentowane na tych kongresach, ale także kolekcje szkła państw, w których odbywały się owe spotkania.
Za życzliwe wszechstronne udostępnienie do badań zbiorów szkieł składam ser¬deczne podziękowania kierownikom ekspedycji wykopaliskowych, kustoszom dzia¬łów archeologicznych w muzeach oraz Koleżankom i Kolegom z wielu placówek naukowych polskich i zagranicznych.
Panu George C. Boonowi z National Museum of Wales w Cardiff uprzej¬mie dziękuję za weryfikację językową tekstów angielskich znajdujących się w niniejszej pracy.
WSTĘP
UWAGI OGÓLNE
Przedmioty szklane stanowią nierzadkie znalezisko na terenie Europy wśród zabytków archeologicznych różnych epok. Odznaczają się wyjątkowo dużą różno¬rodnością specyficznych cech, nie spotykaną wśród wyrobów z innych materiałów. Jedną z nich, i to zasadniczą, jest specjalny charakter ich tworzywa. W odróżnieniu od większości innych tworzyw, które bądź stanowią tylko obrobiony surowiec (np. kamień, drewno) lub są wytwarzane z jednego lub kilku odmian surowca jed¬nego rodzaju (np. metale), szkło jest wyrobem powstałym z mieszaniny surowców różnego rodzaju i wielu kategorii: mineralnych (skały i ich produkty, tlenki metali) i organicznych (roślinnych — np. popiół roślin lub dodawane dla nadania szkłu specjalnych cech węgiel drzewny, mąka; zwierzęcych — np. muszle, kości)1. Po-
nadto, aby mogło być ono zrobione, mieszanina ta musiała być poddana skompliko¬wanym zabiegom technologicznym. Okoliczności te spowodowały, że wynalezienie sposobu jego wyrobu było niezmiernie trudne.
Obecnie przyjmuje się, że wynalazek wytopu szkła mógł być dokonany, nawet kilkakrotnie, w różnych rejonach świata i że mógł powstać na gruncie doświadczeń głównie w dwóch dziedzinach produkcji: a — garncarstwa, b — metalurgii. W dal¬szym rozwoju szklarstwa, zdaniem M. A. Biezborodowa, tradycje drugiego nurtu są mniej widoczne, natomiast z pierwszym można genetycznie wiązać wszystkie szkła wykonane według tzw. antycznej recepty, zwłaszcza „popiołowe"2. O tym, że mogły istnieć jeszcze inne źródła pojawienia się umiejętności wytopu szkła, może świadczyć znany przekaz Pliniusza o powstaniu tego tworzywa z przypadkowego stopienia bloków sody naturalnej z piaskiem nadmorskim3. Tak zwana recepta antyczna, głównie jedna jej odmiana, według której szkła wytapiano z zestawu zawierającego sodę naturalną, mogła wywodzić się z tej właśnie tradycji.
Dotychczas w odniesieniu tylko do dwóch obszarów zdają się istnieć dowody wynalezienia tam sposobu wytopu szkła: Mezopotamii i Egiptu; nie jest jednak wykluczone, że odkrycie to zostało dokonane tylko w jednym z nich, a drugi przejął już gotowy wynalazek. W każdym razie, na obu tych terenach stosowano podobną recepturę, polegającą na zmieszaniu surowców alkalicznych (sody naturalnej lub popiołu roślin bogatych w sód) z piaskiem w.proprocji 2:1 lub 3:14.
Jak wskazuje obecny stan naszej wiedzy, na wielu obszarach zasady sporządzania zestawu szklarskiego nie zostały nigdy samodzielnie odkryte pomimo znacznego zaawansowania tam innych gałęzi wytwórczości. Musiały więc być zapożyczone od ludów, które znały sekret wytopu szkła. Ponieważ jednak były otoczone ścisłą tajemnicą, to proces przeszczepiania tej umiejętności przebiegał bardzo wolno, zwłaszcza w pierwszych fazach rozwoju szklarstwa.
