PEŁNY TYTUŁ KSIĄŻKI -
CZŁOWIEK I OBYWATEL W PIŚMIENNICTWIE NAUKOWYM I PODRĘCZNIKACH POLSKIEGO OŚWIECENIA
AUTOR -
IRENA STASIEWICZ - JASIUKOWA
WYDAWNICTWO, WYDANIE, NAKŁAD -
WYDAWNICTWO - ZAKŁAD NARODOWY IMIENIA OSSOLIŃSKICH, WYDAWNICTWO POLSKIEJ AKADEMII NAUK, WROCŁAW - WARSZAWA - KRAKÓW - GDAŃSK 1979
WYDANIE - 1
NAKŁAD - 1000 EGZ.
STAN KSIĄŻKI -
DOBRY + JAK NA WIEK (ZGODNY Z ZAŁĄCZONYM MATERIAŁEM ZDJĘCIOWYM, PODNISZCZONA OBWOLUTA) (wszystkie zdjęcia na aukcji przedstawiają sprzedawany przedmiot).
RODZAJ OPRAWY -
ORYGINALNA, TWARDA, PŁÓCIENNA Z WKLEJKĄ NA LICU + OBWOLUTA
ILOŚĆ STRON, WYMIARY, WAGA -
ILOŚĆ STRON - 179 + ILUSTRACJE
WYMIARY - 24 x 17 x 1,5 CM (WYSOKOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GRUBOŚĆ W CENTYMETRACH)
WAGA - 0,572 KG (WAGA BEZ OPAKOWANIA)
ILUSTRACJE, MAPY ITP. -
ZAWIERA 47 ILUSTRACJI I MOTYWY OZDOBNE
KOSZT WYSYŁKI -
8 ZŁ - WYSYŁKA PRIORYTETOWA W KOPERCIE BĄBELKOWEJ (JEDYNĄ OPCJĄ JEST PRIORYTET, NIE WYSYŁAM ZA POBRANIEM, KOSZT NIEZALEŻNY OD WAGI I ILOŚCI PRZEDMIOTÓW, UPRASZCZAJĄC ZAWSZE PŁACISZ 8 ZŁ
NIEZALEŻNIE CZY KUPISZ 1 KSIĄŻKĘ CZY 20)
DODATKOWE INFORMACJE NA TEMAT EGZEMPLARZA (JAK NP. AUTOGRAFY)
SPIS TREŚCI LUB/I OPIS
IRENA STASIEWICZ-JASIUKOWA
Wybór ilustracji
Krystyna Rurawska
Irena Stasiewicz-Jasiukowa
Okładkę i obwolutę projektował Stanisław Skiba
Redaktor Wydawnictwa Wanda Andrusiak
Redaktor techniczny Ewa Zamojska
Korektor Anna Siemiginowska
POLSKA AKADEMIA NAUK
INSTYTUT HISTORII NAUKI, OŚWIATY I TECHNIKI ZAKŁAD HISTORII NAUK SPOŁECZNYCH
CZŁOWIEK I OBYWATEL W PIŚMIENNICTWIE NAUKOWYM
I PODRĘCZNIKACH POLSKIEGO OŚWIECENIA
WROCŁAW - WARSZAWA . KRAKÓW . GDAŃSK
ZAKŁAD NARODOWY IMIENIA OSSOLIŃSKICH
WYDAWNICTWO POLSKIEJ AKADEMII NAUK
1970
Prawdy historyczne, nie będąc nigdy skutkiem spekulacji metafizycznych, lecz albo działań człowieka albo działań natury, nie mogą być żadnym innym sposobem odkryte, tylko przez cierpliwe
dochodzenie działań ludzi i działań natury, a to w tych samych przypadkach, w jakich je wystawia historia.
Hugo Kołłątaj: Rozbiór krytyczny zasad historii początkowej wszystkich ludów. Rozprawa I § XIII.
SPIS TREŚCI
WSTĘP.................... 7
Avant-propos................... 14
Einleitung................... 20
ITpeAHCJiOBHe................... 26
CZĘSC PIERWSZA: EPIGONI I PREKURSORZY
ROZDZIAŁ PIERWSZY: De viro Sarmatico.......... 35
1. „Żartyć to są dowcipne politycznych ludzi"........ 35
2. Apogeum zmitologizowanej historiografii sarmackiej...... 37
3. Sarrnatarum laudatores et ńaeresum bellatores na straży tradycyjnej świadomości sarmackiej.............. 39
4. Przeciwko idolom politycznej świadomości sarmackiej...... 43
ROZDZIAŁ DRUGI: De viro honesto et bono cive........ 47
1. Wizytówki oświeconych.............. 47
2. Cnoty antyczne i chrześcijańskie w kontuszu szlacheckim .... 51
3. Noblesse óblige, czyli o obowiązkach obywatela względem ojczyzny
i społeczności ludzkiej.............. 52
ROZDZIAŁ TRZECI: Próby przekształcenia historycznej świadomości szlachty
w początkach polskiego Oświecenia............ 56
1. Fakty i hipotezy................ 56
2. Koncepcje prawnonaturalne, umowa społeczna i polskie racje stanu . 58
3. O nowe odczytanie historii Polski........... 64
CząSĆ DRUGA: VlR WRIS ET OFFICU
ROZDZIAŁ PIERWSZY: Człowiek w systemie francuskich filozofów-ekono-
mistów ................... 71
1. Różne punkty widzenia.............. "^
2. Porządek fizyczno-moralny i człowiek.........- ^
3. Prawo przyrodzone, prawo pozytywne i wolność człowieka ... - ?8
ROZDZIAŁ DRUGI: Człowiek w refleksji polskich pisarzy fizjokratycznych
i historiografów................- 82
1. Polskie adaptacje systemu francuskich iilozofów-ekonornistów .
2. Vtr iuris et ojficii w podręcznikach szkolnych do nauki moralnej . . ^0
3. Człowiek i naród w podręcznikach do nauki prawa......^
4. Piśmiennictwo historyczne czasów stanisławowskich narzędziem edukacji obywatelskiej............... 114
5. Kazania fizjokratyczne.............. 125
6. Fizjokratyczna refleksja nad człowiekiem a publicystyka polityczno--społeczna.................. 127
CZĘŚĆ TRZECIA: CZŁOWIEK, RÓD LUDZKI I HISTORIA
ROZDZIAŁ PIERWSZY: Dylematy Hugona Kollątaja. Między harmonijną
teorią a dramatyczną praktyką............ 143
1. „Co jest człowiek?"............... 143
2. Człowiek, natura i historia............. 149
3. Problemy człowieka historycznie zaktualizowanego...... 154
ROZDZIAŁ DRUGI: Człowiek i ród ludzki w historiozofii Stanisława Staszica 156
1. Ród ludzki w krzywym zwierciadle........... 156
2. Socjocentryzm u podstaw historiozofii Stanisława Staszica .... 160
3. „Plemię błogosławionych" i „Plemię przeklętych"....... 162
4. Staszicowskie społeczeństwo przyszłości.......... 166
Indeks nazwisk.................. 170
Spis ilustracji.................. 175
SPIS ILUSTRACJI
między stronami 64—65
1. Karta tytułowa Różnych raów publicznych, sejmikowych i sejmowych Jana Dę-bińskiego. 1727. Dział Starodruków BUW. Fot. H. Nowicki.
