Getto w Łodzi / Litmannstadt
Litzmannstadt Getto – getto żydowskie istniejące w okupowanej przez nazistów w Łodzi (od kwietnia 1940 – Litzmannstadt). Formalnie utworzone 8 lutego 1940, ostatecznie zamknięte 30 kwietnia 1940 roku. W pierwszej kolejności zamknięto w nim Żydów pozostających w tym czasie na obszarze miasta – około 140 tys. osób. W późniejszym okresie, w latach 1941–1942, przesiedlano tu ludność żydowską, najpierw głównie z terenu województwa łódzkiego, z likwidowanych tu sukcesywnie gett w innych miastach. Następnie, w końcu 1941 roku, około 5 tys. Sinti i Romów z pogranicza austriacko-węgierskiego (tzw. Burgenland; listopad 1941) i na końcu, w II połowie 1942 roku, prawie 20 tys. Żydów z Europy Zachodniej (m.in. z Niemiec, krajów Beneluxu) oraz praskich Żydów. W sumie przez łódzkie getto przeszło około 200 000 osób.
Pierwsze w pełni odizolowane getto od reszty miasta na obszarze okupowanej Polski, największe, po warszawskim i jedyne, które przetrwało prawie do końca okupacji niemieckiej na ziemiach Polski (zlikwidowane w sierpniu 1944)].
Przygotowania do utworzenia getta rozpoczęły się na początku października 1939 roku. W tajnym okólniku z 10 grudnia 1939 r. Friedrich Übelhör (prezydent rejencji łódzkiej w okresie od 10 kwietnia 1940 do 15 grudnia 1942) zapowiedział „konieczność ustanowienia zamkniętej i ściśle izolowanej dzielnicy żydowskiej”. Na bazie tych wytycznych dzielnica powstała 8 lutego 1940 r. zarządzeniem prezydenta policji w Łodzi – Johanna Schäfera. Szefem biura ekonomiczno-żywnościowego, które w październiku 1940 przekształcono w samodzielny wydział – Zarząd Getta (Gettoverwaltung) – został Hans Biebow, a szefem administracji żydowskiej, Przełożony Starszeństwa Żydów w Litzmannstadt (Łodzi) (Judenratu, choć nazwa ta w tym getcie nie była używana) – Chaim Rumkowski.
Zlokalizowano je w najbardziej zaniedbanej części Łodzi (Bałuty i Stare Miasto), na obszarze 4,13 km², zmniejszonym po 30 czerwca 1942 roku do 3,82 km², zamieszkanym w 40% do 70% przez Żydów, głównie biedotę i proletariat. Ten wydzielony obszar zabudowany był 2332 domami, z około 28 400 izbami mieszkalnymi. Znaczącą większość z nich stanowiła stara zabudowa, w dużej części drewniana. Zagęszczenie skupionej ludności było ogromne. w 1942 r. na 1 km² przypadało 42 587 osób, a na jedną izbę 6 do 7 mieszkańców.
W wyniku pierwszej fazy przesiedleń w łódzkim getcie znalazło się ponad 160 tys. Żydów. Od 16 października do 4 listopada 1941 roku do getta przybyły jeszcze transporty Żydów przesiedlonych z Austrii (ok. 5 tys.), Czech (ok. 5 tys.),Luksemburga (ok. 600) i Rzeszy (ok. 10 tys. osób), a od 7 grudnia 1941 do 28 sierpnia 1942 – również z innych likwidowanych gett Kraju Warty (ok. 18 tys. osób).
Obóz cygański w getcie – zdjęcie wykonane po deportacji ludności cygańskiej
Chaim Rumkowski w trakcie jednego z przemówień do mieszkańców na tzw. „placu strażackim” przy ul. Lutomierskiej (obecnie obszar pomiędzy posesjami 12 i 14 przy ul. Zachodniej). Widoczny w tle budynek zachował się, dalej
Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny
5 listopada 1941 r. do getta przybył pierwszy transport Cyganów, liczący ok. 1200 osób (Romowie oraz Sinti). Dla tej oraz kolejnych grup Cyganów została wydzielona część getta przy ulicy Brzezińskiej – dziś ulica Wojska Polskiego. Obóz cygański (Zigeunerlager Litzmannstadt) od miasta oraz pozostałej części getta oddzielały podwójne zasieki z drutu kolczastego. Zmarli oraz zamordowani więźniowie obozu grzebani byli na terenie cmentarza żydowskiego przy ul. Brackiej. Likwidację obozu cygańskiego rozpoczęto w pierwszych dniach stycznia 1942 roku. Przyczyną była szerząca się wśród mieszkańców obozu epidemia tyfusu plamistego. W dniach 4-12 stycznia 1942 r. 4,3 tys. Cyganów zostało zamordowanych w miejscu zagłady w Chełmnie nad Nerem. Kilka dni później, 16 stycznia 1942 r., rozpoczęły się pierwsze deportacje Żydów z łódzkiego getta.
