historycznySquad

• Ks. Anzelm Weiss

  Biskupstwa bezpośrednio zależne od Stolicy Apostolskiej w średniowiecznej Europie

  KUL 1992

  352 s., 20 cm

  stan dobry

  SPIS TREŚCI

  Wykaz skrótów ................................................................................................ 7

  Wstęp ............................................................................................................... 11

  I. Kształtowanie się podstawowych struktur organizacji terytorialnej Kościoła 21

  1. Formowanie się zrębów organizacyjnych w czasach apostolskich .......... 22

  2. Biskupstwo jako podstawowa jednostka organizacji terytorialnej Kościoła 33

  3. Organizacja prowincjalno-metropolitalna .............................................. 44

  a) Okres episkopalno-synodalny (do końca VII w.) ............................... 44

  b) Ewolucja władzy metropolitów oraz roli i funkcji prowincji kościelnych 68

  4. Tworzenie się ośrodków centralnego zarządzania Kościołem ................. 79

  a) Geneza instytucji ponadmetropolitalnych .......................................... 79

  b) Od patriarchatów Wschodu do Ekumenicznego Patriarchatu Prawo­sławnego ........ 81

  c) Biskup Rzymu i patriarchat zachodni ................................................. 90

  II. Rozwój instytucji specjalnego zarządzania Kościołem ............................... 101

  1. Opieka papieska .................................................................................... 101

  2. Egzempcja ............................................................................................. 109

  3. Immediacja biskupstw- bezpośrednia zależność od Stolicy Apostolskiej . 120

  4. Biskupstwa bezpośrednio zależne w świetle źródeł przekrojowych ........ 124

  a) Ważniejsze źródła .............................................................................. 127

  b) Charakter informacji ......................................................................... 135

  III. Biskupstwa bezpośrednio zależne od Stolicy Apostolskiej na terenie Italii . 147

  1. Rzymska prowincja kościelna ................................................................ 148

  2. Italia Północna oraz Sardynia i Korsyka ................................................. 154

  Pawia (155), Piacenza (158), Ferrara (160), biskupstwa na Sardynii (163), na Korsyce (164)

  3. Południowa Italia i Sycylia ............................................................ 197

  Regnum Normanorum (168), Aversa (173), Ravello (176), Melfi (177), Rapolla (178), Montepeloso (178), Troja (180), Vieste (182), Monopoli (183), Bisignano (185), Malvito - S. Marco Argento (186), Mileto (187), Squillace (189), Cassano Ionia (190), Taverna - Catanzaro (191), Nicastro (192), Mazara del Vallo (193), Mesyna (193), Katania (194), Syrakuzy (195), Agrigento (196), Valletta - Malta (196)

  IV. Biskupstwa bezpośrednio zależne w krajach o ukształtowanej organizacji diecezjalno-metropolitalnej ....................................................................... 199

  1. Hiszpania i Portugalia ............................................................................ 199

  Besalu (201), Santiago de Compostela (201), Burgos (203), Leon i Oviedo (205), Porto (207)

  2. Francja i Szkocja .................................................................................... 208

  Le Puy-en-Velay (208), Szkocja (211)

  3. Niemcy i Austria ................................................................................... 214

  Bamberg (214), Miśnia (221), Wiedeń i Wiener Neustadt (225)

  V. Biskupstwa bezpośrednio zależne na ziemiach nowo chrystianizowanych . 229

  1. Zasady prawno-organizacyjne chrystianizacji Europy ........................... 230

  2. Biskupstwa powstałe od VIII do XI w................................................... 251

  Utrecht (251), Poznań (255), Praga, Odense (259)

  3. Biskupstwa powstałe od XII do XV w................................................... 260

  pomorskie (260), Przemyśl (274), Wilno (276), żmudzkie (279), sereckie (281), mołdawskie (284), Ryga, Leal, Selburg (284)

  Zakończenie ..................................................................................................... 301

  Bibliografia ....................................................................................................... 313

  Indeks nazw geograficznych i etnicznych ......................................................... 325

  Indeks nazwisk ................................................................................................. 334

  WSTĘP

  Wśród nurtów badawczych zgłębiających przeszłość Kościoła za­wsze był żywy kierunek zajmujący się szeroko rozumiana problema­tyką prawno-organizacyjną. Uczeni - dokonując najbardziej ogólne­go podziału - stawiały sobie za cel poznanie mechanizmów prawnych, którymi rządziły się instytucje kościelne oraz ustaleniem ich roli i funkcjonowaniem w określonej rzeczywistości czasowej i terytorial­nej. Pierwsze z wymienionych zagadnień stanowią zasadniczo dome­nę badań historyków prawa i kanonistów. Drugimi zajmują się histo­rycy, którzy dzięki zastosowaniu zdobyczy nauk socjologicznych, statystycznych i geografii historycznej mogą poszczycić się dużymi osiągnięciami. Do obu z tych nurtów badawczych nawiązuję w ni­niejszym studium.

