Buk zwyczajny jest w Polsce jednym z najważniej­szych lasotwórczych gatunków liściastych. W pozyskaniu drewna liściastego zajmuje drugie miejsce po brzozie i ma duży udział w pozyskaniu ogółem. Jako gatunek główny i domieszkowy ma istotne znacze­nie w kształtowaniu pozaprodukcyjnych funkcji lasu. Przy obecnych zmianach klimatycznych i ich konse­kwencjach siedliskowych jego znaczenie wzrasta. W czasie tworzenia niniejszego opracowania nie obserwowano szczególnych zagrożeń biotycznych i abiotycznych nękających ten gatunek, a nawet przeważał pogląd o jego ekspansywności. Jest ga­tunkiem wprowadzanym chętnie ze względu na swo­je walory produkcyjne i surowcowe, ale również z po­wodu mniejszych trudności hodowlanych w porów­naniu np. z dębem. Jednak jego zasięg antropoge­niczny nie zawsze się powiększa w sposób zgodny z przyrodniczą i gospodarczą rolą w danych warun­kach siedliskowych.

Buk jest gatunkiem niezwykle plastycznym, jego ce­chy pozwalają na realizację różnorodnych celów ho­dowlanych i wykorzystanie szerokiej gamy progra­mów pielęgnacyjnych. Przyjęcie określonej koncep­cji hodowlanej wymaga wnikliwej analizy warunków siedliskowych, historii i cech jakościowych danej po­pulacji oraz otoczenia ekonomicznego i rynkowe­go produkcji leśnej. Przyjęty układ podręcznika ma w założeniu prowadzić Czytelnika od poznania tych uwarunkowań do wskazówek hodowlanych. Progra­my hodowlane mają charakter pochodny w stosunku do wymienionych okoliczności, niemniej nie są cał­kowicie przez nie zdeterminowane i wymagają po­dejmowania decyzji, które mogą w istotny sposób wpływać na uzyskiwane efekty produkcyjne i poza-produkcyjne.

