Wstęp



Reformacja wieku XVI wyrosła na podłożu chylącego się feuda-lizmu i wczesnego kapitalizmu, była zjawiskiem bardzo złożonym, o wie¬lu aspektach. Jej wyrazem będzie" opozycja o różnym natężeniu, która wyraźnie zaznaczyła się w kościele od wystąpienia ascety Arnolda z Brescji. Ruch ten opozycyjny, który poprzedził reformację, był obja¬wem — w szacie heretyckiej — głębokiego niezadowolenia z panujących wówczas stosunków politycznych i społeczno-gospodarczych, usankcjo¬nowanych i podtrzymywanych przez najwyższy -autorytet średniowiecz¬ny, jakim był kościół. Toteż opozycja ta była skierowana przede wszyst¬kim przeciwko kościołowi, bo był on wtedy „wielkim międzynarodo¬wym ośrodkiem systemu feudalnego" 1). Posiadał on Vs dóbr ówczesnej Europy łacińskiej2), w swoich posiadłościach również uprawiał wyzysk poddanych, niekiedy większy niż to czynili feudałowie świeccy; aby złamać opór poddanych, stosował względem nieposłusznych kary do¬czesne, groził wiecznymi. Na przełomie wieku XIi/XI;II opozycja w ko¬ściele wzrasta za sprawą katarów i waldensów. Kościołowi mocno daje się we znaki laicyzm, zmierzający do wyzwolenia jednostki i oświaty spod opieki duchowieństwa; niepokoi również kościół budzące się po¬czucie narodowe przeciwstawiające się uniwersalizmowi, zarówno- pa¬pieskiemu jak i cesarskiemu. Ruch ten potężnieje z wystąpieniem ra¬dykalnego Jana WiikLefa, Jana Husa oraz ich uczniów.1. — Sobory pierw¬szej połowy wieku XV, aby przeciwdziałać tym wzmagającym się nie¬bezpieczeństwom, aby wytrącić oręż opozycji, która stawała się już groźna dla kościoła, gdyż znajdowała zrozumienie i poparcie wśród laików i niższych duchownych, usiłowały przeprowadzić naprawę sto¬sunków kościelnych ,,in, oapite et in membris" 3), lecz bardzo niewiele zro¬biono w tym względzie, a to, co zostało dokonane, papiestwo przekre¬śliło w drugiej połowie wieku XV i na początku XVI. W walce z tą opozycją kościelną przed i po soborach oficjalne czynniki kościelne próbowały różnych środków: perswazji, chwilowych ustępstw, gróźb,

a gdy to nie prowadziło do celu stosowały najostrzejsze represje, nie cofając się przed paleniem ,.heretyków" na stosie. Kiedy sytuacja sta¬wała się groźną, wtedy kościół odwoływał się do ramienia świeckiego. Władze świeckie w zasadzie nie odmawiały kościołowi swej pomocy, tym bardziej, że od początku wieku XIII odstępstwo od kościoła uwa¬żane było jednocześnie za przestępstwo wobec państwa. Ta współpraca kościoła z organizacją polityczną w zwalczaniu „heretyków", mimo róż¬nych tarć i rozbieżności interesów, pozwoliła kościołowi trzymać w ry¬zach niepokorne jednostki i grupy opozycyjne. Zdawało się, że kościół na przełomie wieku XV/XVI przezwyciężył już wszelkie trudności i w przededniu Reformacji czuł się ponownie panem sytuacji1}, a jednak gdy wybuchła Reformacja, kościół zachwiał się. Dlaczego?
Europa wieku XVI przeżywała największy od upadku Rzymu kry¬zys, połączony z wielkim przewrotem gospodarczym. Budziła się nowa klasa, iburżuazja, która podjęta walkę z ustrojem feudalnym. W związku z tym w życiu ówczesnej społeczności zachodziły głębokie przemiany różnej natury, ale z nich mo'że najważniejszą było bardzo szybko postę¬pujące zeświecczenie myśli społecznej, gospodarczej i kościelnej; dalej, organizacja państwowa zaczęła wyprzedzać w zakresie działania kościół, a zakres funkcji państwa ogromnie się rozszerzał2).
Również humanizm, nowy prąd życia i umysłowości, poddawał su¬rowej krytyce gorszące w kościele stosunki, podważył w dużym stopniu średniowieczne autorytety, a więc i kościół, jednak nie był w .stanie przezwyciężyć starych form i układu ówczesnego życia, gdyż nie był ruchem masowym i nie odważył się ruszyć zasad wiary3). Kościół mimo poważnych rysów stał jeszcze mocno, co więcej, szykował się na prze¬łomie XV/XVI wieku do jeszcze większego wzmocnienia swojej powagi i władzy, do ponownego ustabilizowania swego panowania nad świa¬tem. Ale przyszła reformacja ii zadała mu najcięższy cios: ona właśnie zdobyła się na czyn, rozpętała burzę, obudziła przeciwko kościołowi wszystkie drzemiące siły opozycyjne i „wstrząsnęła najgłębszą z wiar, wiarą w naukę i autorytet kościoła".'
Kościół, który stał się instytucją prawie na wskroś świecką, ziem¬ską, wyrosłą i związaną najściślej z feudalizmem4), brał żywy udział we wszystkich rozgrywkach ówczesnej1 polityki europejskiej: zajęty był raczej tym, co nie należało do jego zakresu. Zamiast roztoczyć opiekę

