WSTĘP - SPIS TREŚCI - OPIS:



Okładkę projektował W. Kosiński Fotografie: A. Podlewski i M. Zdzitowiecka

Redaktor Halina Andrzej ewska
Redaktor techniczny Ryszard Wróbel
Korektor Danuta Nowakowska



WSTĘP


Zagadnieniem artystycznej kraty nie zajmował się dotych¬czas nikt w Polsce. Podobnie jak nie ma opracowań tematu kraty gdańskiej w literaturze niemieckiej, chociaż inne pro¬blemy sztuki gdańskiej były niejednokrotnie poruszane za¬równo przez naukę polską, jak i niemiecką. Temat jednak, stanowiąc przyczynek do dziejów rzemiosła artystycznego w Gdańsku, wart był niewątpliwie trudu. Przed autorem przy¬stępującym do opracowania artystycznej kraty gdańskiej sta¬nęły zaraz na wstępie trudności zasadnicze, jak brak facho¬wych określeń w literaturze polskiej' z dziedziny techniki oraz opracowanej i przyjętej nomenklatury dla poszczególnych ro¬dzajów żelaza, używanych przy budowie krat. Terminy takie należało więc stworzyć po to, by praca była zrozumiała dla czytelnika. Jeżeli przyjęte przez autora określenia i terminy w pracy o artystycznej kracie gdańskiej znajdą aprobatę w oczach fachowej krytyki, to fakt ten będzie już dostateczną rekompensatą za włożoną pracę.
Niżej podpisany zdaje sobie w zupełności sprawę z niedo¬ciągnięć tej pracy, które wynikły z przyczyn obiektywnych.
Niewątpliwym jej mankamentem jest brak nazwisk ślu¬sarzy gdańskich, którym można byłoby przypisać tę czy inną kratę, czy nawet ich zespół. Brak jednak rachunków miejskich w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Gdańsku prze¬kreślił możność ujawnienia anonimowych dotychczas artystów--rzemieślników.

Poza tym brak pełnej inwentaryzacji zabytków sztuki w Poł-sce także nie ułatwiał sprawy prześledzenia ewentualnych oddziaływań rzemieślnika gdańskiego czy warsztatu gdańskie¬go na inne ośrodki rzemieślnicze w Polsce. Wydaje się jednak, że jeżeli praca o kratach gdańskich stanie się bodźcem dla szerszego opracowania tego zagadnienia, to cel publikacji będzie niewątpliwie osiągnięty.

Genezy artystycznej kraty należy szukać w zwykłych oku¬ciach żelaznych, którymi wzmacniano zbudowane z prosto¬padle ustawionych bali wrota chroniące wnętrze przed włama¬niem i działaniem zmian atmosferycznych. Możemy też przy¬puszczać, że dążność do zabezpieczenia drewna przed szkodli¬wym działaniem atmosferycznym zrodziła myśl obijania wrót kolorową skórą, co znów z kolei było bodźcem do bardziej artystycznego traktowania samego okucia. Praktyczny cel okucia" ustępował zwolna i systematycznie na dalszy plan, poszczególne zaś elementy ozdobne poczęły się szybko mno¬żyć i stawały się coraz bogatsze.
Krajem, w którym po raz pierwszy potraktowano okucia w sposób artystyczny była Francja epoki romańskiej, gdzie od XI w. począwszy, jeżeli nie wcześniej, pojawiły się okucia drzwi w kształcie płaskich podków, które łączyła ze sobą pła¬ska listwa poprzeczna, tzw. płaskownik. Tego rodzaju okucia przetrwały we Francji do XIII w. i były naśladowane przez cały szereg krajów. Typowe okucia dla Francji tego okresu przedstawiały drzwi kościoła w Pontigny (rys. 1), płaszczyzna ich została podzielona przez poprzecznie leżące sztabki, z któ¬rych dwie zamknięto okuciami w kształcie podków. Ten typ okucia stał się panujący nie tylko we Francji, w drugiej poło¬wie XII w. przeniknął on za pośrednictwem zakonu cystersów poza jej granice — w Anglii, a zwłaszcza w Niemczech był powszechnie stosowany (rys. 2). W wieku XIII, kiedy stało się możliwe otrzymywanie dłuższych odcinków żelaza, rze¬mieślnik francuski połączył całe niemal wiązki płaskich listw