2. Szlachta. Rys. J. P, Norblin. Muzeum Narodowe w Krakowie. Oddz. Czarto-ryskich. Nr inw. R. r. 1420,
3. Sarmata. Rys. G. Wakulewicz. Muzeum Narodowe w Warszawie ;— Zb. Niebor. 142/pl. 75.
4. Szlachcic. Rys. M. Płoński. Muzeum Narodowe w Warszawie.
5. Karta tytułowa jednej z części książki Szymona Majchrowicza: Trwałość szczęśliwa królestw... 1764. Dział Starodruków BUW. Fot. H. Nowicki.
6. Głowa szlachcica. Rys. J. P. Norblin. Gabinet Rycin BUW. Teki Norblina. Pracownia Reprograficzna BUW - negatyw; B. Diaczuk - odbitki.
7. Nie pozwalam! Rys. J. P. Norblin.
8. Karta tytułowa publikacji Stanisława Konarskiego: O skutecznym rad sposobie-.. 1760. Dział Starodruków Bibl. Publ. m. st. Warszawy. Fot. Pracownia Reprograficzna OIN PAN.
9. Bigot. Rys G. Wakulewicz, Muzeum Narodowe w Warszawie — Zb. Niebor. 142/pl. 86.
10. Libertyn. Rys. G. Wakulewicz. Muzeum Narodowe w Warszawie — Zb. Niebor. 142/pl. 51.
11. Karta tytułowa publikacji Samuela Chróścikowskiego: Filozofia chrześcijańska o początkach praw naturalnych... 1766. Dział Starodruków BUW. Fot. H. Nowicki.
12. Stanisław Leszczyński. Popiersie z profilu. 1758. Ryt. D. Collin. Gabinet Rycin BUW. Poi. Ic. 879 nr 92. Fot. Pracownia Reprograficzna BUW.
13. Karta tytułowa drugiego wydania Anatomii Rzeczypospolitej Polskiej... Stefana Garczyńskiego. 1753. Dział Starodruków Bibl. Publ. m. st. Warszawy. Fot. Pracownia Reprograficzna OIN
PAN.
14. Stanisław Konarski. Obraz olejny. Malarz polski nieznany. Muzeum Narodowe — Wilanów. Fot. H. Nowicki i B. Jurkowska.
15. Józef Andrzej Załuski. Popiersie w owalu. Ryt. J. Schleuen. Gabinet Rycin BUW. Poi. Ic. 880 nr 221 a. Fot. H. Nowicki.
16. Karta tytułowa traktatu Cezara Pyrrhysa de Varille Zebranie polityczne albo krótki opis różnych panowania polskiego odmian. 1762. Dział Starodruków BUW. Fot. H. Nowicki.
między stronami 128—129
17. Hugo Grotius. Popiersie w medalionie owalnym, Ryt. W. Delff wg M. Mierevelta Gabinet Rycin BUW. Zb. Kr. T. 27 nr 142. Fot, B. Jurkowska.
18. Samuel Pufendorf. Popiersie en face. Miedzioryt. Ryt. J. de Montalegre. Gabinet Rycin BUW. Teka Z/P nr la 146. Fot. B. Jurkowska.
19. Francois Quesnay. Popiersie. Ryt. J. Ch. Francois wg Fredou. Gabinet Rycin Zb.Kr. T. 41 nr 118. Fot. B Jurkowska.
20. Gabriel Bonnot de Mably. Reprod. fot. wyk. B. Diaczuk wg książki: G. B. de Mably: Pisma wybrane. Warszawa 1956. „Biol. Klasyków Filozofii".
21. Jean Jacąues Rousseau. Ryt. P. M. Alix wg Garneryłego. Gabinet Rycin BUW Zb. Kr. Fot. B. Jurkowska.
22. Voltaire. Rys. J. F. G. Llanta. Lit. Lamercier. Gabinet Rycin BUW. Fot. B. Jurkowska.
23. Karta tytułowa pierwszego wydania Wątpliwości przedstawionych filozof om--ekonomistom... Mably!ego. 1768. Dział starych Druków BUW. Fot. B. Diaczuk.
24. Karta tytułowa Powinności nauczyciela Grzegorza Piramowicza. 1787. Dział Starych Druków BUW. Fot. B. Jurkowska.
25. Przypisy do moralnej nauki Antoniego Popławskiego. 1778. Dział Starych Druków BUW. Fot. B. Jurkowska.
26. Karta tytułowa drugiej edycji Nauki prawa przyrodzonego, politycznego, ekonomiki politycznej i prawa narodów Hieronima Stroynowskiego. 1785. Dział Starych Druków Biblioteki Narodowej w
Warszawie. Fot. J. Niewiadomska.
27. Adam Naruszewicz. Popiersie. Rys. sangw. W. Kotarskiego. Gabinet Rycin BUW. Zb. Kr. T. 40/109. Pracownia Reprograficzna BUW.
28. Ignacy Potocki. Portret olejny. Mai. M. Tokarski. Muzeum Narodowe — Wilanów. Fot. H. Nowicki, B. Jurkowska.
29. Karta tytułowa Historii powszechnej dla szkól narodowych na klasę III Kajetana Skrzetuskiego. 1781. Dział Starych Druków BUW. Fot. B. Jurkowska.
30. Ignacy Massalski. Ryt. Bervie (1780) wg Kijmli (1779).
31. Ilustracje do Powrotu posła Juliana Ursyna Niemcewicza. Gabinet Rycin BUW. Zb. Kr. T. 171 nr 888—890. Pracownia Reprograficzna BUW - negatywy; B. Diaczuk - odbitki.
32. Na galerii sejmowej w dniu 3 maja 1791 r. J. Łęski wg J. P. Norblina. Fragment akwaforty Dzień 3 maja 1791. Muzeum Narodowe w Warszawie.
33. Książę Stanisław Poniatowski. Ryt. B. Pinelli wg Angeliki Kauffman. Reprod. z książki: O ustanowieniu czynszu powszechnego. Warszawa 1819. Gabinet Rycin BUW. Fot. B. Jurkowska.
34. Jan Kiliński. Mai. S. Górniak (1913) na podstawie osiemnastowiecznych źródeł. Reprod. z książki: Tadeusz Kościuszko w historii i tradycji J.S. Kopczewskiego. Warszawa 1968 s. 145.
35. Chłop. Rys. J. P. Norblin. Gabinet Rycin BUW. Teki Norblina. Pracownia Reprograficzna BUW — negatywy, B. Diaczuk — odbitki.