nad biednymi i nieszczęśliwymi, kontynuować dzieło oświaty, jak to ongi czynił, podnieść głos w obronie uciskanych, trzymał masy w nie¬woli duchowej, zgarniał i zaokrąglał dobra doczesne i na tym w dużym stopniu opierał swój „rząd dusz". Toteż wrzało przeciwko niemu we wszystkich warstwach społecznych, ogólnie domagano się naprawy stosunków przede wszystkim w kościele, ale reformacja, nawet w swoim nurcie umiarkowanym, poszła dalej: żądała ona nie tylko usunięcia gor¬szących nadużyć, lecz całkowitej przebudowy ideologiczno-dogmatycz-nej, ale na tym się zatrzymała. Radykalny zaś nurt reformacyjny re¬prezentowany przez Tomasza Miintzera *) i innych zmierzał o wiele da¬lej, ponieważ domagał się całkowitej przebudowy stosunków społecz¬nych: celem jego było wyzwolenie uciskanych i wyzyskiwanych mas, przede wszystkim chłopa? zło widział w feudalizmie, toteż nawoływał do obalenia go, ale zgodnie z tendencjami epoki szukał oparcia dla swoich haseł i postulatów w swoistej interpretacji Pisma św, Zwyciężył atoli umiarkowany kierunek reformacyjny, .będący ideologią książąt feu¬dalnych i bogacącego się burżuazyjnego mieszczaństwa. Tym razem czynniki polityczne ziemi saskiej, gdzie wybuchła reformacja, repre¬zentujące interesy tych warstw nie przyszły z pomocą kościołowi prze¬ciwko nowemu apostacie Marcinowi Lutrowi. Snąć liczyły one na to, że w atmosferze walki z Rzymem zagarną dobra kościelne, pozbędą się uciążliwej kontroli i opieki kleru, a ■wreszcie rozładują niezadowolenie uciskanych warstw, skierowując ich żale i nienawiść przeciwko kurii rzymskiej.
Co więcej, wzięły one profesora wittenberskiego pod swoją opie¬kę i to uchroniło go i jego pierwszych adherentów przed losem kacerzy średnio wiecznych. Elektor saski Fryderyk Mądry mógł sobie pozwolić na patronat nad swoim profesorem, albowiem nie potrzebował wtedy obawiać się przykrych dla siebie następstw z.e strony najwyższych czyn¬ników kościelnych i politycznych, gdyż władza zwierzchnia cesarza Rze¬szy była nominalna i słaba, stosunki zaś między nim a kurią rzymską wysoce niepoprawne. Reformacja, w swoim nurcie radykalnym „naj¬większy postępowy przewrót, jaki ludzkość do owych czasów kiedy¬kolwiek przeżyła", przyjmowała formy demokratyczne i rewolucyjne; ruch ten ibył tak żywiołowy i masowy, że nic nie było w stanie go po¬wstrzymać2). Wybuchła reformacja w ziemi saskiej, gdzie miała grunt przygotowany: kraj ten był najbardziej rozwinięty gospodarczo w Rze-

szy i silna była tutaj tradycja husycka1). Kierowali tym ruchem refor¬matorzy i wybitni działacze kościelni wieku XVI. W ich działalności występował obok programu negatywnego, jakim była ■ostra krytyka za¬sad starego kościoła, również pozytywny, mianowicie Luter, Kalwin i inni dokonali odrodzenia religijno-kościelnego i podjęli pewną umiarko¬waną reformę dziedzin życia społecznego, które były poprzednio związa¬ne z kościołem, jak racjonalizacja opieki społecznej, zajęcie się takimi przejawami ówczesnego' życia społeczno-goispodairczego, jak lichwa, wzrost cen, ,,monopole", stworzenie nowej szkoły itp.ia). Ale Luter stał jeszcze na gruncie feudalizimu, Kalwin natomiast — rodzącego' się kapi¬talizmu. W wymiku idh wysiłków powstały ino we kościoły i różne .deno¬minacje protestanckie.
Wśród tych czołowych na polu reformacji działaczy wieka XVI zasłynął jedyny Polak i najwybitniejszy reprezentant słowiańskich dzia¬łaczy reformacyjnychj bierze on czynny udział w powszechnym ruchu reformacyjnym i odgrywa w nim nieprzeciętną rolę2). Był nim Jan Łaski, reforma tor kościelny we Fryzji Wschodniej, organizator „zboru cudzoziemskiego" w Londynie, ojciec kościoła ewangelicko-reformowa-nego nad dolnym Renem3), irenik i swoisty ekumenik, jedyny poważny polski ortodoksyjny teolog ewangelicki, wybitny działacz w polskim ruchu reformacyjmym. Po Kalwinie stoti on w szeregu założycieli kościoła e wangeli cfco -Tefo rmo wanego.
Mocna była jego postawa w rozgrywającej się wtedy walce oboz« protestanckiego ze starym kościołem: zajął on nieprzejednane stanowi¬sko wobec niego i papiestwa. Pozostawił po sobie dużo cennych myśli teologiczno-kościelnych, które energicznie propagował, lecz chwałę jego stanowią twórcze oryginalne poczynania ustrojowo-organizacyjne. Do pracy społeczno-k oś cielnej był świetnie przygotowany: odbył poważne studia humanistyczne, władał kilkoma językami, znał język grecki i he¬brajski, pisał doskonałą łaciną oraz posiadał nieprzeciętną wiedzę huma¬nistyczną i teologiczną, którą zawdzięczał nieustannemu .ślęczeniu nad książkami. Wyznawał, że protestantyzm wymaga z istoty swej od wy¬znawców pewnego przygotowania, a co najmniej umiejętności czytania i pisania. Chcąc więc ułatwić rozwój reformacji na ziemi wschodnio-fryzyjskiej, Łaski współdziałał w zaprowadzeniu tam przymusu szkol¬nego. Próbował nasz działacz kościelny sił swoich na polu dyploma-

