ATLAS MAP DAWNYCH GÓRNEGO ŚLĄSKA

CARTOGRAPHIA SILESIAE SUPERIORIS

CARTOGRAPHIA SILESIAE SUPERIORIS obejmuje reprinty 54 wybitnych zabytków kartografii śląskiej z lat 1[zasłonięte]561-19. Większość map przedstawiono w oryginalnych wymiarach, a specjalnie dobrany papier i technika druku, pozwalają na odtworzenie ich w formie bliskiej pierwowzorom. Faksymile map wykonano z oryginalnych egzemplarzy przechowywanych w polskich Archiwach Państwowych. Każda z map jest szczegółowo opisana.

CARTOGRAPHIA SILESIAE SUPERIORIS ukazała się na rynku w maju 2006 roku, w limitowanej serii 200 ręcznie numerowanych egzemplarzy. Powyższy atlas wydany został w 2009 roku w niezmienionym formacie B3 zawiera mapy, które po rozłożeniu osiągają wymiar 48x68 cm. Księga oprawiona jest w ekoskórę, nie posiada opracowań historycznych oraz streszczeń tekstów w języku angielskim i niemieckim - pozwoliło to znacząco obniżyć cenę.

Historyczne mapy Górnego Śląska 1561 – 1946

Zamiarem wydawców niniejszego atlasu było przedstawienie wybranych map Górnego Śląska jako krainy geograficzno-historycznej spośród najciekawszych przedstawień kartograficznych tego regionu. Współcześnie nazwa „Górny Śląsk” jest stosowana w odniesieniu do obszaru bardzo zawężonego – potocznie odnosi się ją do środkowej części obecnego Województwa Śląskiego. Prezentowane mapy przedstawiają Górny Śląsk jako region geograficzny, często na przestrzeni dziejów, tożsamy z określoną jednostką polityczno-administracyjną (Księstwo Opolskie, Rejencja Opolska, Województwo Śląskie – nazywane nieformalnie Śląsko-Dąbrowskim).

Zakres chronologiczny atlasu z jednej strony określa data sporządzenia najstarszej mapy Śląska (1561 rok) autorstwa Martina Helwiga, z drugiej – data sporządzenia mapy ostatniej jednostki administracyjnej, w przybliżeniu pokrywającej się z obszarem historycznego Górnego Śląska (1946 rok – mapa Województwa Śląsko-Dąbrowskiego).

W tym blisko czterystuletnim okresie można wyróżnić następujące etapy w rozwoju kartografii: * I – do przełomu XVII i XVIII w. (okres tzw. kartografii przedpomiarowej), * II – początek XVIII w. do lat 20. XIX w. (oparta już na pomiarach kartografia urzędowa – oprócz przeglądowo-topograficznych map dla celów wojskowych rozpoczęto opracowywanie map dla potrzeb górnictwa i przemysłu hutniczego), * III – lata 20. XIX w. do końca I wojny światowej (oparta na triangulacji kartografia urzędowa, sporządzona przez wojskowe służby topograficzne oraz kartografia specjalnotreściowa wykonywana dla potrzeb przemysłowych), * IV – od 1918 roku do 1945 roku (dla terenów Górnego Śląska – kartografia gospodarcza bazująca na pomiarach topograficznych oraz mapy o tematyce demograficznej).

Z I okresu pochodzą mapy prezentowane w niniejszym atlasie od poz. nr 1 do poz. nr 8. Są tu najważniejsze mapy tej epoki dotyczące Śląska, w tym reprodukcje pierwszej mapy monograficznej naszego regionu, autorstwa śląskiego kartografa Martina Helwiga. Oryginał mapy został opracowany w skali 1:530 000, a jej pierwsze wydanie odbito na pergaminie z 12 klocków drzeworytowych. Miarą jej wartości były liczne wznowienia i przeróbki zamieszczane w atlasach europejskich, w tym wielkich atlasach niderlandzkich Gerharda Merkatora (Kramera) i Abrahama Orteliusa (Oertla). Stąd była ona nie bez przyczyny nazywana „matką wszystkich innych map Śląska” i przez prawie dwa wieki stanowiła podstawę dla wielu następnych opracowań kartograficznych Śląska.