36. Żołnierz Gwardii Narodowej. Rys. J.P. Norblin. Gabinet Rycin BUW. Teki Norblina. Pracownia Reprograficzna BUW — negatyw, B. Diaczuk — odbitki.
37. Kosynier. Rys. A. Orłowski. Muzeum Narodowe w Warszawie.
38. Tadeusz Kościuszko. Rys. J. U. Niemcewicz wg A. Orłowskiego. Muzeum Narodowe w Warszawie.
39. Ozdoby na bandoliery do szabli z 1794 r. Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. Reprod. z książki: Tadeusz Kościuszko w historii i tradycji s. 72,
40. Historyczna chorągiew batalionu kosynierów. Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. Reprod. z książki: Tadeusz Kościuszko w historii i tradycji s. 217.
41. Pieczęć Najwyższego Naczelnika Siły Zbrojnej Narodowej 1794 rok. Reprod. z książki: Tadeusz Kościuszko w historii i tradycji s. 29.
między stronami 160—161
42. Georges Leclerc de Buffon, Ryt. R. Hart wg Drouais^o. Reprod. The Gallery of Portraits. Vol. 2 London 1832. Fot. Jurkowska.
43. Stanisław Staszic. Gabinet Rycin BUW. Inw, G. R. 3404. Pracownia Reprograficzna BUW - negatyw; B. Diaczuk — odbitka.
44. Hugo Kołłątaj. Mai. J. Pfeiffer. Archiwum PAN - negatyw; B. Diaczuk -odbitka.
45—47. Ryciny do Rodu ludzkiego. Reprod. wg S. Staszic Dzieła. T. VII-IX. Warszawa 1819—1820.
Motywy ozdobne: M. Engelbrecht. 10 motywów ozdobnych ornamentowych. Tablica nr 9 sygn. 28.2.8.6. Tablica nr 14 sygn. 28.2.8.6. J. G. Hertel, E. Eichel del. Ornamenty. Gabinet Rycin BUW.
Reprod. Pracownia Reprograficzna BUW __ negatyw; B. Diaczuk - odbitki.
Reprodukcje fotograficzne ilustracji nr 2—4, 8—10, 32, 34, 37—41, 45—47 wykonał B. Diaczuk z Pracowni Reprograficznej OIN PAN.
INDEKS NAZWISK
Adamus Jan 58, 65 Aleksander Wielki 118 Aleksandrowska Elżbieta 52, 102, 138 Alembert Jean Le Bond dJ 100 Althusius Johannes 80 Anastasewicz (Anastasiewicz) Wasilij
Grigoriewicz 105 Arystoteles 42, 43, 48, 80, 101 Arystydes 53
August II Sas, król polski 45, 57 August III Sas, król polski 49, 57
Bacon Francis 100
Baczko Bronisław 40
Eaden Karol Friedrich von, książę 82,
86, 105, 126
Barbeyrac Jean 59, 138 Bartnicka Kalina 120 Baudeau Nicolas 83, 100 Bayle Pierre 100 Beccaria Cesare 131 Bednarski Stanisław 35, 36, 57, 87 Bergier Nicolas Sylvestre 114 Białłozor Mateusz 44
Bialoblocki Jan 39 Bielińscy 57
Bieliński Franciszek 115 Bielski Jan 39 Bielski Marcin 39 Bieńkowska Barbara 42 Bieńkowski Tadeusz 42 Bogusławski Konstanty 88, 92, 113 Bohomolec Franciszek 57 Boismont, ks. 121
Bolesław Chrobry, król polski 66, 136 Bonhomme o. 47 Borrelly Jean-Alexis 115, 116 Bossuet Jacąues-Benigne 38, 50, 119 Boulanger Nicolas-Antoine 151, 152 Boye Pierre 44 Bronowski Franciszek
123 Brzostowski Paweł 55 Budny Bieniasz 51
Buchwald-Pelcowa Paulina 37
Buffon Georges Louis Leclerc de 10,
11, 17, 18, 24, 29, 30, 144, 157, 158,
160, 167 Burlamaąui Jean-Jacques 59, 60, 87,
100
Butrymowicz Mateusz 13 Bychowski Feliks 50
Carosi Jan Filip 131
Chalotais Louis Renę de Caradeuc de
la 95, 100
Chamcówna Mirosława 42 Chądzyński Jan 94 Chmaj Ludwik 42 Chmielowski Benedykt 40 Chodkiewicz Karol 135 Chodynicki Kazimierz 115 Chreptowicz Joachim 82, 102 Chróścikowski Samuel 48, 52, 54,
55,
86
Chrzanowski Ignacy 157 Chrząszczewski Antoni Robert Felicjan 57
Ciemski Andrzej 86 Comte August 157 Condillac Etienne Bornot 100, 117, 157
158 Condorcet Jean Antoine Nicolas de
157, 166 Coyer Gabriel Francois 9, 16, 28, 137,
138 Cycero (Marcus Tullius Cicero) 51, 54,
80, 88, 92, 101 Cynarski Stanisław 37 Czacki Tadeusz 13, 144 Czarniecki Stefan 134 Czarnowski Stefan 12, 18, 25, 30, 153 Czartoryski Adam Kazimierz 51, 83,
96, 103 Czochron Sebastian 113
Ćwik Walenty 157
Damiens Robert Francois 72 Daszkowski Zbigniew 157, 158, 165 Daszyńska-Golińska Zofia 73 Dąbrowski Henryk 134 Descartes Renę (Kartezjusz) 41, 42, 100 Delisle de Sales Jean-Bapliste Isoard
149
Dębiński Jan 35, 36, 41, 43, 44 Diderot Denis 47, 95, 100, 137 Długosz Jan 39, 65 Dmochowski Franciszek Ksawery 113,
128
Dogiel Maciej 65, 92 Drużbacki Michał zob. Kulesza Jar Duńczewski Jan Bartłomiej 40 Duńczewski Stanisław Józef 39—41 Du Pont (de Nemours) Pierre Samuel
71, 72, 75, 86, 88, 95, 100, K)5, 107,
126, 146
Durini Anioł 48 Dutkowa Renata 103
Ehrlich Ludwik 104, 110
Kisenbach Artur 13
Elzenberg Henryk 60
Epiktet 51, 80
Epikur 48
Erceville Bartholemy Roland d1 95
Estreicher Karol 48
Fabricius A. 47
Fedrus (Phedrus) 101
Felbiger Johann Ignatz 96—98
Feliński Alojzy 135
Fćnelon Francois de Salignac de la Mothe 52
Ferguson Adam 10, 11, 17, 18, 23, 24,
29, 30, 157, 158, 161 Filangieri Gaetano 114 Filip Macedoński 118 Filmer Robert 61 Fleury Claude 100