tycznym czy to przy boku swego brata Jarosza w słynnej awanturze węgierskiej, czy też w służbie europejskiego obozu reformacyjnego, czy wreszcie jako informator polityczny. Syn epoki humanizmu, mecenaso¬wał, wielu młodych ludzi wspierał materialnie i moralnie podczas ich studiów, a potrzebującym nie odmawiał pomocy. Życzliwy dla ludzi, wyrozumiały i łagodny dla reprezentantów skrajnych kierunków myśli protestanckiej, bronił ściganych i prześladowanych za.wiarę i z tego tytułu należy mu się skromne miejsce w historii rodzącej się dopiero tolerancji religijnej wieku XVI.
Pochodząc z rodziny szlacheckiej, która żadną miarą nie może być uważana za najszlachetniejszą, umiał się wyzbyć jej wad, wyzwolić się z wielu jej przesądów, stanąć ponad tradycję rodzinną. Przez całe życie hołdował humanizmowi, w 44 roku. swego życia definitywnie związał się z obozem reformacji i wytrwał w nim. Rozsławił imię Polski na Zachodzie, jako znakomity działacz i teolog-pisarz. Po wieloletniej tu¬łaczce za granicą wrócił do Ojczyzny najmilejszej i resztkami sił zabrał się do pracy na polu polskiej reformacji. Dla niej starał się zjednać króla i najwybitniejszych rodaków; ostatecznym celem jego było ze¬rwanie z Rzymem i stworzenie ewangelickiego kościoła narodowego, gdyż w tym widział przyszłość swojej Ojczyzny. Jeśli jego ideały nie ziściły się, tonie było jego winą1). Przyczyny niepowodzenia leżały głębiej, mianowicie, w całokształcie stosunków ówczesnego życia pol¬skiego: niewoli ekonomicznej i. duchowej chłopa, którego reformacja nie umiała wyzwolić i zjednać dla siebie, w słabości polskiego mie¬szczaństwa, w powierzchownym udziale w ruchu nowowierczym szlach¬ty, która tak długo trwała w obozie reformacji, jak to było jej po¬trzebne dla osiągnięcia swoich celów osobistych i klasowych; w nie¬zdecydowanej postawie najwyższych czynników państwowych; w rege¬neracji sił starego kościoła oraz w rozbiciu polskiego obozu nowowier-czego.

Spis treści


Wstęp , 3
Rozdział I. Jan Łaski w historiografii polskiej i obcej .... 9
Rozdział II. Ród Łaskich. Stosunki rodzinne. Stan majątkowy.
Pozycja Łaskich i rola prymasa. Oblicze społeczne, moralne
i wyznaniowe Łaskich 23
Rozdział III. Studia zagraniczne Jana Łaskiego 71
Rozdział IV. Powrót ze studiów zagranicznych. Praca w kraju. Po¬nowny wyjazd za granicę: Szwajcaria, Francja i Włochy. Pobyt w Bazylei u Erazma Rotterdamczyka (1519—1526) . . 79
Rozdział V. Praca księdza Jana Łaskiego w kraju. Kontakty z ko¬
łami humanistycznymi. Impreza węgierska. Osamotnienie
w Rytwianach. Sprawa biskupstwa dla ks. Jana Łaskiego.
Wypad do Lipska na rozmowy z Filipem Melanchtonem
(1526—1539) 95
Rozdział VI. „Ucieczka" za granicę. Frankfurt n/Menem. Moguncja. Lowanium. Emden. Powrót do łoża umierającego brata Hie¬ronima (1539—1541). Akt oczyszczający w roku 1542 . . . 118
Rozdział VII. Na obczyźnie (1543—1556): a) Fryzja Wschodnia. Po¬
byt w Anglii (1548—1549). Wypad na rozmowy do ks. Al-
brechta pruskiego (1549). Emden. b) Drugi pobyt w Anglii
(1550—1553). c) Przeprawa duńska (koniec 1553). Emden
(1553—1555). Frankfurt n/Menem (1555—1556) 133
Streszczenie rosyjskie ...Z......... 221
Streszczenie angielskie 224
Literatura przedmiotu , , 227

