Północne Włochy są wciąż jeszcze tajemniczym, nieodkrytym dla badaczy lądem. Nierozwikłane zagadki dotyczące okresu zwanego niesłusznie „wiekami ciemnymi” stanowią intelektualną przygodę dla tych, którzy pragną dowiedzieć się, jak po upadku zachodniej części Imperium Rzymskiego zmienił się Półwysep Apeniński. Nie wystarczy byśmy poznali jedynie źródła pisane. Historię tę znacznie lepiej opowiedzą nam źródła ikonograficzne... i kamienie. Wystarczy tylko wejść na ruiny rzymskich miast i zobaczyć, co na tych gruzach powstało, gdy dawną Italię podbiły i zamieszkały germańskie plemiona Ostrogotów i Longobardów. O splatających się i wzajemnie przenikających losach miast i jego mieszkańców opowiada ta książka.

Słowo wstępne 9
Część I. NAD "WIEKAMI CIEMNYMI" PRZEJAŚNIA SIĘ... 15
Rozdział 1. Historia badań 17
Początki archeologii wczesnego średniowiecza Północnych Włoch 17
Polsko-włoskie badania na Torcello i w Castelseprio impulsem do dalszych
poszukiwań 21
Rozwój "archeologii miejskiej" w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku 23
Koniec XX stulecia: między historią a archeologią 24
Podążając w kierunku nowej dyscypliny: ku archeologii architektury 25
Rozdział 2. Między teorią a praktyką 30
Wzorcowy model miasta antycznego i jego brak we wczesnym
średniowieczu 33
Model bresciański i weroński 37
Koncepcja miasta wyrażona w słowach 40
Terminologia klasyczna 41
Terminologia germańska 45
Toponomastyka średniowieczna 56
Współczesny spór o kontynuację i lukę osadniczą 59
CZĘŚĆ II. ZANIM BARBARZYŃCY OSIEDLILI SIĘ NA PÓŁWYSPIE
APENIŃSKIM 65
Rozdział 1. Kryzys późnoantyczny 67
Italia przed wielką wędrówką ludów 67
Przyczyny i skutki kryzysu 71
Przeczucie schyłku i braku stabilności: fortyfikacja miast 74
Niezgodność: zastój czy rozwój budowlany? 78
Spichlerze 79
Termy 81
Rozdział 2. Topografia miast po przyjęciu chrześcijaństwa 84
Zmiany w układzie przestrzennym miast 84
Między sacrum i profanum - zabudowa 86
Oratoria idomus ecclesiae 86
Dom czy kościół? 90
Bazyliki wczesnochrześcijańskie i martyriony 92
Pochówki 96
Epoka wędrujących kamieni 96
CZĘŚĆ m. OSTROGOCI - NA WPÓŁ GERMANIE, NA WPÓŁ RZYMIANIE 99
Rozdział 1. Geneza Ostrogotów 101
Greutungowie i Terwingowie 101
Ród Amalów 102
Pierwsze germańskie królestwo w Italii 104
Rozdział 2. Teodoryk Wielki ... lub Dytryk z Bernu 108
Naśladownictwo czy twórczy eklektyzm? 111
Dualizm politycznych inspiracji 111
Kulturowe osiągnięcia Gotów 112
Rawenna, tym razem rzecz nie O mozaikach 118
Miejskie siedziby Teodoryka Wielkiego 121
Wiejskie rezydencje i kasztele 128
Rozdział 3. Koniec snów o potędze 133
Schyłek dynastii Amalów w Italii 133
Konsekwencje wojny grecko-gockiej 135
Część IV. LONGOBARDOWIE I ICH KRÓLESTWO PRZED ALPAMI 137
Rozdział 1. Kto opowiedział nam longobardzkie dzieje? 139
Średniowieczne źródła pisane: tam gdzie kończy się mit,
zaczyna się historia 139
Origo gentis Langobardorum i Edictum Rotbart 140
Historia Longobardorum Pawła Diakona (ok. 790 r.) 141
Źródła ikonograficzne 146
Średniowiecze 146
Od XVI do XVII wieku 149
"Barbarzyńcy" a propaganda w sztuce XIX wieku 151
Literatura i muzyka: uwagi na marginesie 155
Rozdział 2. Podbój Italii 159
"Długobrodzi" wojownicy na alpejskich i apenińskich szlakach 159
Podbój miast 159
Najazd na castra 160
Gente in fuga, czyli ucieczka ludów 162
Życie codzienne 163
Ustrój, administracja i prawo 164
Obyczaje 165
"Słynni" Longobardowie 171
Rozdział 3. Miasta, kasztele i wsie 177
Trzy czy cztery stolice królestwa? 177
Werona 177
Mediolan 178
Pawia 181
A co z Brescią? 182
Rola miasta w zagospodarowaniu przestrzennym 185
Związek miasta z regionem 186
Miasto a kasztel 187
Rozdział 4. Akulturacja i inkulturacja 189
Reorganizacja i przebudowa 189
Ciągłość typologiczna? 189
Kontynuacja technologiczna 191
Zerwanie z rzymską tradycją 194
Zmiany funkcjonalne przestrzeni 195
Zabudowa inna niż u Rzymian 196
Spolia 202
Czy miasto stało się wsią? 203
Rola religii w procesie asymilacyjnym 207
Longobardzki styl czy longobardzka sztuka? 211
Ceramika 211
Wyroby z metalu 212
Broń 214
Kamienne detale architektoniczne 215
Rozdział 5. Zmierzch bogów 219
Ostatnie nadzieje Dezyderiusza 219
Upadek północnego królestwa, ale nie upadek księstw 221
Na zakończenie. Nieustające wątpliwości 223
Tabele 230
Tabela 1. Ostrogoci w Italii (od 493 do 553 r.) 230
Tabela 2. Papieże i egzarchowie Rawenny 231
Tabela 3. Zestawienie dat panowania królów longobardzkich w Italii 232
Tabela 4. "Piramida" hierarchii władzy u Longobardów 234
Tablice genealogiczne 235
Tablica 1. Genealogia rodu Amalów w Italii (wg jordanesa). Rządy
Ostrogotów w Italii po wygaśnięciu linii Amarów 234
Tablica 2. Genealogia północnoitalskich królów i książąt longobardzkich,
z poboczną linią władców księstw południowych 236
Bibiliografia 238
Summary 255
Indeks nazw geograficznych 257
Spis map 264