Fontenelle Bernard Le Bovier de 100 Formey Johann Heinrich Samuel 100 Franklin Benjamin 71, 72 Fredro Andrzej Maksymilian 39 Fryderyk II, król pruski 112
Garycki Bonifacy 85, 105, 128 Gawroński Andrzej 95 Gellert Christian 100 Gengell (Gengel) Jerzy 41 Genovesi Antonio 67, 100
Gibbon Edward 118 Gottsched Johann Christoph 100 Goliński Zbigniew 136 Goussault ks. 52, 53 Górski Karol 50
Grabski Andrzej Feliks 36, 37, 58, 85, 122, 123, 124
Grassie J. 136
Grobelak Lucjan 116
Groethuysen Bernard 11
Groll Michał 103
Grotius Hugo 80, 89, 92, 112
Grundling N. 80
Grzybowski Stanisław 38, 122
Gutry Czesław 156
Gwagnin Aleksander 39
Hahn Wiktor 56
Hajdukiewicz Leszek 59
Hajewski Daniel 128
Hartknoch Krzysztof 65
Hartleb Ewa 166
Hazard Paul 47, 71, 161
Hennin Pierre Michel 56
Henryk IV, król francuski 168
Henryk Walezy, król polski 67
Hernas Czesław 37
Hinz Henryk 40, 43, 78, 144, 145, 149-
151 Hobbes Thomas 48, 59—61, 63, 75, 89,
104, 146, 179
Holbach Paul-Henri 150 Holldach Heinz 82 Hoszkiewicz Kazimierz 128, 134 Hubert Stanisław 105 Husarski Wacław 9, 28
Isokrates 51, 52, 80 Iwańska-Feliksowa Maria 72
Jabłonowscy 57
Jabłonowski Jan Stanisław 45
Jakukiewicz Adam 115
Jan Kazimierz, król polski 67
Jan III Sobieski, król polski 9, 16, 19,
27, 28, 67, 134, 136 Janocki Jan Daniel 44 Januszowski Jan 92 Jaśkiewicz Mikołaj 49, 50 Jaucourt Elie de 137, 138 Jaworski Stanisław 42 Jezierski Franciszek Salezy 111, 126,
128, 131, 133, 137 Jobert Ambroise 83, 87, 128
Kadłubek Wincenty 39 Kamiński Adolf 115, 116 Karczewski Wincenty Roch 113, 114 Karol XII, król szwedzki 120 Karpiński Franciszek 134 Karpowicz Michał 84, 125—127, 135 Kartezjusz zob.
Descartes Renę Karwicki-Dunin Stanisław 45 Kasparek Franciszek 87, 104 Katarzyna II, cesarzowa rosyjska 134 Kazimierz Jagiellończyk, król polski
65, 66
Kazimierz Wielki, król polski 58, 65,
66, 124, 136
Kinowska Małgorzata 92 Kitowicz Jędrzej 49
Klimowicz Mieczysław 37, 56, 57, 136 Koblański Józef 115 Kojsiewicz Ferdynand 143, 144 Kolasa Jan l85, 87, 92, 104, 108, 112 Kołłątaj Hugo 5, 10—13, 17, 23, 29, 42, 73, 78, 84, 90, 97, 104,
105, 127, 128, 131, 134, 136, 139, 142—155 Kołudzki Augustyn 39, 41
Komeński Jan Amos 96, 97 Konarscy 43
Konarski Stanisław 37, 44—46, 48, 49,
52—55, 57, 58, 66, 67, 91 Konfucjusz 51
Konopczyński Władysław 35, 44, 83 Konstanty, Wielki Książę 156 Kopczyński Onufry 95, 116 Kossakowski Józef Kazimierz 55 Koszutski Stanisław 51 Kościuszko Tadeusz 125, 135, 136 Kowalski Jan
zob. Kulesza Jan Kozłowski Władysław Mieczysław 157 Krajewski Michał Dymitr 55, 135 Krasicki Ignacy 12, 36, 56, 103, 130,
135—137
Krasicki Antoni 136 Kraszewski Józef Ignacy 41 Kromer Marcin 39, 65, 66 Kukulski Zygmunt 114, 156 Kulesza Jan (Kowalski Jan, Drużbac-
ki Michał) 42 Kurdybacha Łukasz 116
Lang Wiesław 43
La Roche Kazimierz 136
Lehmann W.C. 161
Leibniz Gottfried Wilhelm 42
Legowicz Jan 9
Lelewel Joachim 118, 120
Leśniewski Czesław 157
Leśnodorski Bogusław 73, 93, 128, 133,
134
Le Trosne Guillaume Francois 86 Lewicki Józef 116 Libera Zdzisław 13, 125, 133, 136 Libiszowska Zofia 9, 16, 22, 28, 139 Lignac ks. 47 Likurg 48
Linde Samuel Bogumił 134 Lipiński Edward i82, 83 Lipski Jan 44
Liwiusz (Titus Livius) 65, 101 Locke John 56, 59—64, 67, 89, 97, 98,
100, 101, 138, 149 Lotholary Albert 82 Lubieniecka Janina 103, 115 Ludwik Węgierski, król polski 66, 124 Ludwik XIV, król francuski 120 Ludwik XV, król francuski 72 Luc Jean Andre de 151, 152
LukSaite Inge 94
Ładowski Remigiusz 85, 87, 92, 106 Łaski Jan 65
Łojko (Łoyko) Feliks 13, 103, 140 Łubieński Władysław 39
Mably Gabriel Bonnot de 72, 73, 78,
100, 117, 118 Machiavelli Niccolo 48 Maciejewski Janusz 36 Maciej z Miechowa 39 Maciszewski Jarema 37, 41 Madurowicz-Urbańska Helena 138 Majchrowicz Szymon 37—41 Majorek Czesław 103, 120
Malewska Danuta 73 Malczewski Adam 42 Małachowski Stanisław 136 Małachowski-Łempicki Stanisław 156 Małecki Antoni 124 Mańkowski Tadeusz 36, 40, 41 Marchlewski Julian 71, 74, 83 Marc Piotr
4i8
Marek Aureliusz, cesarz rzymski 51 Maria Teresa, cesarzowa austriacka
121
Markiewicz Andrzej 85, 113 Martin Karol Anton 150 Massalski Ignacy Jakub 83, 84, 125,
126
Massillon Jean-Baptiste 125, 127
Matwiiszyn Jarosław A. 135
Maurois Andre 72
Meinecke Friedrich 120
Mercier de la Riviere Paul-Pierre 72-
74, 86, 146 Michalski Jerzy 7, 14, 21, 26, 36, 37,
53, 58 Michał Korybut Wiśniowiecki, kró]
polski 67
Mikulski Tadeusz 136 Młocki Tadeusz 87 Mieszko I 123 Minasowicz Józef Epifaniusz 35, 52, 53,
102