  Celem moim jest opracowanie problematyki biskupstw bezpośre­dnio zależnych od Stolicy Apostolskiej, istniejących w organizacyjnej strukturze średniowiecznego Kościoła Zachodniego. Zatem terytorial­ny zakres badań wykorzystanych w pracy nie wymaga bliższej precyzacji. Ustalenie zakresu czasowego jest proste, jeśli chodzi o terminus ad quem. Przyjąłem zań koniec wieku XV i początek następnego, zgod­nie z tradycyjną granicą podziału między średniowieczem a czasami nowożytnymi². Natomiast wiele zagadnień, których geneza jest zako­rzeniona w starożytności, omawiam od ich początku.

  Problematyka biskupstw bezpośrednio zależnych od Stolicy Apostolskiej nie jest obca historiografii polskiej, lecz występuje u nas, podobnie jak i w światowej literaturze historyczno-prawnej, pod naz­wą biskupstw egzymowanych.

  W Polsce, od czasów Władysława Abrahama, niemal wszyscy hi­storycy piszący na temat początków naszego państwa i Kościoła spo­tykają się z problemem biskupstw egzymowanych. Łączy się to z próbą określenia statusu prawnego biskupów Jordana i Ungera. W tej ostatniej kwestii uczeni zajmują zasadniczo dwa odrębne stano­wiska. Jedni przyjmują, że pierwsi polscy hierarchowie byli biskupa­mi misyjnymi, inni uważają ich za poznańskich biskupów diecezjal­nych, obdarzonych przywilejem egzempcji. Ci ostatni, chcąc wyka­zać prawdziwość swej hipotezy, muszą udowodnić, że w Kościele Za­chodnim dziesiątego stulecia była znana praktyka egzempcji bis­kupstw. Główni twórcy tezy o diecezjalnym charakterze biskupów Jordana i Ungera, mianowicie ks. Józef Nowacki i ks. Marian Banaszak, omawiając zagadnienie egzempcji biskupstw, wykorzystali ist­niejące i dostępne im opracowania, nie prowadząc nad nimi specjal­nych badań. Obaj dochodzą do wniosku, że stan wiedzy jest niewy­starczający i postulują podjęcie badań nad tą kategorią biskupstw.

  Wyczerpujące przedstawienie problemu biskupstw egzymowanych wydało się początkowo atrakcyjne i stosunkowo proste. Próby „wejścia" w temat rozwiały złudzenia. Okazało się, że literatura na in­teresujący nas temat jest znikoma. Istnieje natomiast bardzo obszerna bibliografia poświęcona egzempcji klasztorów i zakonów. Następnie okazało się, że nieliczne opracowania na temat biskupstw egzymowanych zostały w poważnym stopniu zdeterminowane przez terminolo­gię, kategorie prawne odnoszące się do egzempcji zakonnej; wiado­mo, że stan terminologii nie pozostaje bez wpływu na wartość formu­łowanego za jej pomocą poznania. Te niedoskonałości metodologicz­ne zawęziły możliwość krytycznego spojrzenia na kategorię bis­kupstw egzymowanych. Dokładna analiza tych ostatnich doprowa­dziła do stwierdzenia, że cechą wyróżniającą je w sposób istotny od innych biskupstw jest ich bezpośrednia zależność od papieża czy ogólniej od Stolicy Apostolskiej, która to zależność mogła zaistnieć bez nadania tzw. przywileju egzempcji. Zrodziło to przypuszczenie, że praktyka bezpośredniego poddawania biskupstw Stolicy Apostol­skiej była odrębną od egzempcji instytucją prawną i należała do boga­tego instrumentarium środków prawnych, które mogły służyć w średniowieczu do utrwalenia papieskiego centralizmu. Powyższe ra­cje zdecydowały o nazwaniu omawianej w pracy kategorii biskupstw „bezpośrednio zależnymi", a odstąpieniu od tradycyjnej nazwy „bis­kupstwa egzymowane".

  Pierwsze, teoretyczne omówienie egzempcji pochodzi z połowy XVI w. Autorem pracy pt. De exemptione canonica tractatus był ka­nonik gandawski, późniejszy biskup Filip Niger. Traktat napisał w 1523 r., lecz drukiem ukazał się on w Genewie dopiero w 1578 r. Książkę wydał już po śmierci autora jego siostrzeniec Karol de Lespinoy, który uzupełnił tekst odpowiednimi przepisami Soboru Tryden­ckiego. Niger omówił istotę egzempcji i jej rodzaje. Wśród wielu wy­padków egzempcji nie wymienia biskupstw bądź nie stosuje tego ter­minu. Jedynie pewne wypowiedzi dotyczące np. Kościołów (...)