w jedną całość, od, której, jak gdyby od jednego pnia, wy¬rastały spiralnie wygięte, ozdobione motywami kwiatów, liści i ptaków odgałęzienia. Przykładem są słynne okucia drzwi katedry Notre Damę w Paryżu (rys. 3). Dokoła ich powsta¬nia krążyły legendy, bowiem wydawało się mało prawdopo¬dobne, by spod ludzkiej ręki przy stosowaniu prymitywnej techniki wyjść mogło dzieło tak wysokiej -klasy artystycznej.
■* # *
Przechodząc do omówienia zagadnienia krat gdańskich należy zastanowić się, czy w Gdańsku w okresie wczesnośred¬niowiecznym stosowano ozdobne okucia drzwi. Aby odpowie¬dzieć na to pytanie należy sięgnąć do archeologii.
Archeologiczne badania w Gdańsku przeprowadzone do całca, jak dotychczas tylko w dzielnicy rybacko-rzemieślniczej,

nie dostarczyły żadnych danych, które pozwoliłyby na hipo¬tetyczne chociażby rozwiązanie problemu. Wydaje się jednak, że poszukiwanie ozdobnego okucia w ubogiej stosunkowo dzielnicy, o jednoizbowych kurnych chatach z wąskimi, opie¬rającymi się na drewnianych czopach drzwiami, zamykanymi na drewnianą zasuwę, jest co najmniej nieporozumieniem.
Rozwiązanie interesującego zagadnienia może nastąpić wówczas, kiedy łopata archeologa dotrze do dzielnic zamiesz¬kałych przez feudalnego władcę i wtedy, być może, szczęśli¬wie zachowane szczątki okucia dadzą pojęcie o motywach stosowanych w nich w okresie wczesnośredniowiecznym.
Najstarsza znana nam krata gdańska pochodzi z okresu późnogotyckiego (1300—1450), a więc z czasu kiedy po klęsce w 1308 r. (rzeź ludności słowiańskiej) Krzyżacy usadowili się na półtora bez mała wieku na terenie Gdańska i Pomorza.
Szczęśliwie dochowana krata, stanowiąca przykład wyso-

kieji umiejętności rzemieślnika, wskazuje jednocześnie na fakt
bardziej ogólny, mianowicie na poziom obróbki żelaza w tym
okresie, sugerujący wyraźnie dłuższy okres rozwoju tej
techniki. J
Elementem głównym występującym w omawianej kracie gotyckiej jest kantówka, która ułożona ukośnie dała w efekcie prostopadle względem siebie ustawione romby. Pole otrzyma¬nych w ten sposób rombów wypełnił wycięty z blachy motyw czteroliscia zakończonego do wewnątrz trójliściem. Miejsce styku dwóch kantówek osłonięto wyciętymi z blachy rozetami Całosc z wyjątkiem ramy, która jest dodatkiem dużo później¬szym, wywiera wrażenie lekkiej i koronkowej roboty i zdaje

się zaprzeczać temu, że materiałem użytym do jej budowy było żelazo (ilustr. 1).
Tajemnica sukcesu artystycznego rzemieślnika polegała na zastosowaniu nowych wynalazków technicznych, które praw¬dopodobnie od połowy XIII w. zaczęto stosować przy wykony¬waniu krat. Składało się na nie: wynalezienie formy kowal¬skiej, która w krótkim czasie pozwalała nadać żelazu odpo¬wiedni profil (rys. 4) oraz zastąpienie łączenia dwóch części żelaza za pomocą zgrzewania — nitowaniem na zimno.
Obecnie należy zastanowić się, czy na pewno Gdańsk był miejscem powstania tej kraty. Twierdzenie to nie budziłoby wątpliwości, gdyby nie obecność dwóch bliźniaczo podobnych krat, wykwintniej jednak wykonanych, w ścianie za ołtarzem wielkim w kościele Sw. Jana w Toruniu. Obie kraty toruńskie, z wykutymi na ich ramach wersetami, są datowane, jedna na 1382, druga na 1384 r. Wyraźne analogie artystyczne między kratami toruńskimi a gdańską pozwalają z dużym prawdopodo¬bieństwem, ustalić czas powstania tej ostatniej.
Trzeba się tylko zastanowić, czy Toruń, czy Gdańsk był ośrodkiem powstania tych krat. Jeżeli przypuścimy, że Gdańsk, to z kolei nieodzownie konieczna staje się odpowiedź na pytanie, kto wykonywał w Gdańsku kraty oraz czy istniały obiektywne warunki w tym mieście, w których omawiana krata mogłaby powstać.
Na terenie Gdańska od końca XIV w. istniał cech kowali, do którego należał również cech ślusarzy. Akta cechowe z te¬go okresu nie dostarczają wielu wiadomości o pracach ślu¬sarzy, jednak wieki późniejsze, z których nieproporcjonalnie więcej zachowało się materiałów, dostarczają danych nie tylko o tym, jak wyglądał podział pracy między kowalami i ślusa¬rzami, ale jednocześnie dokumentują wyraźnie, że wytwór¬cami krat nie byli kowale, lecz ślusarze. Przywilej Jana III z 1678 r. określający kompetencje i zakres robót ślusarzy w Gdańsku zatwierdzał właściwie stan istniejący od dawna. Do prac wykonywanych przez ślusarzy należały obręcze że¬lazne wzmacniające mury, klamry, wstęgi, kraty wszelkiego