Mitzler de Kolof Wawrzyniec 138 Montaigne Michel Eyąuem de 100 Mniszek Michał Jan 136 Montaigne Michel Eyquem de 10U Montesąuieu Charles Louis de Secon-
dat de la Brede (Monteskiusz) 59,
63, 106, 107, 117, 118 Morelly 100
Mrozowska Kamilla 95, 103 Muczkowski Józef 35 Muratori Lodovico Antonio 100
Naruszewicz Adam 12, 58, 65, 122—125
Naruszewicz Kazimierz 51
Necker Jacąues 82
Newton Isaac 42
Niemcewicz Julian Ursyn 12, 55, 136,
156 Niesiecki Kasper 3:9
Ogonowski Zbigniew 39, 61, 62
Olszewski Henryk 45
Opałek Kazimierz 71, 75, 80, 85, 87,
89, 105, 128, 146 Orłowski Aleksander 136 Ossowski Stanisław 73 Otton III, cesarz 66 Oxenstierna Johann Turesson 52, 53
Paley William 88
Paprocki Bartłomiej 40
Paulian Aime Henri 114
Pelc Janusz 37
Paski Walenty 35, 36
Piasecki Paweł 39
Piattoli Scipio 133
Pietkiewicz Zygmunt 71
Pietkiewiczówra Barbara Janina 71
Firamowicz Grzegorz 91, 95, 97—99,
102, 119, 121 Piwnicki Walenty 65 Platon 75 Platt Julian 122 Pliniusz Młodszy [?] Caius Plinius Ca-
ecilius Secundus 1-01 Plutarch 101
Poniatowski Józef, książę. 135 Poniatowski Michał Jerzy 51 Popławski Antoni 54, 84, 85, 87, 92,
98—101, 103, 104, 115, 128, Poser August 138 Potocki Ignacy 99, 101, 114-11C Poussin Nicolas 118 Ptolemeuszowie Ilt8 Pufendorf Samuel 84, 89, 92, 100, 106,
112, 138 Pyrrhys de Varille Cćsar Felicitas
55—62, 67, 89, 122, 124
Quesnay Francois 71—78, 80—86, 88, 89, 100, 104, 106, 110, 129, 138, 146, 150, 154
Racine Jean 164
Regnier ks. 52
Rej z Nagłowić Władysław 35
Rembowski Aleksander 44
Rivier A. 112
Rogoziński Julian 45, 47
Rollin Charles 54
Rousseau Jean Jacques 7—11, 14—18, 21, 22, 24, 26—30, 48,. 59, 60, 72, 97, 98, 100—106, 108, 109, 115, 117, 118, 146, 148, 149, 152, 154—158, 162
Rostworowski Emanuel 44
Róziewicz Jerzy 131
Rubinkowski Jakub 39
Rudzki Andrzej 42, 43
Rzadkowska Ewa 137
Rzewuscy 57
Saavedra Fajardo Diego 50 Saint-Pierre Charles Irenće Castel de
166, 168
Saint-Simon Claude Henri 157 Sanguszko Jan 57 Sanguszkowa Barbara 56, 57 Sarnecka-Keller Maria 144 Schulz Fryderyk 40, 41 Seneka Młodszy (Lucius Annaeus Se-
neca) 51, 80, 101
Serejski Henryk Marian 118, 120, 122,
123, 133
Siernion Ignacy 131 Sierakowski Wacław Hieronim 38 Sikora Adam 43 Skwarczyński Zdzisław 133 Slotwiński Feliks 104 Skarga Piotr (Powęski) 39, 125 Skrzetuscy 118, 120 Skrzetuski Kajetan 116,
117, 119, 120 Skrzetuski Wincenty 65, 116, 118—120 Słotwiński Feliks 104 Smith Adam 153 Smoleński Władysław 33, 42, 43, 57, 59,
65
Sobociński Władysław 85, 88, 104, 105 Sokrates 48, 51, 119 Solignac Pierre de 9, 16, 28, 44 Solon 119
Sołtykowicz Józef 85, 113 Spinoza Baruch 48, 89 Stadnicki Michał 65 Stanisław Leszczyński, król polski 8,
9, 15, 16, 19, 27, 28, 44, 45 Stanisław August Poniatowski, król
polski, 23, 29, 43, 45, 57, 83, 115,
116, 120, 125, las, 133, 138 Stasiewicz-Jasiukowa Irena 42, 43, 87,
92, 103, 114, 144 Staszic Stanisław 10—13, 17, 18, 23-
25, 29, 30, 127—133, 139, 169 Stefanowska Zofia 36 Stąplowski Kazimierz 42 Straszewski Maurycy 157 Stroynowski Hieronim 82, 84, 85; 87, 88,
90-92, i94, 104, 105, 110—112, 128 Stuart John 157 Suchodolski Bogdan 11, 13, 48, 73, 129,
156, 158, 159, 161, 166 Szacka Barbara 155, 156 Szczepaniec Józef 128, 134 Szybiński Dominik 118 Szymanowski Józef 65
Smiglecki Marcin 94 Sniadecki Jan 105, 135, 136 Sniadecki Jędrzej 144 Swięcicki Konstanty 87 Switkowski Piotr 138
Tacyt (Marcus Claudius Tacitus) 51 Tazbir Janusz 13, 37, 93 Teofrast 51 Tercier Jean Pierre 44
Thomasius Christian 80, 84, 106 Thieriot (Thierot) N.C. 117 Trembicki Antoni 134 Tschirnhaus Ehrenfried Walter von
98
Truskolaski Edmund 100, 101 Tryzymach 75 Turgot Annę Robert Jacąues deTAure
72, 74, 82, 157, 166 Tync Stanisław 87, 103
Ujejski Józef 158 Ulewicz Tadeusz 36, 40, 41
Vattel Emmerich de 59, 106, 108, 110,
112
Vico Giambattista 151, 152, 160 Vicquefort J. 92, 112 Volney Constantin Francois 157 Voltaire (Francois Marie Arouet) 45, 47,
72, 117—120, 151
Waga Teodor 131
Wapowski Bernard 39
Wereszczycka Helena 73
Wettinowie 35, 67
Weulersse Georg 82
Weilhorski Michał 124
Wierzbowski Teodor 116
Winter Eduard 9,8
Wislocki Władysław 102
Wiśniewski Antoni 42, 43
Władysław Jagiełło, król polski 66, 122
Wolff Christian 43, 84, 88, -92, 106, 150
Wołoszyński Roman 36, 41, 136
Wołoszyński Ryszard W. 56, 58, 120, 122
Woodward John 144
Wójcik Zbigniew 131, 149, 151, 156
Wyrwicz Karol 65, 104, 118
Zabłocki Franciszek 116 Zachariasiewicz Grzegorz 51, 52 Zakiewicz Mikołaj 42 Załuski Andrzej Stanisław 44 Załuski Józef Andrzej 35, 43, 44, 50, 56,
57
Zamojski Andrzej 136 Zamojski (Zamoyski) Jan 129, 132, 13S.