II okres jest reprezentowany m.in. przez 9 map, spośród 20 skompletowanych i wydanych w Atlas Silesiae… w 1752 roku przez znakomitą oficynę kartograficzną Homann’s. Erben w Norymberdze (pozycje od nr 13 do nr 21). Mapy te opracowano na podstawie zarządzenia cesarza Austrii Karola VI z 23 stycznia 1722 roku, nakazującego wykonanie urzędowego pomiaru Śląska. Pomiary jeszcze bez triangulacji były prowadzone przez kilkadziesiąt lat, do początku lat czterdziestych XVIII wieku – najpierw pod kierunkiem porucznika inżynierii Johanna Wolfganga Wielanda (do 1733 roku), a później porucznika Matheusa von Schubartha (od 1736 roku). W wyniku tych pomiarów powstało dzieło wyjątkowe, zawierające 15 map szczegółowych księstw śląskich w opracowaniu Johanna Wolfganga Wielanda i Matheusa von Schubartha, przygotowanych w latach 1723 – 1744. Posłużyły one dla sporządzenia przez znanego matematyka i astronoma Johanna Mathiasa Haas’a dwóch map przeglądowych: Dolnego (w 1745 roku) i Górnego Śląska (w 1746 roku) w skali 1:585 000. Na ich podstawie sławny astronom i matematyk z Uniwersytetu w Getyndze Tobias Maier opracował mapę przeglądową całego Śląska w skali 1:868 000. Czwartą mapą ogólną jest obraz przedstawiający podział kościelny Śląska opracowany przez Johanna Ignatza Felbigera w 1751 roku w skali 1:740 000. Atlas Silesiae… dzięki znacznemu nakładowi, wyznaczył obraz regionu na następne przeszło pięćdziesiąt lat. Zaliczany jest do jednego z największych osiągnięć kartografii europejskiej tej epoki.

Rozwój przemysłu na przełomie XIX i XX wieku na Górnym Śląsku uruchomił również produkcję specjalistycznych map gospodarczych i przemysłowych, które były przygotowywane przez służby miernicze Wyższego Urzędu Górniczego we Wrocławiu, utworzonego w 1769 roku dla kierowania górnictwem i hutnictwem w tym regionie. Służby te oprócz opracowywania map wielkoskalowych, przygotowały również szereg map przeglądowych. Do najciekawszych należy rękopiśmienna mapa opracowana w latach 1794 – 1795 przez mierniczego Johannesa Harnischa (poz. nr 23), a jej obecnie istniejący czystopis został wykreślony w 1801 roku przez elewa górniczego Fischera. W następnych latach do 1841 roku nanoszono na nią zachodzące zmiany, tak więc przedstawia ona obraz rozmieszczenia obiektów przemysłowych na przestrzeni prawie pięćdziesięciu lat.

W III okresie, reprezentowanym w wydawnictwie przez mapy od poz. nr 32 do poz. nr 46, kontynuowano urzędowe pomiary regionu kierowane przez służby wojskowe. W latach 20. XIX w. pruski Górny Śląsk został po raz pierwszy w dziejach pomierzony, a następnie skartowany przy użyciu precyzyjnej metody triangulacyjnej. Stało się to dzięki wielkiemu przedsięwzięciu przeprowadzonemu przez wojskowe służby kartograficzne na użytek armii pruskiej. Pracami tymi kierował powołany w 1815 roku w ramach 2. Departamentu Sztabu Generalnego Oddział Pomiarowy, który pod kierownictwem generała Friedricha Carla Freiherra von Müfflinga opracował koncepcję pomiarów wprowadzoną w życie rozkazem z 15 stycznia 1821 roku, nakazującym wykonanie map w skali 1:25 000. Pomiary na Górnym Śląsku zostały wykonane w latach 1824 – 1828 i swój kartograficzny obraz uzyskały na 134 sekcjach. Dalej stosowano na nich szrafową metodę przedstawienie terenu, ale co ważniejsze, ustalony wówczas porządek podziału na sekcje utrzymał się praktycznie aż do połowy XX wieku. Mapy z pomiarów wojskowych z lat 20. XIX wieku, znane pod nazwą Urmässtischblätter, zostały wykonane w rękopisie i przeznaczone wyłącznie do użytku wojskowego. Odtajniono je dopiero na początku XX wieku. Na podstawie pomniejszenia 1:25 000 wykonano redukcję w skali 1:100 000 i przygotowano ją na początku lat 30. XIX wieku do druku pod tytułem Karte des Künigreiches Preussen. Została jednak dopuszczona przez pruski Sztab Generalny do sprzedaży dopiero w 1841 roku. Służyła jako podstawowy podkład topograficzny również w prywatnych firmach kartograficznych, aż do początku lat 80. XIX wieku, kiedy to dopuszczono do rozpowszechnienia mapę wykonaną w skali 1:25 000. W drugiej połowie XIX wieku pruskie woskowe służby kartograficzne przygotowały nowe zdjęcie topograficzne kraju. Zostało ono zainicjowane instrukcją z 1855 roku, na podstawie której przeprowadzono pomiary w latach 1858 – 1888, którego efektem były między innymi opracowane w podstawowej skali 1:25 000 popularne Mässtischblätler. Mapy te zostały w przeciwieństwie do poprzednich pruskich map topograficznych wydrukowane i dopuszczone do powszechnej sprzedaży. Ich pierwsza edycja zaczęła się ukazywać od 1881 roku, a w następnych dekadach (do lat 30. XX wieku) ukazywały się kolejne wydania, uwzględniające zachodzące zmiany w terenie. Jest to wręcz wzorcowa mapa topograficzna w skali europejskiej.