Literatura przedmiotu


Źródła rękopiśmienne .
Brzezińskie księgi ziemskie Recognit. Archiwum Główne w Wianssawie.
Decreta Castr. Sirad. Archiwum Główne w Warszawie.
Inwentarze starostw, B, dział staropolski, tamże.
Konińskie 'księgi ziemskie. Archiwum w Poznaniu.
Księgi trzecie Zboru Wielkanockiego. Archiwum Paraf, ewangel. w Kralkowie.
Liber Legatiomum. Archiwum Główne w Warszawie.
Łęczyckie castr. Inscript. Archiwum Główne w Warszawie.
Łęczyckie oastr., Lib. relat. Archiwum Główne w Warszawie.
Metryka koronna. Archiwum Główne w Warszawie.
Sieradzkie księgi ziemskie. Archiwum Główne w Warszawie.
Sirad. Castr. Relationum. Archiwum Główne w Warszawie.
Sirad. Castr. Inscriptionum. Archiwum Główne w Warszawie.
Sirad. Castr. Resignationum. Archiwum Główne w Warszawie.
Szadkowskie księgi ziemskie. Archiwum Główne w Warszawie.
Wieluńskie .grodzkie IinscriptioTium. Archiwum Główne w Warszawie. '
Do tych źródeł skorowidze wzgl. sumanusze
Reg. Act. Inscr. Castr. Siradensium, 1512—1697, Archiwum Główne w Wairszawie. Skorowidz da Decret. et pdeniipot. Szsadfcow. terresitr. N 185. Archiwum Główne
w Warszawie.
Sumariusze do Ksiąg Sieradzkich i Szadlkowskich Nr. 5, 17 i 180. Archiwum Główne w Warsizawiie.
Źródła drukowane
Archiwum Komisji Historycznej, t. 3. Kraków 1886.
Corpus Reformatorum. Halis Saxonoirumł od 1834.
DaSton. Lasciana ... Berlin 1898.
Diariusz Sejmu Elekcyjnego z r. 1587. wyd. A. Stjkołowisiki. Ser. Rer. Poi. i. 11.
Diariusz Sejmu Piotrkowskiego R. P. 1565- wyd. Wł. Knasińsiki, Warszawa, 1868.
Heasels. Epistolae Orteliamae. Cambridge, 1887.
Monumenta Poi. Histotrica. Lwów 1878, t. III: Spominki o Łaskich.
Opus epistolerum Des. Erasmi Roterodami. Wyd. P. S. AŁlen, H. M. Allen, H. W.
Garod:. Oxford. Pawiński. Źródła dziejowe. Warszawa 1883.

Piekosiński. Kodeks dyplomatyczny ra. Krakowa. Kraków 1879.
Tomiciana XII i XIV.
Relacje nuncjuszów apostolskich ... Berlin 1864.
Tschactoert. Uiikundenbuch zw ReformaitiomsLgeschicihte d. Herzogfcums Preussen.
Lipsk 1890.
Wierzbowski. Ma;fcriiioularum R. P. Summiairia.
Wierzbawski. Materiały do dziejów piśmienn&afcwa- polskiego, Warszawa 1900. Wolff. Quellen/kumcłe der deutsehen Reformaitiansgiei&ohłchte. Gotha 1922. WotsiCihbe. Briefweohsel der Schweizer mit den Polen. Lipsk 1910. — Herzog Albrechifcs Briefe ara J. Laski. Odbitka. ^AiMpreuiss. Monaibsschrift", tom 45.
Literatura
Adam. Decades duae continianteis. vltas theologoruin 'exteiro(ruin princiipum. 1618. Amsdorff. Antwort, Glaub und Bedkenntnis auff das Iaterim. R. 1548 (Rifol. PAN
w Gdańsku). A-ntiidatuim comitra diiversas ommiimm letre saeDulorum łiaeireseS'. Bazylea 1528.
Baihrtan. D, Jioniis. Lipsik 1937.
Bałaibam. Umysłowość i moralność żydoStwa poi-siklego. Kiudtura staropalsfea. Kra¬ików 1932.
Bartel. Grzegorz Paweł z Brzezin, Kraików 1937.
Bairbels. Leben und auisgewahlte Scłiriften der Vater umd1 Begriinder der reform. Kirche. Elberf-eld 1861.
Barycz. Polacy n-a studiach w Rzymde w epoce Odrodzenia. Kraków 1938.
Bauer. Der Bokeointnissitanid der iRedichstadt Frankfurt .a. M. Arcniv. f. Reformations-geschichte Nr 81/82, XXI Jahrg., z. 1/2.
Bauer. Die Beziehułigen Calviiins zu Framtafunt a. M. Scłmicften d. Vereims f. Refor-m-ationjsgeachjicihte, 38 J., Nr 193. Lipsk 1920.
Bazylik. His-toiria o postanowiendu, a ipotem snozproszeniu kościołów cudzoziemskich w Angliej. Brześć 1567.
Below. Die Uraacfaen d. Reform-aition. Moniacłiiiira-Berlin 1917.
Beninga. yolledige Chroniik viain Ostfriesland, Emden 1723.
Berfcram. Hisstoriai Critica J. a Lasco. Aurich 1723.
Besser. Ge&chiohte d. Fratnz. FliicłitjTingagem., 1554—^1558. 1906.
Boniecki. Herbairz Dolska. Wansaawa 1899—1913.
Bumet. ReforaiatioiasgesGMichte d. Kirehe v. Englaiid1 (tłum. z -ang.). Brunśw^ik 1777.
Borowy. Stosunki polsko-angielskie w początkach Reformacji. „Wiedza i życie", z. 10, paździeinnjiik 1937.
Briickner. Różnowiercy polscy. Warsaaiwa 1905.
Buidzyik. O syntezą polskiego renesansu. Z (badań nad literaturą etaropolaką. Wro¬cław 1952.
BukowsM. Dzieje Raformacjii w Polsoe. T. I i II, Kraków 1883.
Bursche Edmund. Decydujący zwrot w życiu Jana Łaskiego. Księga pam. ku czci ks. Bisik. Jul. Burscbeigo. Warszawa 1933.
Cairo. A. F. ModTevius. „Zeitsiohrift d. Histor^ GeseMschafit f. die Prov. Posen". Poznań 1905.
Colleotanea. Excamrounicatio G. Gniaphei oto fanatdicos... errores. Królewiec 1547. Joann. Brtesmann. i(Bibl. 'PAN1 w Gdańsfcu).