163 Ziomek Jerzy 133
Zeglicki Arnull 92
Zestawiła Wanda Grębecka
WSTĘP
Niniejsza książka opiera się głównie na tekstach osiemna-stowiecznych. Nie ukrywam jednak, iż na jej kształt ostateczny wpłynęły również obserwacje dnia dzisiejszego; albowiem — choć Polska i
jej społeczność przeszły tak wiele "przemian — i dziś jeszcze można dostrzec w mentalności Polaków niejeden ślad tych cech, które w Polsce doby Oświecenia określano pejoratywnie terminem
sarmatyzmu, a które przeszkadzały najdotkliwiej wysiłkom ówczesnych reformatorów Rzeczypospolitej, usiłujących przekształcić świadomość narodu szlacheckiego. I w tym właśnie aspekcie książka
winna odegrać rolę podwójną: z jednej strony odtworzyć kierunki naukowej i podręcznikowej refleksji nad człowiekiem i obywatelem w osiemnastowiecznej rzeczywistości, z drugiej strony —
pobudzić czytelnika do paralelnego niejako zamyślenia się nad modelem człowieka i obywatela teraźniejszości, a nawet przyszłości.
Antynomie między prawami człowieka a obowiązkami obywatela, występujące w Rzeczypospolitej okresu Oświecenia w różnych kontekstach i w różnych formach oraz wyzyskanie piśmiennictwa naukowego
i podręczników jako jednego ze środków w walce o przezwyciężenie tych sprzeczności stanowią podstawowy trzon refleksji w niniejszej książce. Składa się ona z trzech, tworzących ciąg
historyczny, części. Część pierwsza — zatytułowana Epigoni i prekursorzy — ukazuje, w jaki sposób piśmiennictwo wczesnego Oświecenia usiłowało wpłynąć na zmianę systemu myślenia polskiej
szlachty, aby vir Sarmaticus ze wszystkimi obciążeniami tradycyjnej świadomości historycznej i politycznej, pozbawiony faktycznie samowiedzy obywatelskiej, mógł przekształcić się stopniowo w
„człowieka praw i obowiązków", rozumiejącego sens utrzymania prawidłowych proporcji między należytościami a powinnościami człowieka i obywatela. W konkretnych, historycznie określonych
społeczno-politycznych warunkach polskich sprawa komplikowała się dodatkowo. Przedstawiciele sarmackiego republikanizmul — którzy
reprezentowali naówczas epigoński w stosunku do nurtu reformatorskiego, lecz wciąż jeszcze bardzo silny blok szlacheckiego konserwatyzmu — potrafili poprzez patriotyczno-wolnościową retorykę
umocnić nie tylko we własnych kręgach, lecz nawet wśród „oświeconych" tej miary co Jean Jacąues Rousseau, przekonanie, że właśnie oni są jedynymi prawdziwymi obrońcami polskiego wolnościowego
ustroju i prawa do wolności, przysługującego każdemu człowiekowi. Sugestia tej frazeologii była przy tym silna na tyle, że zafascynowany nią „obywatel genewski" — mający już wówczas na swym
koncie tak zaangażowaną społecznie rozprawę, jak Discours sur Vorigine et les jondements de 1'inegalite parmi les hommes, przede wszystkim zaś Contrat social — pisząc w roku 1770—1771 na
zamówienie konfederatów barskich Consi-derations sur le gouvernement de Pologne, nie zajął w tym projekcie uzdrowienia polskiego rządu jednoznacznie krytycznego stosunku wobec patologicznego
przejawu szlacheckiej wybujałej wolności, tj. liberum veto. Stanowisko swoje — jakże konserwatywne w realnych układach Rzeczypospolitej czasów stanisławowskich — uzasadniał przy tym Rousseau
argumentami ze swego najbardziej rewolucyjnego dzieła, tj. Contrat social. A oto ta dość specyficzna motywacja, zupełnie nie dostosowana zresztą do umysłowego poziomu tych polskich odbiorców,
którzy byli adresatami projektu. Tak więc — zdaniem Rousseau — wyrazem dojrzałej świadomości obywatelskiej jest tożsamość indywidualnej politycznej decyzji z „wolą powszechną". Czasami jednak
interesy poszczególnych osób, tworzące w sumie interesy wszystkich, mogą nie pokrywać się z interesem powszechnym. I właśnie w tej sytuacji liberum veto odegra rolę pozytywną, jako jedyny
właściwy — chociaż jednostkowy — wyraz woli powszechnej, jako jedyne przeciwstawienie się woli wszystkich w obronie ich, zagrożonej przez nich samych, wolności. W taki sposób Rousseau
usiłował pogodzić swe tezy — wyrażone w dziele Contrat social — z adresowanymi do polskiej szlachty tezami w Considerations sur le gouvernement de Pologne. I chociaż w ostatecznej konkluzji
„obywatel genewski" stwierdzi, że Polacy w imię dobra publicznego winni zrezygnować z liberum veto, podkreślać jednak będzie wielokrotnie, że prawo to — niegdyś rękojmia szlacheckiej wolności
— jest i w czasach współczesnych dowodem i gwarancją politycznego uczestnictwa szlachcica we władzy ustawodawczej. Niejednoznaczne stanowisko Rousseau w sprawie liberum veto może dziwić tym
bardziej, że w okresie opracowywania przezeń projektu „uzdrowienia" Polski istniała już od około lat kilkunastu literatura, ukazująca wielostronną szkodliwość liberum veto; oczywiście —
pewnym wytłumaczeniem może być w tym wypadku językowa bariera, jednakże tylko pewnym, gdyż w Luneville — w kręgu Stanisława Leszczyńskiego — powstawały również rozprawy takie, jak na przykład
Gabriela Francois
Coyera: Histoire de Jean Sobieski, Rm de Pologne2, w której krytyka polskiej anarchii i liberum veto przeprowadzona jest z bliskich „obywatelowi genewskiemu" pozycji szlacheckiego
republikanizmu.
Już nawet to pobieżne zasygnalizowanie problemów, występujących w pierwszej części prezentowanej książki, pokazuje trudności w walce
0 przeobrażenie historycznej i politycznej świadomości szlachty. Nic też dziwnego, że zachodnioeuropejscy przedstawiciele najśmielszej myśli społecznej mogli być zdezorientowani w odniesieniu
do spraw polskich, przyjmowali bowiem nierzadko wolnościową frazeologię republikanizmu sarmackiego jako wyraz autentycznego zaangażowania w walce o zagrożone naturalne prawa człowieka, przede
wszystkim o jego przyrodzone prawo do wolności. Tym sposobem w konkretnych warunkach Rzeczypospolitej szlacheckiej prekursorzy stawali się nierzadko epigonami, gdy stając w obronie
przyrodzonych praw człowieka nie potrafili — niestety — zharmonizować ich z obowiązkami obywatela. W konfrontacji z polską osiemnastowieczną rzeczywistością ożywał dylemat Rousseau:
[,..] Musimy wybrać jedno z dwojga: urabiać albo człowieka, albo obywatela, nie można bowiem urabiać jednego i drugiego naraz [...] 3.