Intensyfikacja rozprzestrzeniania się umiejętności wytopu szkła na różne tereny zbiega się ze znacznym postępem w rozwoju technologii szklarskiej i datuje się mniej więcej na pierwsze stulecia n. e. Wzrasta wówczas nie tylko liczba ośrodków w róż-
nych rejonach ówczesnego świata, ale także ilość i asortyment wyrobów, które na pewnych obszarach stają się produktem masowym5. W rezultacie, przez wiele dziesiątków stuleci, tzn. od ok. XVI w. p. n. e. aż do mniej więcej VIII/IX w. n. e., na olbrzymim terytorium, bo sięgającym od Indii po Nadrenię, stosowana jest tylko jedna recepta, tzw. recepta antyczna, według której wytapiano szkło (sodowe) z piasku i alkaliów zmieszanych w proporcji 1:3. W różnych rejonach tego tery¬torium i w różnych okresach wprowadzano tylko pewne zmiany i udoskonalenia technologiczne, nierzadko wykorzystywano surowce różnego pochodzenia, jak również stosowano niekiedy różne techniki wytwórcze lub różne odmiany tych ostatnich. Zastosowanie od ok. VIII/IX w. na niektórych terenach nowych surowców podstawowych, charakteryzujących się innymi właściwościami niż dawniej używane, spowodowało konieczność zmiany proporcji surowców głównych, a także wprowa¬dzanie czasem różnych surowców uzupełniających; lecz podstawą nowych receptur jak niedawno udowodniono5, było ciągle założenie starej recepty „antycznej". Trzeba jednak przypomnieć, że nowe zasady wytopu stosowane były — mniej więcej od wymienionego wyżej okresu — tylko w Europie Zachodniej, Środkowej i Wschod¬niej, natomiast ośrodki nadśródziemnomorskie wykorzystywały nadal przez całe śred¬niowiecze dawną recepturę „antyczną". Jest ona stosowana jeszcze przynajmniej po X w. także przez niektóre warsztaty zachodnio-, środkowo- i wschodnioeuro¬pejskie.
Również nowe receptury są przenoszone z jednego ośrodka do drugiego, lecz już w ramach mniejszych obszarów (np. we wczesnym średniowieczu niektóre re¬cepty są wykorzystywane jednocześnie w Polsce i na Rusi)7.
Przejmowanie tajemnicy wytopu szkła, jak również receptur odbywało się w róż¬nych okresach w rozmaity sposób. A więc umiejętność ta była przenoszona bądź wraz z nowo zakładanymi na różnych terenach filiami różnych warsztatów, bądź przenosili ją szklarze zmieniający miejsce pobytu albo z własnej woli, nierzadko specjalnie sprowadzani przez różnych protektorów i zleceniodawców, albo w sposób niezamierzony (np. w charakterze jeńców). Cenieni ze względu na swoją umiejętność, niekiedy obdarzani przywilejami, szklarze stanowili zawsze element bardzo ruchliwy8.
Także organizacja produkcji szklarskiej przybierała bardzo zróżnicowane formy. Były to więc, zakładane na różnych terenach, pracownie wytapiające szkło z surow¬ców wyjściowych, często importowanych (zwłaszcza w okresie stosowania we wszyst¬kich krajach, gdzie uprawiano tę gałąź wytwórczości, tej samej recepty „antycznej"), czasem uzupełnianych stłuczką różnego pochodzenia, produkujące gotowe przed¬mioty lub tylko surowiec szklany i półfabrykaty (lub jedno i drugie). Istniały również pracownie jedynie wyrabiające przedmioty z importowanego surowca szklanego, lub półfabrykatów. Niektóre warsztaty specjalizowały się w ornamentowaniu go¬towych wyrobów (np. naczyń szklanych) same ich nie produkując9. Byli wreszcie wędrowni szklarze zajmujący się tylko końcową obróbką półfabrykatów lub wyra¬biający drobną biżuterię ze sproszkowanego, a następnie spieczonego szkła10.
Wszystkie te okoliczności powodowały z jednej strony znaczną unifikację pew¬nych elementów formalnych i technologicznych tej produkcji11, a z drugiej — zróż¬nicowanie innych; to ostatnie spowodowane było stosowaniem surowców różnego pochodzenia, inwencją niektórych wytwórców, lepszymi lub gorszymi ich umiejęt¬nościami, zróżnicowanymi warunkami wytopu, nie zamierzonymi naruszeniami receptury i innymi przyczynami.
Wymianie wiedzy szklarskiej towarzyszyła także ożywiona wymiana samych produktów; przy czym również na tereny, gdzie istniała nawet wysoko rozwinięta wytwórczość szklarska przywożono, czasem w znacznej ilości, wyroby innych ośrod¬ków.
Rezultatem tych zjawisk jest fakt współwystępowania ze sobą na różnych obsza¬rach i w różnym czasie przedmiotów szklanych bardzo zróżnicowanych pod wzglę¬dem formy, technologii wykonania, pochodzenia, i reprezentujących różne rodzaje warsztatów.