Dałton. Jan. a Lasco. Beitrag ztir Refonmationsigo&chicihite Polens, Deuitschlands u.
EngLands. Gotha 1881. Dalton. Beitrage aur Geschietote d. Evang, Ktoche in Russland. T. I. — Gotha 1887,
T. II — Gotha 1889, T. IV — Berlin 1906 (Ul „Misoelłaneon" i „Eine Doppellanae
fur Laski").
Dalton. Geseniehte der Reformieirteai Kircme dn Russlawd. Gotha' 1865. De' peregrinatkme ... St. a Lasco ... Bennardo Holtorpio Haganai. Królewiec 1548
ifBifal. Umiw. Tomuńskiego). Dictkunary of naitiona! biography. V. XXXII.
Dicfciooaire d!Ms'toire et de Gśograiphie Eocdesiiastiquos. Pacryż 1912. Die SchiCiksale der Polnischen Dissidenten. Hamburg 1766. Die Religiom ia Geschichte u. Gegenwart-eaicyikłapedia. Tyfo:in©a 1909—1913. DŁugosiz. Opera carmia. T. I. Kraków 1863.
Ebrard. Die Franz.-re£. Gemeimde In Frankfurt a. M. 1906.
Emmiios. De Frisia orieatoli i Rerum FrLsiioairuim historia. Lugd. Balay. 1616. Engels. Wojna ohiopsika1 w Ndemczeoh, WaTiSzawa 1950.
Erazm z Rotterdainu. Diatribae iadv. servum arbitóiim M. Ijutiiori. Basdlaa 1526. Encykloipedia wojskowa, t. V.
Fijałek. Legenda o Janie Łasikim i przyfiie^a jego faraikowisfcai 1342. „Reformacja
w Polsce", R. II, nr 5—6. Friese. Kirchengesohichte d. Koniigreidhs Polem. Wrocław 1786. Beytrage zu der Re-
formaitiomsgeschifcihte in Polan u. Litth.anien, II cz., t. 1—2. Wrocław 1786. Ganrelts. Dde Reformaition in Ostfrieeland naoh 'der Dairsitellung der Dutiieraineir. Au-
rich 1925.
— Die Entwioklung d. nef. Presbyt. u. Synodalverfa'Sisiung in dem zu Wesel u. Emden
zusammengeschl^oissieinen F'luchitliTigs.gera©iodem. Lipsk 1920.
Gedenksohrift zuim 400 Ibdea-tage des Erasmiis v. Rotterdam. Eazylea 1936, {Praoa zespołowa).
Goebel. Geschidhite d. Chrisffi. Detnems in d. Rheinisch-WesiŁpihal. Evang. Ktrche. Ko¬blencja 1849.
Górski Konrad. Eirazm z Rotterdainu. Warsaawa 1948.
GnabowakL Literaitura luterska w PoTsice w. XVI, 1530—1630. Poznań 1920.
Girabowski. Z 'dziejów literatury kalwińskiej w Polsce. Kraków 1906.
— Literaibura ikalwińslka w Podace. Kraików 1910.
Hahn. Faber Sbapulemsis u. Luther. „Zeitsicihrift f. Kirchengeschichte", t. LVII. 1938
Hartmaoa. Die eyangelische Kirche S'Cihlesiens... 1928.
Hais&us. Co'nimientanus de vita ac rebus gestis J, a. Lasco. Bibliotłi. Brememsis 1719.
Henetus. Ein kurzer Bericht vom Interim, 1548. (Bibl. PAN w Gdańsku).
Hermiajard. J. de Lasco et son eclesiologie. Loaamna 1901.
Henschel. Ltaaki der Reformator der Polen. SchPiftem fur das deulsche Volk. Halle
a/S. 1890.
Hipler-Zakrzewsiki. St. Hosii... Epietolae, i. Kpaków 1879. ' Hirscihberg. Hieronim Łaiski. Lwów 1886.
— Jan Łaski sprzymienzeńoem sułtana. Lwów 1879.
Jacobi. Das liefareiche Reliigionsgesprach ni Thonn, 1645. „Zel(tscihir. f. Kirchengesch.",
t. XV. (1896).
Jabłoński. Historia oonsiensus Sendomiriensis. Berlin 1734. Jorgensen. Oekumemisohe Bestrebungen unter den poi. Protestanten bie zium J. 1645.
Kopenhaga 1942.