Część druga prezentowanej książki pt. Vir iuris et ojjicii jest szczegółową analizą roli, jaką odegrał — tak popularny w Polsce okresu Oświecenia — system francuskich filozofów-ekonomistów w
kształtowaniu nowego modelu człowieka społecznego, oceniającego właściwie swoje miejsce w społeczności, rozumiejącego sens współzależności praw
1 obowiązków.
„Nie ma należytości bez powinności, nie ma powinności bez nale-żytości" — ta teza, podstawowa w fizjokratycznej filozofii człowieka — występować będzie jako motyw przewodni zarówno w
podręcznikach różnych szczebli, jak i w piśmiennictwie naukowym naszego Oświecenia. W ten sposób polscy pisarze fizjokratyczni kształtować będą nowy model człowieka społecznego: obywatela
rozumiejącego, iż punktem odniesienia w jego życiu są inni ludzie, tj. jednostka, rodzina, naród, a nawet cały ród ludzki.
Nie wyolbrzymiając wpływu fizjokratycznej refleksji nad człowiekiem na proces kształtowania świadomości obywatelskiej w Polsce stanisla-
wowskiej, nie można jednocześnie nie dostrzec faktu przenikania tej refleksji zarówno do literatury pięknej, jak i publicystyki, stanowiącej narzędzie walki politycznej.
Część trzecia — nosząca nazwę: Człowiek, ród ludzki i historia — obejmuje w zasadzie dwa wątki, tj. refleksję Kołłątaja nad człowiekiem i historią oraz refleksję Staszica nad rodem ludzkim i
historią. Hugo Kołlątaj w swoich — uzupełniających się w interesującym nas aspekcie — dziełach: Porządek jizyczno-moralny oraz Rozbiór krytyczny zasad historii początkowej wszystkich ludów
usiłuje rozwiązać russowskie dylematy: czy istnieje faktycznie dwoistość człowieka natury i człowieka zaktualizowanego historycznie — obywatela określonego społeczeństwa? czy człowiek
naturalny, autentyczny może być dobrym obywatelem? Odpowiedź Kołłątaja na powyższe pytania była w zasadzie optymistyczna, gdyż w jego teorii nie ma rozbieżności między człowiekiem natury a
człowiekiem historycznie zlokalizowanym, jednakże — i to należy podkreślić — pod warunkiem, że ludzie, tworzący swą historię potrafią prawidłowo czytać w księdze przyrodzenia, tj. że będą
przestrzegać praw porządku fizyczno-moralnego. W przeciwnym wypadku optymistyczna teoria Hugona Kołłątaja nie wytrzymuje — niestety — konfrontacji z życiem, o czym miał on możność przekonać
się będąc nie tylko obserwatorem, lecz również uczestnikiem politycznych wydarzeń w Rzeczypospolitej stanisławowskiej.
Najbardziej interesującą i najbardziej dojrzałą filozofię człowieka — zresztą nie tylko w skali polskiego Oświecenia, lecz wyróżniającą się także w wymiarze ogólnoeuropejskim — zaprezentował
Stanisław Staszic w Rodzie ludzkim, który pisał już w latach 1792—1796, a który wydał dopiero w latach 1819—1820.
Przyjmując jako punkt wyjściowy i punkt odniesienia swych rozważań nie jednostkę — lecz społeczność, nie człowieka — lecz ród ludzki, zbliża się Staszic w swych poglądach do socjocentryzmu
Adama Fergu-sona. Omijając natomiast zagadnienie powstania człowieka i jego przed-społecznego stanu przy jednoczesnym akcentowaniu znaczenia życia społecznego w wyodrębnianiu się człowieka
jako istoty wyjątkowej wśród innych stworzeń, wykazuje Staszic analogie do sposobu ujmowania tych zagadnień przez Buffona. Niewątpliwe są również koneksje z myślą Jana Jakuba Rousseau w
refleksjach nad genezą nierówności między ludźmi. Jednakże podstawowa koncepcja Rodu ludzkiego jest zindywidualizowana: historia rodu ludzkiego ma charakter antagonistyczny, ród ludzki w
swych dotychczasowych dziejach składał się bowiem zawsze z ciemięzców i z ciemiężonych, a o przynależności do tych grup decydował stosunek człowieka do ziemi. Nierówność między ludźmi
powstała wówczas, gdy zrodziła się własność; zmiana form posiadania stawała się natomiast źródłem przemian dziejowych. Utrwaleniu podziału rodu ludzkiego na grupy antagonistyczne służyły -
zdaniem Staszica - religia
i nauka, sankcjonując między innymi dwie moralności: dla uciskanych i dla władających. Staszic akcentuje wielokrotnie, że w historycznie określonych społeczeństwach stanowych wyzyskuje się
edukację, moralną i religię, aby odwrócić uwagę ciemiężonych od źródeł społecznego ucisku. W ten sposób Staszic wykracza poza dotychczasowy punkt widzenia „człowieka praw i obowiązków", który
— rozumiejąc współzależność brania i dawania — mieścił się jednak całkowicie w ramach społeczeństwa stanowego. W społeczeństwie przyszłości Stanisława Staszica nie będzie grup
antagonistycznych, gdyż nie będzie uprzywilejowanych. Każdemu człowiekowi — niezależnie od rasy i wyznania — zostaną zagwarantowane przyrodzone prawa wolności, każdemu narodowi — prawo do
niepodległości i samostanowienia. Gwarantem praw poszczególnych państw stanie się zjednoczenie narodów, które tym samym będzie wpływać na moralne doskonalenie się rodu ludzkiego.
Historiozofia Stanisława Staszica — niewątpliwie wyzyskująca oświeceniową myśl Buffona, Fergusona czy Jeana Jacąuesa Rousseau — przetwarzała ją jednak w swoisty sposób, wykraczając śmiałością
i oryginalnością własnych pomysłów i koncepcji poza konwencję swojej epoki. I tak wbrew poglądom, że racjcnalistyczne, prawnonaturalne systemy traktowały człowieka i społeczeństwo
abstrakcyjnie i ahistorycznie, że dopiero romantyzm był tym prądem, który odkrył historyczność ludzkiego istnienia, właśnie filozofia człowieka Hugona Kołłątaja i historiozofia Stanisława
Staszica odsłoniły proces historycznego aktualizowania się człowieka i całego rodu ludzkiego w ramach porządku fizyczno-moralnego. Mimowolnie nasuwa się w tym miejscu pytanie, w jakiej mierze
specyficzna polityczno-spo-łeczna sytuacja w Polsce osiemnastowiecznej dopomogła polskim oświeconym zrozumieć konieczność ujmowania problemów człowieka i rodu ludzkiego w kategoriach
historycznych.