W 1942 Niemcy postanowili przekształcić getto w wielki obóz pracy. Podstawowym elementem tego planu było usunięcie z getta dzieci do lat 10, starców powyżej 65 r.ż. oraz chorych. Realizację rozpoczęto 1 września od wywiezienia w niezwykle brutalny sposób wszystkich chorych ze szpitali getta. Plan przewidywał wywiezienie ponad 20 tys. osób. W dniu 4 września 1942 r. szef żydowskiej administracji getta – Chaim Rumkowski, na Placu Strażackim przy ul. Lutomierskiej 13 wygłosił przemówienie do mieszkańców wzywające do oddania dzieci, starców i pozostałych chorych. Realizować to miała policja żydowska, która po pierwszej próbie odmówiła wykonania rozkazów Niemców. W dniu 5 września na teren getta wkroczyli Niemcy ogłaszając tzw. „wielką szperę” (absolutny zakaz opuszczania miejsc zamieszkania).
W dniach 5-12 września 1942 r. z łódzkiego getta wysiedlono 15 681 „osób nienadających się do pracy” (dzieci do 10. roku życia, starców, osoby chore). Na miejscu zamordowano około 600 osób. Getto z pozostałymi ponad 70 tys. mieszkańców stało się wielkim obozem pracy. Zamknięto szkoły i szpitale.
Od 7 marca do 21 września 1941 r. wydawany był tygodnik dla Żydów – „Getto Zeitung” (Getto-Cajtung). Gazetę tę redagował kierownik Prasowego Referatu przy Przełożonym Starszeństwa Żydów, Szmul Rozensztajn. Tygodnik de factobył organem prezesa getta, Chaima Rumkowskiego.
Całkowita likwidacja łódzkiego getta rozpoczęła się 23 czerwca 1944 roku. Do 14 lipca hitlerowcy wywieźli do Kulmhof ponad 7 tys. osób. Ponieważ to miejsce zagłady nie było w stanie sprostać planowi eksterminacji, po dwutygodniowej przerwie likwidację wstrzymano. Wznowiono ją, ale już do KL Auschwitz-Birkenau (Oświęcim-Brzezinka). Od 9 do 29 sierpnia około 70 tys. Żydów wywieziono do Auschwitz-Birkenau. Ostatni transport odszedł 29 sierpnia 1944 roku.
W okresie funkcjonowania getta z głodu i chorób zmarło ok. 44 tys. więźniów getta. Byli ono chowani na cmentarzu żydowskim przy ul. Brackiej położonym w obszarze getta.
W przeciwieństwie do wielu innych gett w Polsce Niemcy nie zdążyli gruntownie zniszczyć zabudowy tego getta, choć mieli to w planie.
W okresie od grudnia 1942 do końca okupacji niemieckiej w Łodzi (19 stycznia 1945), w południowo-wschodniej części getta, przy murze cmentarza żydowskiego przy ul. Brackiej, funkcjonował obóz prewencyjny dla dzieci polskich policji bezpieczeństwa w Łodzi (niem. Polen-Jugendverwahrlager der Sicherheitspolizei in Litzmannstadt), dziś upamiętniony Pomnikiem Martyrologii Dzieci. Obóz nie miał żadnych formalnych i niewiele praktycznych powiązań z gettem.
Formalnie gettem administrowały władze Zarządu Miejskiego Litzmannstadt'u (Łodzi) – Stadtverwaltung Litzmannstadt, posiadające w tym celu specjalny wydział noszący nazwę Zarządu Getta (Gettoverwaltung), kierowany przez Hansa Biebowa, kupca przybyłego z Bremy, ale najważniejsze decyzje podejmowała łódzka placówka gestapo.
Wewnątrz życiem więźniów getta kierowała żydowska administracja, sprowadzona – mimo pozorów „autonomii” – do roli bezdyskusyjnych wykonawców poleceń Niemców. Jej szef, noszący tytuł Przełożonego Starszeństwa Żydów – Chaim Rumkowski, przez wiele lat po wojnie był uważany za brutalnego i jednoznacznego kolaboranta. Ocena ta w ostatnich latach ulega zasadniczej zmianie. Dostrzega się jego wielką próbę ocalenia więźniów getta (z hasłem „ˌUnser enizieger Weg ist Arbeit” – „Naszą jedyną drogą (wyjściem, próbą ocalenia) jest praca”), która nie powiodła się z przyczyn od niego niezależnych. Ale i tak łódzcy Żydzi stanowią największą ocalałą z Holocaustu grupę (obliczaną na ok. 10000 osób).