Przemysł ciężki, w tym zwłaszcza górnictwo, całkowicie przeobraził przestrzeń Górnego Śląska XIX wieku. Dlatego w okresie tym powstawały całe serie map przemysłowych i innych specjalistycznych, np. geologicznych. Z tych ostatnich trzeba wymienić prace wybitego inżyniera i geologa górniczego, dyrektora Wyższego Urzędu Górniczego we Wrocławiu, Rudolfa von Carnatla, który w nowatorski sposób opracował i wydał w latach 1826 – 1862 około 50 map poświęconych geologii Górnego Śląska. Spośród nich szczególne uznanie znalazła mapa geognostyczna regionu, opracowana w skali 1:200 000 i wydana w 1844 roku w berlińskiej firmie wydawniczej (poz. 38). Na mapie poszczególne formacje geologiczne otrzymały odrębne oznaczenie kolorystyczne, co było zupełną nowością. Z map przemysłowych na uwagę zasługuje przeglądowa mapa Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, nazwy którą zaczęto używać od lat 70. XIX wieku na opisanie zindustrializowanej części regionu w trójkącie Gliwice – Mysłowice – Tarnowskie Góry. Została ona opracowana przez Künztzela w skali 1:60 000 (poz. nr 44).

IV okres (poz. od nr 47 do nr 54) wyróżnia się tym, że pojawiły się pierwsze polskie, urzędowe opracowania kartograficzne, obejmujące obszar Górnego Śląska. Spośród nich warto zwrócić uwagę na polską mapę topograficzną w skali 1:100 000, opracowaną w Wojskowym Instytucie Geograficznym w Warszawie (poz. nr 51 i 52). Mapy obejmujące obszar Górnego Śląska włączony do II Rzeczypospolitej wydawane w tej serii oparte były na niemieckich Mässtischblätler. Symboliczne niejako znaczenie ma mapa województwa śląskiego opracowana przez Franciszka Popiołka w ramach prac Instytutu Śląskiego w Katowicach, która była kontynuacją prac podjętych już w 1923 roku. Wydana została w 1937 roku w dwóch wersjach: w skali 1:100 000 jako mapa ścienna i podręczna w skali 1:400 000 (poz. nr 50). Podstawą opracowania były najnowsze wówczas mapy taktyczne WIG-u w skali 1:100 000. Mapa przeznaczona została do celów szkolnych oraz na użytek administracji i turystyki.

* * *

Ponieważ współinicjatorem wydania atlasu było Archiwum Państwowe w Katowicach, zgodnie z przyjętym pierwotnie założeniem wybrano mapy przechowywane w zasobie tego Archiwum, i oddziału zamiejscowego w Gliwicach. Wybrano również kilka map z zasobu archiwum Państwowego w Opolu.

Wybrano ogólnogeograficzne mapy przeglądowe, przeglądowo-topograficzne, topograficzne i w nielicznych przypadkach mapy specjalne (tematyczne). Ze względu na specyfikę regionu znalazły się tu jedne z pierwszych map geologicznych i map przeglądowych rozmieszczenia przemysłu górniczo-hutniczego. Mapy zostały przedstawione w układzie chronologicznym. Na odwrocie każdego arkusza zamieszczono numerację porządkową, skrócony opis archiwalny i krótką charakterystykę.