Kalvin. Secunida defensio... de Sacrameotis ... adv. WestpihaM cadumnias. 1556.
— Ultima admornatio J. Galviini ad J. Westphalum. 1557.
— Commentariuis im. BamKuniiam Evang. „Eyangellenharmoinie".
Kawarau. Dier Reinigungsedd d. J. Laski. Neue Kircnl. Zeitscfa{ri£t, X. 1890. '
— Die Yersedhe Melaodtiton zur Kathol. Kircne zurucikzufurh Kuyper. Joanniis a Lasoo opera tam ©dita quam imedita. Amsterdam-Haga 1866.
Kiewning. Herzog Alchrechts. v. Preussen .u. Markgratf Jon. v. EraiŁdenboirg Anteil
am Fiirstenbund igegen Karl V, t. I. Królewiec 1889. Klopp. Geschichte 'Ostfrieslands bis 1570. Oenabriicfe 1854—1858. Koch. Der iPrctesitantismus 'bei dem SŁaven. Poznań 1930. Koichs. Die Anfange d. Ostfries. Eeformatiion. Emden, cz. I — 1915, cz. II — 1918,
cz. III — 1918. J ■tumer. Emden 1915—1920.
— Die „Proiphetde" in. Emden. Zwingliatna 3, 1920.
Kclankowski. Zygmunt August... Lwów 1913^
Koaczyńiakai. List Sebastiana Munstera do St. Łaskiego. Knafców 1935. Kotrzeniowski. Orichoviana. Kraków 1891.
Korytkowsfci. Prałaci i kanonicy katedry mefcropol. gnieanieriis.kiej. Oniezno 1883. Krasiński. Zaors dziejów [powstania i aipadkiu ref. w Polsce, 2 t. Warszawa 1903—
1905.
Kraushai-. Olbracht Łaski. Nowe przyczynki Kraków 1905. Kra-use. Die Refo.rmation oi. .Gegenreformation im ehemaligen Konigreidhe Polen.
Poznań 1901.
Kronika B. Wapowsikiego, wyd. Szujsfei. Kraików 1874.
Krcipif. Johin a Lascos Chureh Prefenments. Englisn Hiistcwical Review, styczeń 1896.
Kruske. J. a. Lasoo u. id. Sakiramentestreit. Wrocław 1899.
—s- Georg Israel. Wrocław 1894.
Krugeo-. Das Papstum, seine idee u. i'hre Tr^ger, II wyd. 1932.
Kubala. Stanisław Orzechowski. Lwów 1906.
KurnatowskL Die Bedeuitung d. Refoirmation in d. polndsch-ein Geschicłite. Warszawa
1920. Kvaćala. Die Beziehu-ngen der Unitat zu FlaiCiius u. Laiski. Jiahrbuch d. Gesellschaft 1.
die Geschichte d. Protestantismus in Oesterreich, 1910.
Dang. Der Heidelberger Karbechismus. Schrilten d. Vereing f. Refotrmatiionsgeschich-
•be. Lipsk 1913. ■ ■
Lebmann. Konfesja Sandomierska... Warszawa 1937. . .
Leube. Kirche u. Glaube in England. Stuttgart-Berlin, bez daty.
— Kalvinismu.s u. Luthertum im Zeitalter d. O,rthodoxie. Liipsk 1928.
Lonmayer. Artykuł o J. Łaskim w Ersch u. Grubers Allgem, Encyklop. d. Wissen-
schaft u. Kunste, t. XII (1899). Loscher. Aiusgefiihrte Histord-a Motuum zwisehen den Ev. Lintherischen u. Reformier-
■ten. Fran-klurt-Ilpisik 1708. Luther. Oontra Hem-ricuim Reigem Amigliae. 1522 .(WeimiaTiana, t. X., cz. 2).
Lempiciki. Renesans i Humanizm w Polsce. Kraków 1932.
Łętowski. Katalog biskupów, .prałatów i fcanomików krakowskich, t. III. Kraków 1852.
Łukaszewicz. Dzieje ikościoiów wyznania helweckiego w dawnej Małej Polsce. Poz¬nań 1853.