rodzaju, ogrodzenia i galeryjki oraz elementy żelazne potrzeb¬ne przy budowie domu. Ślusarze wykonywali też żelazne części rusznic, armat i moździerzy oraz roboty z żelaza przy bramach, mostach i wałach. Kowale zaś zajmowali się wyro¬bem podków i potrzebnych do nich gwoździ, toporów rzeźni-czych i ciesielskich, wszelkiego rodzaju siekier, zębów do bron, kos oraz sierpów. Oczywiście przenoszenie stosunków z końca XVII na XIV w. dla wyjaśnienia spraw dotyczących tego wieku nie jest w założeniu słuszne i właściwe, niemniej jednak jeżeli zasada prohibicyjna cechów, która miała na celu utrzymanie równowagi produkcji, obowiązywała od chwili powstania cechu, to musiała również istnieć dokładnie określo¬na kompetencja każdego cechu.
Jest bowiem nie do pomyślenia, by- w cechu kowalskim grupującym bardzo wąskie specjalności (kowale, ślusarze, iglarze, gwoździarze itp.) nie był rozgraniczony i określony zakres wykonywanych robót i czynności. Stan taki mógłby szybko doprowadzić do skupienia całej wytwórczości w nie¬licznych rękach, przed czym broniły się w sposób stanowczy wszystkie cechy. Przyjąć przeto wypada, że od chwili powsta¬nia cechu ślusarze trudnili się w Gdańsku wyrobem krat.

Istnieją dane pozwalające na stwierdzenie, że ślusarze wcho¬dzili w skład cechu kowalskiego, powstałego w 1378 r. w Mieś¬cie Głównym, nie brak ich także w cechu założonym w 1387 r. w Nowym Mieście. Jedynie brak danych o istniejącym już w tym okresie cechu kowali w Starym Mieście w Gdańsku nie daje odpowiedzi, czy ślusarze wchodzili do tego cechu, czy też nie. Wolno jednak przypuszczać, że podobnie jak w dwóch pierwszych wypadkach ślusarze ze Starego Miasta tworzyli jeden z członów cechu kowalskiego.
Jeżeli fakty dotychczas omawiane świadczą o istnieniu w Starym Gdańsku w końcu XIV w. cechów ślusarzy i to we wszystkich trzech miastach, to wypadki z pierwszej połowy XV w. w Gdańsku dowodziły już dużego wzrostu i wielkiej liczby zatrudnionej w cechach czeladzi. 24 kwietnia 1438 r. zawiązało się na wzór toruńskiego kowalskie bractwo czeladne w Gdańsku, które stanęło na straży interesów zatrudnionych czeladników. Powstanie bractwa czeladniczego było nie tylko dowodem pogłębiających się sprzeczności między pracodawcą a pracownikiem, lecz także mówiło o wzroście siły liczebnej zatrudnionej czeladzi, która zdolna była wystąpić ze swymi postulatami i posiadała dostateczne siły, by swe dążenia oblec w konkretne formy zawiązanego bractwa.
Dotąd nie udało się jeszcze wyjaśnić uderzającego podo¬bieństwa kraty gdańskiej do krat znajdujących się w Toruniu. Jeśli jednak weźmie się pod uwagę, że czeladnika ślusarskiego w celu pogłębienia wiadomości fachowych obowiązywała wędrówka, która wiodła zazwyczaj przez większe ośrodki, zrozumiałe się staje, że motywy zdobnicze były przejmowane przez wędrujących czeladników, a następnie stosowane w ich rękodziełach. Nie bez znaczenia był nadto fakt, że zamawia¬jący kratę, najprawdopodobniej możny feudał duchowny, da¬wał instrukcję, jak winno wyglądać zamówione dzieło.
Reasumując powyższe wywody i zwracając jeszcze raz uwagę na liczebność ślusarzy gdańskich w tym czasie, przyjąć można, że krata musiała powstać w Gdańsku w końcu XIV lub na początku XV w.