Naszkicowane tu, z konieczności bardzo ogólnie, główne tendencje w zakresie produkcji i dystrybucji wyrobów szklanych rzutują na sposób podejścia badaw¬czego do tych przedmiotów. Badanie nawet małych zespołów bądź grup wyrobów szklanych, lub pozostałości produkcyjnych — jeśli chce się przy tym wysunąć ja¬kiekolwiek wnioski na temat ich technologii, chronologii i pochodzenia — nie¬możliwe jest na bazie studiów tylko mikroregionalnych; w większości przypadków niezbędne jest ich rozpatrywanie na szerokim tle porównawczym oraz przy znajo¬mości cech produkcji szklarskiej wszystkich (lub większości) ośrodków wytwórczych funkcjonujących w danym okresie wraz z ich genetycznymi powiązaniami. Ponadto konieczne jest ich badanie zarówno z historycznego, jak i technologicznegopunktu widzenia, przy równorzędnym wykorzystaniu metod nauk historycznych i ścisłych. Do kwestii tych jeszcze powrócę niżej.
Wymienione wyżej okoliczności stymulowały podjęcie niniejszego opracowania; one też oraz aktualne możliwości badawcze warunkowały jego zakres i formę.
Tylko przebadanie, tymi samymi metodami, wyrobów szklanych znalezionych na różnych obszarach większego terytorium może pozwolić na wykrycie kierunków rozwoju produkcji szklarskiej na tym terytorium, jej genezy i powiązań między róż¬nymi jego ośrodkami oraz między tymi ostatnimi i ośrodkami innych rejonów.
ZAKRES TERYTORIALNY I CHRONOLOGICZNY
Przedmiotem niniejszej pracy są znaleziska szkła pochodzące z zespołów wczesno¬średniowiecznych Europy. Jest to obszar i zakres chronologiczny bardzo duży. Według Geografii powszechnej i Wielkiej Encyklopedii Powszechnej kontynent ów zamknięty jest następującymi punktami: na północy przylądkiem Nordkyn na Półwyspie Skandynawskim, na południu — przylądkiem Marroąui na Półwyspie Iberyjskim, na zachodzie przylądkiem Roca w Portugalii; granica z kontynentem azjatyckim jest umowna i wytycza się ją grzbietem Uralu, rzeką Ural oraz linią łączącą ujścia Kumy i Manyczu, tzn. północnymi podnóżami Kaukazu. Kontynent europejski ograniczony jest od płn.-zach. oceanem Atlantyckim z jego morzami pobocznymi: Arktycznym, Norweskim i Północnym oraz z wciskającymi się w głąb lądu M. Bałtyckim i M. Śródziemnym (z M. Czarnym)13. We wczesnym średnio¬wieczu na dzieje polityczne, gospodarcze i społeczne tego kontynentu, a zwłaszcza niektórych jego rejonów, jak również — o czym będę mówić w następnych rozdzia¬łach — na historię europejskiej produkcji szklarskiej i wyrobów szklanych użytko¬wanych na tym terytorium, miała znaczny wpływ gospodarka państw położonych na wschodnich i południowych wybrzeżach M. Śródziemnego, tj. w Azji Przedniej i w Afryce Północnej. Zwłaszcza dla terenów południowoeuropejskich, połączonych okresowymi więzami polityczno-gospodarczymi z różnymi organizmami społeczno-ekonomicznymi obu wymienionych rejonów, te ostatnie w zakresie omawianej tu problematyki mają pierwszoplanowe znaczenie. Wpływ na nasycenie wyrobami szklanymi terenów europejskich mogły mieć także wysoko rozwinięte ośrodki szklarskie Zakaukazia.
Omówione w niniejszej pracy zespoły znalezisk szkła mieszczą się w ramach przedstawionych wyżej granic geograficznych. Jednak dla studiów nad nimi trzeba było wykorzystywać — i to w możliwie szerokim zakresie — także dane dotyczące szklarstwa bliskowschodniego i północnoafrykańskiego.
Natomiast znaczne trudności powstają przy próbie określenia ram chronolo¬gicznych opracowania. Jak wiadomo, granice czasowe wczesnego okresu średnio¬wiecza dla południowej i zachodniej Europy wyznaczają przemiany społeczno-gospodarcze przełomu IV i V w. z jednej i końca XI w. z drugiej strony. Dla wschod¬niej i środkowopółnocnej Europy koniec tego okresu przypada mniej więcej na poł. XIII w.