Łuszczkiewicz. Płaskorzeźba A. delia Robbia w kościele w Łasku. Sprawozd. Kom.
do badania historii sztuki w Polsce, tom IX, z. I i II. Kraków 1913.
Malinowsiki. Stanisława Łaskiego prace naukowe i dyplomatyczne. Wilno 1864.
Mairoński. Jan Łaski j-ako obrońca intresów na*iodiOwych w walce z polityką zako¬nu1 (krzyżackiego w Polsce. Bibl. Warszawiaka 1884, t. III—IV.
Maorks d Engels. O materializmie ■historycznym. Warszawa 1949.
Marks - Engels. Ausgewahlte Schriften, 2 t. Moskwa 1950.
Maorer u. Henmielimk. Haindbueh d. KŁrehengeschichte i. Studieretnde. cz. III. Ty¬binga .1931.
Maiziersfei. Nautoa J. Łąckiego o Wieczerzy Pańskiej. „Jednota", 1939.
Melanchton. Bedencken auffs interim 1548 (Bibl. PAN w Gdańsku).
Meusel. Miintzer imd seine Zeit. Berlin. 1952.
Miaskowsfci. Z dziejów rodziny Łasikieh. „Racz. Hiistor." V, 1929.
— Erasmiama, cz. I i cz. II. Badeborn 1900—1901,
— Listy Polaków do B. Amerbaciha. Poznań 1917,
Moirton. Dzieje ludu anigiolakiego. Wasrszawa 1948.
Mamckb:erg. J. a Łasico u. seiner Fr-enidangeniieiinde Auifinałime in Daneanark u. 'Nord-deutechlaind. „Zeitechriift f- Kirohl. Wiissenscłiaft u. KirchtE. Łeben", 1883.
Muiler Ern. Die Bekenntnisschriften d. Re£onm. Kirche. 1903.
N. N. Jan Łaski, „Zwiastun Ewangelkzmy" R. II i(1899) i R. III {1900). Naoinin. Zw Laskis1 Kontroverse der 'Gegenwart. Getynga 1907.
— Kirchenordnunig.en d. J. Łaski. „Deuteehe Zeitschrift f. Kkchenrecht", 1909.
Neudeoker. -Neue Beitrage aur Gesoh. der Reformaition, t. I — dodatek.. Liipsk 1841.
Niesiecki. Herbarz jpolskl. (Lipsk 1839^1846.
N Pamiętnik Rel.-Momlny, Seria I i Seria II (1860, 1880). Paprocki. Herby Rycerstwa Polskiego. Kraków 1584.
Piasca& G. Jean de Laeco, baron de Pologne, eveque cartholic, refonroateur protesitamt. Paryż 1894.
Pociecha. Królowa Boaia, Poznań 1949.
Polska encyklopedia szliachecikai. Warszawa 1925.
Regenvols'Cius. Systema hist. chronol. ecclesiarum Slavonicanum, I wyd. Utrecht 16S2.
Reimers. Die Sakulariisaition der Klóster tn Ostfriesland. Aurich 1908.
— Die Gestaltung der Refomiation in Ostfriesland. „Abhiandlutngen u. Voxtrage aur
Gesehichte Ostfriieslands", z. XX. Aurich 1917.
,JŁodzkio,", Herbarz szlachty polskiej. Warszawa 1904:—1935.
Ryibus. Biibliotefea Kolegiaty Łaiskiej. „Prace i materiały histor. anohiw. diecejsjalne-go w Łodzi", t. I, z. 2 (1939).
Schomaaii Testamentuim. Sandius „Biibl. Antitrinitarioruin''.
Schulze. Zur ■Geschiciite d. Bruder v. gemeinsamen Leben. „ZeitschriEt f. Kirche-gesch." B. L, z. IV.
Schweckendieck. J. a Laisika. Ein Beiferag żur Gesoh. der Reformation, 1847. Prze¬druk w „ALLgem. Zeitsichrift f. GesoMichitswissemischaft", t. IX. Berlin 1843. Seeliger. Deutsche u. englische Reformation, Berlin 1925. Siiniciki. Zjazd w Poznaniu w r. 1530. Poznań 1933.