Próby pokazania, jak w ramach ahistorycznego rzekomo porządku fizyczno-moralnego realizują się mające czasowy wymiar, konkretne etapy ludzkich dziejów, nie wyczerpują wykraczających poza
konwencję epoki osiągnięć Kołłątaja i Staszica w zakresie nowożytnej filozofii człowieka. Obydwaj oni bowiem dowiedli — przynajmniej w teorii, gdyż rzeczywistość historyczna skorygowała,
niestety, tę teorię — że istnieje możliwość harmonijnego rozwiązania problemu tożsamości człowieka i obywatela. W ten sposób Kołłątaj i Staszic — zaprzeczając twierdzeniu Rousseau, iż nie
można urabiać jednocześnie człowieka i obywatela — stali się wyrazicielami idei francuskiej Deklaracji praw człowieka i obywatela, a mianowicie, że w porządku społecznym, zgodnym z porządkiem
naturalnym, następuje identyfikacja człowieka z obywatelem, człowieka naturalnego z człowiekiem konkretnej rzeczywistości4.
Pisząc niniejszą książkę skoncentrowałam się — jak wskazuje tytuł — na określonym rodzaju literatury, tj. na piśmiennictwie naukowym i na podręcznikach polskiego Oświecenia, uświadamiając
sobie przy tym w pełni fakt, iż w prezentowanym okresie granice między wzmiankowanym rodzajem piśmiennictwa a publicystyką spoleczno-polityczną były płynne, a tym samym jednoznaczne
zakwalifikowanie tekstu do jednego ze wzmiankowanych gatunków literatury jest bardzo trudne. Trzeba również pamiętać, że kryteria stosowane dziś do literatury naukowej nie mogą być miarą dla
publikacji osiemnastowiecznych. Zresztą właśnie wiek Oświecenia był tą epoką, w której zacierały się przedziały między piśmiennictwem naukowym, popularnonaukowym i publicystyką, a nawet
literacką prozą, mającą przecież nierzadko charakter publicystyczny. Czy na przykład Pan Podstoli Ignacego Krasickiego jest powieścią czy traktatem? Czy wielka publicystyka, zawierająca
elementy intelektualnej refleksji — wymieńmy tu przykładowo Prawo polityczne narodu polskiego Hugona Kołłątaja — może być zaliczona do piśmiennictwa naukowego?
Znaki zapytania można, oczywiście, mnożyć. Ale przecież są to w gruncie rzeczy refleksje natury formalnej, merytorycznie jałowe, odciągające uwagę od istoty problemu. Nie stając więc w
obronie precyzyjności terminu „piśmiennictwo naukowe", nie podejmując też polemiki wokół zagadnienia, czy na przykład Przestrogi dla Polski Stanisława Staszica są — jak sugeruje Stefan
Czarnowski — „książką filozoficzną", korzystam i z tych trudnych do jednoznacznego zakwalifikowania publikacji, jeżeli okazuje się to potrzebne z punktu widzenia problematyki książki. W
analogiczny sposób traktuję literaturę piękną, która — chociaż nie wchodzi w zakres piśmiennictwa naukowego — koresponduje z reguły z ówczesną naukową refleksją nad człowiekiem, odgrywając
istotną rolę w kształtowaniu obywatelskiej świadomości — wymieńmy w tym miejscu przykładowo utwory Ignacego Krasickiego, Adama Na-ruszewicza czy Juliana Ursyna Niemcewicza. Opracowanie
problemu człowieka i obywatela w literaturze pięknej polskiego Oświecenia oraz gruntowna analiza ówczesnych czasopism z tego punktu widzenia uzupełniłyby w istotny sposób obraz kształtowania
się obywatelskiej świadomości — widziany w niniejszej książce przez pryzmat piśmiennictwa naukowego i podręczników.
W monografii pominięte zostały świadomie niektóre kwestie, należące co prawda wyraźnie do kręgu problemów człowieka i obywatela, ale nie korespondujące z głównymi kierunkami refleksji na ten
temat w piśmiennictwie naukowym i nie znajdujące odbicia w podręcznikach. Chodzi mianowicie o sprawę dysydencką — przypomnijmy tu wydruko-
wany w 1766 roku w „Monitorze" odważny artykuł Feliksa Łojki: W obronie dysydentów5 — oraz o problem „uobywatelnienia Żydów", dyskutowany szczególnie żywo w okresie Sejmu Czteroletniego,
czego wyrazem była między innymi opublikowana w 1789 roku broszura posła pińskiego — Mateusza Butrymowicza — Sposób uformowania Żydów polskich w pożytecznych krajoioi obywateli6; natomiast w
kilkanaście lat później ukaże się rozprawa Tadeusza Czackiego: O Żydach i Karai-tach 7.
Wreszcie uwaga końcowa: materiały źródłowe z piśmiennictwa naukowego i podręczników musiałam z konieczności traktować również selektywnie, wybierając przykłady najbardziej reprezentatywne z
tej prostej przyczyny, aby w nadmiarze powtarzających się pokrewnych wątków i typowej oświeceniowej frazeologii nie zatarła się widoczność głównych kierunków polskiej refleksji nad
człowiekiem i obywatelem oraz jej roli w kształtowaniu ewolucyjnego ciągu obywatelskiego dojrzewania; ciąg ten rozpoczynał vir Sarmaticus, kontynuował — vir iuris et officii, dorastający
stopniowo do dzieła Sejmu Czteroletniego i Konstytucji 3 maja, kończył zaś uczestnik Insurekcji Kościuszkowskiej, a nawet polski jakobin oraz nie mieszczący się w ramach polskiej
osiemnasto-wiecznej rzeczywistości, rozpatrywany w kategorii całego rodu ludzkiego — obywatel świata — wytwór naukowej myśli Hugona Kollątaja i Stanisława Staszica, urzeczywistniający
postulaty francuskiej Deklaracji praw człowieka i obywatela.
Warszawa, sierpień 1978 r.
Pragną w tym miejscu podziękować recenzentom książki — Panom Profesorom: Zdzisławowi Liberze i Bogdanowi Suchodolskiemu za wszystkie konstruktywne uwagi i sugestie.
Dziękują również serdecznie Panu Profesorowi Januszowi Tazbirowi za koleżeńską dyskusją nad tekstem, która przyczyniła się niewątpliwie do jego ulepszenia.
Autorka
Możesz dodać mnie do swojej listy ulubionych sprzedawców. Możesz to zrobić klikając na ikonkę umieszczoną poniżej. Nie zapomnij włączyć opcji subskrypcji, a na bieżąco będziesz informowany o
wystawianych przeze mnie nowych przedmiotach.
ZOBACZ INNE WYSTAWIANE PRZEZE MNIE PRZEDMIOTY WEDŁUG CZASU
ZAKOŃCZENIA
ZOBACZ INNE WYSTAWIANE PRZEZE MNIE PRZEDMIOTY WEDŁUG ILOŚCI
OFERT
ZOBACZ "STRONĘ O MNIE"
NIE ODWOŁUJĘ OFERT, PROSZĘ POWAŻNIE PODCHODZIĆ DO LICYTACJI