Zachowana krata gotycka nie jest jedynym okazem świad¬czącym o działalności ślusarza gdańskiego. Innym przykładem jest jedna z piętnastowiecznych kołatek gdańskich (i 1 u s t r. 24) o uchwycie ozdobionym ornamentem maswerku i rybich pęcherzy. Dostarcza ona dowodu, że wzory czerpane ż archi¬tektury nie były obce w Gdańsku, a co więcej, naprowadza na domysł, że być może w niedochowanych z tego czasu kratach gdańskich wzory przejęte od muratora, w postaci maswerków, fial lub rybich pęcherzy, były motywami stosowanymi w bu¬dowie kraty.



BIBLIOGRAFIA


Beck L., Die Geschichte des Eisens, Bd 1—2. Braunschweig 1884 — 95. B r u n i n g A., Die Schmiedekunst bis zum. Ausgang des 18 Jhd, Leipzlg 1922, Chmarzyński G., Toruń dawny i dzisiejszy, Toruń 1933. Chmarzyński G., Sztuka w Toruniu, Toruń 1934.
Cuny G,, Ddnzigs Kunst u. Kultur im 16 u. 17 Jhd, Bd 1, Frank/urt am Main 1910.
Czaplewski P., Senatorowie świeccy Podskarbiowie i Starostowie Prus
Królewskich 1[zasłonięte]454-17, Toruń 1921. , *
Herbst St., Toruńskie cechy rzemieślnicze, Toruń 1933. Hirsch T., Handels und Gewerbsgeschichte Danzigs, Leipzig 1858.
lig AL, Kabdebo H, Wiener Schmiedewerk des XVII - XVIII Jhd, Dresden 1383.
Jażdżewski K., Gdańsk wczesnośredniowieczny w świetle wykopalisk, Gdańsk 1752.
Krauth T„ Meyer Franz Sales Die Kunst ujid Bauschlosserei, Bd i, Leipzig 1897.
Kutrzeba St., Gdańsk — Przeszłość i Teraźniejszość, Lwów 1928. Lengnich G., Jus publicum cimtatis gedanensis, Danzig 1900, Liier H., Creutz M., Geschichte der Metallkunsl, .Stuttgard 1904. Niesiecki K., Herbarz polski, t. III, Lipsk 1893.
Schultz J. C, Danzig u. seine Bauwerke, II Ausgabe, Berlin 1872. Stuttmann F., Deutsche Schmiedeeisenhunst, Bd 1, Miinchen 1927. Weichselland 1937 H 1.
ŹRÓDŁA ARCHIWALNE
Przywilej Jana III, A.W.G. Nr 300, c/2099.
Gewerks der Huff u. Waffenschmiede Haubt Gedenck Buch, A.W.G.
Nr 300, c/2187.
Beschreibung von den gefiihrten Process, A.W.G. Nr 300, c/1562.
Acta der Kalholischen Pfarrkirche zu Putzig betreffend die Weyherschc
Fundation, Archiwum Parafialne w, Pucku.



SPIS ILUSTRACJI:


1. Gdańska krata gotycka kon. w. XIV, pocz. XV. Muzeum Pomorskie w Gdańsku

2.

Renesansowa krata gdańska z kościoła Sw, Jana w Gdańsku ok. 1560 r. Obecnie kościół Panng Marii w Gdańsku

Renesansowa krata gdańska ok. 1600 Muzeum. Pomorskie w Gdańsku

4. Krata renesansowa 1587 r. Kościół parafialny w Radzenie

4a. Krata renesansowa 1587, fragment. Kościół parafialny w Radzenie

5. Renesansowa krata ok. 1600 r hoicta parafia^ w Brodnicy (paw. brodnicki)

6. Renesansowa krata z sieni Ratusza Głównego w Gdańsku ok. 1600 r. Muzeum Pomorskie w Gdańsku

7. Renesansowa krata ze studzienki przy Arsenale w Gdańsku 1605 r. Muzeum Pomorskie w Gdańsku

Renesansowa krata i kościoła Sw. Trójcy w Gdańsku, pocz. XVII w. Muzeum Pomorskie w Gdańsku