Słownik Geograficzny Król. Poi. i innych krajów słowóańskieh. Warszawa 1880—
1900.
Smpnd. Die Synodem der Kirche Augsburg. KonfessiiDn im Groaspolen.' Poznań 1930. Smión. Nanodnaja Retfotrmacija T. Muntzera. Moskwa 1947. Sfcamkar. Canones Reformationis Eccdes. Pottonicairuim. Frankfurt n/O. 15512. (Bibł.
PAN w Gdańsku).
Starowolski. Scripitorum Potanicoiruni Hecatontas..,. FramMurt 1625, Wenecja 1627. Szumsfca. Anglia. a Poilska w epoce Humanizmai i Reformacji, Lwów 1938. SliwińsM. Jan Zamioyskl Warszawa 1947.
Tawney. Religion u. Fruhfcapirtalisiiius. Bern 1946. (Oryginał: Religion &nd the rice
of caipitaiism, iMirnrey— London). Tliurlemann. Erasiruus v. Rotterdain u. Jobainn.es Ludo^yJciis Vives 'als PaeiEisten.
Fryburg 1932.
Tdaden. Das gelehirte Osit-Friesslaind. Aurioh 1785—1788. Timao. Farrago ... 1665.
Troskołański. Dzieje reformacji w Polsce, t. I i II. Lwów 1907. Uhisens. Leben der berutomten Kircłienlelirea- und Scribenten d. XVII u. XVIII
Jałirh. Lipek 1710 ecclesia. Bazylea 1660.
WaiLewski C. Jan Łasikij refoirmator kościoła. „Bibl. Wainszawiska", 1872, t. II. Wainmdńiski. Kiilka' nowych (kart z życia1 Andrzeja Frycza zw. Modrzewskim. Poznań
1908.
Weingarten. Die Rewolutionskirchen Einglands.. Liipsk 1868. WestpŁual. Farrago coniusaineairum et inter se dissipamŁifum de coena Domimi ex
Saoramemtairlonuin libris1 congesita>. 1552.
— Recta fides de cocina^ Domini.
— GoBeictamea sententia Au-gustini de Coena Domini.
— Justa Defensio adv. cuiusdam Sac:iamentaritnn.
Wiarda. OetfrLesisiohe Geschichte, 3 t. Auricłi 1793.
Withof. Wahribafte Liturgie u. Bekeninttnis d. Giaubens, wie solche von d. Reformieir-
ten... ubenreichit war. Duisburg 1754.
Wittingham. Brief Dfeoouns of the Troublos Begonne et Fr-aiikfioind in Germany 1575. Woltens. Refoirma^onsgeisehichte d. Stadt WeseiJ. Bonn 1868. .Wotschke. Geschichite d. Reformation- .in Polen. Lijpsk 1911. ■
— Połnische Studentem in Wittenberg. „Jahrbucher f. Kultur u. Gesdhiidht© der S3a-
ven", 1926.
— Zum Lebensbilde Laskis. Ardh'iv. f. Reform^ion-sgesdhidh-te 31, R. 8.
Wotschke. J. Laelki) iseine Kandiidaitur f. den Posener Bischotfsisłuihl u. sein Reimi-
gurjgsedd. Odbitka „ConreBpcmidentsblatt d. Vejeiins f. 'Gesch. d. ev. Kimohe Schle-siens". Legnica 1906.
— Das Husisitenitum in Grosisfpolen. Leszno 1911.
— J. Laski u. der Abenteurer Heraklid Basilieuis. „Arch. f. Retfonnatioiiisgesch.",
nr 65, 17 J-ahorg., z. 1. Lipsk 1920^
V61ker. Der Protestantiisimus in Oestarreich u. Polen. „Zieitschri^t11. Kirchengiescłiicłi-te", t. 53 (1934).
Zakrzew&ki W. Powstanie i wzrost reformacji w Polsce 1520/70. Lipsk 1870. — Rodzina Łasfkich w XVI w. „Ateneum", 1882, t. II i IV.

Zeissberg. Joh. ŁasM Erzbischof v. Gnesen und sein Testament. Wiedeń 1884. Ziakendrałit. Eine aaianyme Runidgebung d. Erasmus aius d. Jahre 1522 im Lichte eeiner Stelluoig aur Refoomation. „Zeitsohrift f. Kirchengesch.", t. XXIX, Gotha
1908. Zivier. Neuene Geschichte Polens. Gotha 1915.
Czasoipisma
Arcłiiv f. Reformationisgeschiicihte.
de la Sooiete de 1'hiisttoire du Prołestaintisme francais (tu artykuł J. Pascala
o J. Łaskom-).
Deutsche Literatiurzeitung. KatholiJk, XX, 1899.
Przewodnik nauikowy i literacki, Lwów 1882, R. X. Reformacja w Polsce. Tygodnik Ilustrowany, t. XIII (1866). Theol. Litera.tuLrblatt Theol. Jahresbericht Theol, Lńteraturaeituing
Zeitschrift d. Histor. Gesellschaft f. die Provimz. Posen. Zeit&cłirift t Kiircheingesoliichte.


WIELKOŚĆ 24X17CM,LICZY 233 STRONY.

STAN :OKŁADKA DB/DB+,STRONY SĄ POŻÓŁKŁE,POZA TYM STAN W ŚRODKU DB+/BDB-.

KOSZT WYSYŁKA GRATIS NA TERENIE POLSKI / PRZESYŁKA POLECONA PRIORYTETOWA + KOPERTA BĄBELKOWA ,W PRZYPADKU PRZESYŁKI ZAGRANICZNEJ PROSZĘ O KONTAKT W CELU USTALENIA JEJ KOSZTÓW / ..

WYDAWNICTWO PWN WARSZAWA 1955
NAKŁAD 2051 EGZ.!!!.

INFORMACJE DOTYCZĄCE REALIZACJI AUKCJI,NR KONTA BANKOWEGO ITP.ZNAJDUJĄ SIĘ NA STRONIE "O MNIE" ORAZ DOŁĄCZONE SĄ DO POWIADOMIENIA O WYGRANIU AUKCJI.

PRZED ZŁOŻENIEM OFERTY KUPNA PROSZĘ ZAPOZNAĆ SIĘ Z WARUNKAMI SPRZEDAŻY PRZEDSTAWIONYMI NA STRONIE "O MNIE"

NIE ODWOŁUJĘ OFERT KUPNA!!!

ZOBACZ INNE MOJE AUKCJE

ZOBACZ STRONĘ O MNIE