Do czasu „Wielkiej Szpery” (wrzesień 1942) w getcie funkcjonowała rozbudowana żydowska administracja: istniała policja i sądownictwo, szkolnictwo, poczta („Judenpost Litzmannstadt–Getto”), opieka zdrowotna i socjalna; działał dom kultury, gdzie odbywały się przedstawienia teatralne i występy muzyczne (m.in. słynnego chóru Hazomir), ale główna część administracji getta zajmowała się nadzorem nad jego działalnością produkcyjną.
W getcie funkcjonował – od końca czerwca 1940 r. – lokalny system pieniężny. Jego banknoty oraz bilon popularnie nazywano w getcie „rumkami” lub „chaimkami” od nazwiska Rumkowskiego. Były zasadniczym instrumentem grabieży wszelkiej waluty więźniów getta przez Niemców. Ponadto skutecznie izolowały getto od świata zewnętrznego, ponieważ poza nim nie miały żadnej wartości.
Na terenie getta działało (od czerwca 1941 r.) gettowe przedsiębiorstwo tramwajowe Elektrische Strassenbahn-Getto (ES-G), obsługiwane siłami wyłącznie więźniów getta. Było ono przede wszystkim środkiem transportu towarowego (na przełomie 1941/1942 r. powstała nawet specjalna linia łącząca stację Radegast z centrum getta). Jedyne takie przedsiębiorstwo we wszystkich niemieckich gettach żydowskich. Funkcjonowało w zasadzie do końca istnienia getta, ale po jego likwidacji część taboru zatrzymano i służył jako podstawowy środek transportu przy wywozie jego majątku. Dzięki temu uratowała się niewielka grupa tramwajarzy getta.
Od połowy listopada 1942 r. w ramach Policji Porządkowej (niem. Ordnung Dienst; OD) powstał, na polecenie M. Rumkowskiego, żeński oddział (niem.Frauen Ordnung Dienst; FOD). Składał się z około 70 młodych kobiet, które w 1942 r. zdały egzamin maturalny w szkołach średnich getta. Oficjalnie FOD miała zajmować się sprawowaniem nadzoru nad dziećmi pozostającymi w domu bez opieki, włóczącymi się po ulicach, handlującymi nielegalnie – zgodnie za specjalnie dla niej opracowanym regulaminem. Jednocześnie męska część OD została mniej więcej o taką samą liczbę etatów zredukowana, do 150 osób. Członkinie FOD miały zajmować się również nadzorem pasażerskiego ruchu tramwajowego. Nieoficjalnie chodziło Rumkowskiemu o ochronę tych dziewcząt przed ciężką pracą i wywózkami w obliczu przekształcania getta w obóz pracy. „Kronika getta”, nie znając głębszego przesłania tej decyzji, wyraziła swoją wątpliwość co do sensu powołania tej formacji, nie wróżąc jej długiego istnienia.
Członkinie FOD otrzymały zielone mundury składające się z krótkich spodni, krótkich kurtek i okrągłych czapek z żółtym otokiem, a na rękawach miały odznaki Służby Porządkowej. Jako oznakę władzy otrzymały pałki.
Szybko sprawdziły się przewidywania redaktorów „Kroniki”: (...) policja kobieca, rekrutująca się w lwiej części z abiturientek żydowskiego gimnazjum i liceum gettowego. Dobrze odziane i obute, przeważnie bardzo młode i ładne dziewczęta, sprawiają wrażenie uczennic, które wyszły na wagary, ale nie organów policyjnych, przed którymi stoi dość duże i odpowiedzialne zadanie. Wyglądem i postawą nie wzbudzają też w dzieciach należytego strachu i autorytetu i dlatego zaobserwować można, jak tuż na oczach tej policji odbywa się w dalszym ciągu handel sacharyną i cukierkami. Ponieważ są to dziewczęta niewykwalifikowane w tym nowym zawodzie, trudno się po nich spodziewać cudów. Życie prawdopodobnie zahartuje je jak zahartowało ich męskich kolegów i nawet zbrutalizowało więcej, aniżeli tego wymagały okoliczności życiowe.
FOD rozwiązano już 3 marca 1943 roku. Dziewczętom zostawiono z umundurowania tylko płaszcz i buty. Istotną dla nich stratą był brak dodatkowych, „funkcyjnych przydziałów żywności”. Oceniając działalność FOD autorzy „Kroniki getta” pisali: (...) żeńska SP w pierwszym okresie wykazała się sukcesami w zwalczaniu handlu ulicznego. Wszyscy małoletni, którzy usiłowali w ten sposób zarobkować, zniknęli zupełnie z ulic. W ostatnim czasie FOD pełniła normalną pomocniczą służbę policyjną.