Renesansowa krata otaczająca naqrobek rodziny Bahrów ok. 1620 r. Kościół Panny Marii w Gdańsku
10. Renesansowa krata ok. 1630 r. Muzeum Pomorskie w Gdańsku

11. Krata późnorenesansowa ok. 1649 r. Kościół parafialny w Pucku

12. Krata późnorenesansowa ok. 1700 r. Muzeum Pomorskie w Gdańsku

13. Renesansowa krata z przedproża domu gdańskiego ok; 1630 r. Muzeum Pomorskie w Gdarisku
14. Renesansowa krata z przedproża domu .gdańskiego ok. 1630 r. Muzeum Pomorskie w Gdańsku

15. Bramka z ogrodzenia otaczającego fontannę Neptuna w Gdańsku, 1634 r.
Gdańsk, Długi Targ

16. Poręcz schodów prowadzących do Biblioteki Zappia przy kościele Sw. Jana w Gdańsku, 1689 r (obecnie w kościele Panny Marii w Gdańsku)

17. Fragment kraty późn oba fokowej otaczającej pomnik Augusta III
we Dworze Artusa w Gdańsku po 1755 r.
Muzeum Pomorskie w Gdańsku

18. Krata póżnobarokowa II pot XVIII w. Muzeum Pomorskie w Gdańsku

19. Krata gdańska ok. 1760 r. Muzeum Pomorskie w Gdańsku

20. Gdańska krata rokokowa ok. 1780 r. Obudowanie ambony w kościele Św. Jana w Gdańsku

21. Gdańska krata rokokowa po 1780 r Muzeum Pomorskie iv Gdańsku

22. Gdańska krata klasycystyczna ok. 1780—1790 f; Muzeum. Pomorskie w Gdańsku

23. Gdańska krata klasycystyczna ok. 1780—1790 r. Muzeum Pomorskie w Gdańsku

24. Kołatka gdańska XV w. Muzeum Pomorskie w Gdańsku

25. Kołatki gdańskie XV — XVII w. Muzeum Pomorskie w Gdańsku

26. Falsyfikat kraty pocz. XX w. Lapidarium w Wieży Więziennej w Gdańsku

27. Neorenesansowa krata gdańska wyk. w 1954 r.

28. Neorenesansowa krata gdańska wyk. w 1954 r.


WIELKOŚĆ 20X14CM,MIĘKKA OKŁADKA,LICZY 32 STRONY TEKSTU+28 ILUSTRACJI.

STAN :OKŁADKA DB- /PODNISZCZONA TYLNA OKŁADKA - PATRZ SKAN/ ,ŚRODEK DB/DB+.

KOSZT WYSYŁKI WYNOSI 10 ZŁ - PŁATNE PRZELEWEM / KOSZT ZRYCZAŁTOWANY NA TERENIE POLSKI,BEZ WZGLĘDU NA WAGĘ,ROZMIAR I ILOŚĆ KSIĄŻEK - PRZESYŁKA POLECONA EKONOMICZNA + KOPERTA BĄBELKOWA.W PRZYPADKU PRZESYŁKI POLECONEJ PRIORYTETOWEJ PROSZĘ O DOPŁATĘ W WYSOKOŚCI 3ZŁ.KOSZT PRZESYŁKI ZAGRANICZNEJ ZGODNY Z CENNIKIEM POCZTY POLSKIEJ / .

WYDAWNICTWO SZTUKA WARSZAWA 1956
NAKŁAD 3205 EGZ.!!!.

INFORMACJE DOTYCZĄCE REALIZACJI AUKCJI,NR KONTA BANKOWEGO ITP.ZNAJDUJĄ SIĘ NA STRONIE "O MNIE" ORAZ DOŁĄCZONE SĄ DO POWIADOMIENIA O WYGRANIU AUKCJI.

PRZED ZŁOŻENIEM OFERTY KUPNA PROSZĘ ZAPOZNAĆ SIĘ Z WARUNKAMI SPRZEDAŻY PRZEDSTAWIONYMI NA STRONIE "O MNIE"

NIE ODWOŁUJĘ OFERT KUPNA!!!

ZOBACZ INNE MOJE AUKCJE

ZOBACZ STRONĘ O MNIE