Spis treści

Wstęp 15

I. Tworzenie się zasięgu buka w holocenie 17

1. Zlodowacenia 17

2. Holoceńska historia gatunków drzewiastych 18

3. Migracja buka 20

4. Buk na obszarze Polski 23

II. Wymagania siedliskowe i cechy uwarunkowane środowiskowo 28

1. Zasięg występowania a klimat 28

2. Temperatura 30

3. Opady i wilgotność powietrza 39

4. Wpływ warunków klimatycznych na przyrost buka 42

5. Światło 46

6. Gleby 53

7. Formy pokrojowe buka 66

8. Inne cechy buka uwarunkowane czynnikami środowis­kowymi 72

III. Zmienność genetyczna i gospodarka nasienna 75

1. Wyniki testowania potomstwa 75

a. Zmienność buka zwyczajnego 76

b. Program testowania potomstwa 82

2. Struktura genetyczna buka 85

3. Baza nasienna buka w Polsce 92

4. Obradzanie buka 94

IV. Znaczenie lasotwórcze i rola hodowlana buka 100

1. Lasotwórcza rola buka w naturalnych zbiorowiskach roślinnych Polski 100

2. Buk jako gatunek produkcyjny w lesie wielofunkcyj­nym 110

3. Ekspansja buka w ekosystemach leśnych 116

4. Oddziaływanie buka jako gatunku domieszkowego w drzewostanie 129

5. Buk w roli podszytu na ubogich siedliskach leśnych 141

V. Drewno buka jako surowiec 145

1. Właściwości fizykomechaniczne drewna buka 145

2. Zastosowanie drewna bukowego 153

VI. Zasoby buka i ich znaczenie gospodarcze 157

1. Rozmieszczenie i charakterystyka bazy surowcowej buka w Europie 157

2. Wielkość i struktura pozyskania buka w Polsce 164

3. Ceny drewna bukowego w Polsce 170

4. Formy sprzedaży drewna bukowego 174

5. Charakterystyka przeznaczeniowa drewna bukowego 175

6. Rynek drewna bukowego w perspektywie zwiększo­nej podaży surowca 179

VII. Wzrost i produkcyjność 183

1. Wzrost na wysokość 183

2. Przyrost grubości 187

3. Budowa i wydajność koron 191

4. Struktura biosocjalna 194

5. Zmiany zagęszczenia drzewostanów 195

6. Produkcyjność drzewostanów 199

7. Relacja między przyrostem miąższości a zagęszcze­niem drzewostanów 203

8. Przyrost wartości drzew i drzewostanów 207

9. Przyrost wartości drzewostanu 210

10. Strategie zwiększania produkcji wartości drzewostanu .213

11. Problem pierśnicy docelowej 217

12. Produkcyjność buka w jednopiętrowych drzewosta­nach mieszanych 220

13. Produkcyjność buka w drzewostanach dwupiętro­wych 229

14. Struktura i produkcyjność bukowych drzewostanów przerębowych 233

15. Wzrost i produkcyjność buka w lasach pierwotnych . 237

VIII. Odnawianie 244

1. Planowanie odnowienia 244

2. Odnowienie naturalne 249

a. Charakterystyka cięć częściowych 249

b. Odnowienie wegetatywne 264

3. Odnowienie sztuczne 266

a. Sadzenie 266

b. Siew 268

4. Rębnie w drzewostanach bukowych lub z udziałem buka 271

a. Rębnia częściowa wielkopowierzchniowa i pasowa 271

b. Rębnia częściowa gniazdowa 272

c. Rębnia gniazdowa zupełna 280

d. Rębnia gniazdowa częściowa 280

e. Rębnia stopniowa gniazdowo-smugowa (pasowa) 283

f. Rębnia stopniowa gniazdowa 284

g. Rębnia stopniowa gniazdowa udoskonalona 287

h. Użytkowanie rębne metodą drzew docelowych 289

i. Rębnia przerębowa 290

5. Podszyt i dolne piętro bukowe 292

IX. Pielęgnacja 295

1. Pielęgnowanie upraw 295

2. Czyszczenia 295

a. Kategorie podrostów i młodników bukowych 297

Kategoria A - młodniki najlepsze 298

Kategoria B - młodniki przeciętne 299

Kategoria C - młodniki złej jakości 300

b. Termin pierwszego zabiegu czyszczeń 301

c. Nawrót cięć 301

d. Umiejscowienie zabiegu 302

e. Intensywność zabiegu 305

f. Sposób wyboru drzew do usunięcia 305

g. Sposób wykonania czyszczenia 306

h. Inne zadania czyszczeń 309

3. Ogólne zasady trzebieży 311

a. Wpływ trzebieży na przyrost i sumaryczną produkcję miąższości 311

b. Wpływ trzebieży na jakość 313

c. Wpływ trzebieży na wartość produkcji 313

d. Ustalanie intensywności cięć 314

e. Trzebieże dolne czy górne? 315

f. Drzewa dorodne czy przyszłościowe? 317

g. Cechy buków dorodnych, przyszłościowych 320

4. Metody trzebieży 325

a. Polska trzebież selekcyjna (PTS) 325

b. Metody Freista i Altherra jako reguły zmian nasilenia trzebieży w cyklu życiowym drzewostanu 330

c. Trzebież jakościowo-grupowa 337

d. Trzebież prześwietleniowa 340

5. Hodowla drzewostanów bukowych zakładanych w szerokiej więźbie 341

6. Racjonalizacja programów pielęgnacyjnych 343

7. Podkrzesywanie 345

8. Podsumowanie 349

X. Drzewostany w sieci Natura 2000. Bioróżnorodność. Estetyka lasu 355

1. Żyzne buczyny 356

2. Kwaśne buczyny 362

3. Ciepłolubne buczyny storczykowe 365

4. Kształtowanie różnorodności biologicznej i estetyki drzewostanów bukowych 369

a. Użytkowanie rębne 370

b. Pielęgnacja drzewostanu 372

c. Drewno martwe 373

Literatura 375