Szklarstwo jest tylko jedną z gałęzi gospodarki i periodyzacja jego dziejów po-
winna odzwierciedlać prawidłowości nie tylko jego rozwoju, ale głównie rozwoju całego systemu ekonomicznego danego regionu. Niemniej jednak na obecnym etapie badań wydaje się, że wymienione dwie daty końcowe nie stanowią wyraźnej cezury chronologicznej w dziejach tej gałęzi wytwórczości na żadnym z owych terytoriów. Takim wyróżniającym się okresem są wieki VIII/IX-X. W Europie Środkowopół-nocnej, Wschodniej i Południowej (Bułgaria) pojawiają się wówczas nowe ośrodki produkcji szkła; w Europie Zachodniej oraz na dwu pierwszych z wyżej wymienionych obszarach zostają wprowadzone nowe receptury. Zjawiska te powodują wyraźne zmiany jakościowe i ilościowe w nasyceniu wyrobami szklanymi terenów europej¬skich, z wyjątkiem, jak się wydaje, niektórych obszarów południowych tego konty¬nentu (np. Italii). Drugi okres większych przemian w dziedzinie produkcji szkła przypada na stulecia X1-XII; następuje wówczas kolejny znaczny wzrost liczby nowo zakładanych warsztatów szklarskich w wielu rejonach Europy13, a także widoczne są zmiany w charakterze, źródłach i kierunkach dopływu przedmiotów szklanych na różne obszary europejskie.
Przyjęta dla niniejszej rozprawy koncepcja badawcza, o której szczegółowiej powiem w końcowej części tego rozdziału, nie wymaga ścisłego sprecyzowania daty końcowej. Zresztą określenie jej w obecnej chwili byłoby bardzo trudne ze wzglę¬du na niedostateczny stan badań nad produkcją i wyrobami szklanymi w wielu rejonach kontynentu europejskiego (zwłaszcza jego części zachodniej, północnej i południowej) i mogłoby nie w pełni odpowiadać rzeczywistości.
Tak więc ramy chronologiczne dla niniejszego opracowania, z których granica górna jest w pewnym stopniu umowna, przyjmuję, głównie dla celów porządkowych, mniej więcej na V-XII w. Ponieważ — jak wyjaśnię to jeszcze niżej — omawiam tu całe zespoły znalezisk ze stanowisk wielowarstwowych, a na niektórych z tych ostatnich zabytki szklane występowały również w warstwach nieco późniejszych niż przyjęta na XII w. data końcowa, datę tę niekiedy nieznacznie przekraczam, aby owych znalezisk nie odrywać od całego zespołu i ten ostatni zaprezentować w ca¬łości. Wyjątek stanowią także zabytki z Caerleon, których uwzględnienie w tej rozprawie jest z innych względów wskazane. Do owych kwestii powrócę jeszcze w końcowych partiach niniejszego rozdziału.
WIELKOŚĆ 24X17CM,MIĘKKA OKŁADKA,LICZY 386 STRON,36 RYCIN,94 TABELE.
STAN :OKŁADKA DB,MAŁA PLAMKA NA BOCZNYM BRZEGU KSIĄŻKI,STRONY SĄ LEKKO POŻÓŁKŁE,POZA TYM STAN W ŚRODKU DB/DB+.
KOSZT WYSYŁKI WYNOSI 8 ZŁ - PŁATNE PRZELEWEM
/ KOSZT ZRYCZAŁTOWANY NA TERENIE POLSKI,BEZ WZGLĘDU NA WAGĘ,ROZMIAR I ILOŚĆ KSIĄŻEK - PRZESYŁKA POLECONA PRIORYTETOWA + KOPERTA BĄBELKOWA / / W PRZYPADKU PRZESYŁKI ZAGRANICZNEJ PROSZĘ O KONTAKT W CELU USTALENIA JEJ KOSZTÓW / .
WYDAWNICTWO OSSOLINEUM WROCŁAW 1980
NAKŁAD 2000 EGZ.!!!.
INFORMACJE DOTYCZĄCE REALIZACJI AUKCJI,NR KONTA BANKOWEGO ITP.ZNAJDUJĄ SIĘ NA STRONIE "O MNIE" ORAZ DOŁĄCZONE SĄ DO POWIADOMIENIA O WYGRANIU AUKCJI.
PRZED ZŁOŻENIEM OFERTY KUPNA PROSZĘ ZAPOZNAĆ SIĘ Z WARUNKAMI SPRZEDAŻY PRZEDSTAWIONYMI NA STRONIE "O MNIE"
NIE ODWOŁUJĘ OFERT KUPNA!!!
ZOBACZ INNE MOJE AUKCJE
ZOBACZ STRONĘ O MNIE
