PWN 1988
226 str.+ fot., wys. 20 cm
stan dobry

Spis treści

Przedmowa do wydania polskiego.......... 7
Od autora.................. 11
Wstęp.................... 13
Rozdział I. Rzemieślniczy majstersztyk........ 19
Rozdział II. Człowiek boskim arcydziełem....... 45
Rozdział III. W stronę trwałego monumentu: Nantes, Brou,
Małgorzata Austriacka............. 69
Rozdział IV. Arcydzieła francuskiego renesansu..... 95
Rozdział V. Chef d'oeuvre i majstersztyk....... 119
Rozdział VI. Klasyczne arcydzieło.......... 145
Rozdział VII. Arcydzieło absolutne.......... 179
Nota bibliograficzna................ 211
Indeks.................... 214


Przedmowa do wydania polskiego

Po zapoznaniu się z książką Waltera Cahna odczuwa się zdziwienie, że zagadnienia, jakie w niej porusza nie znalazły były dotychczas naświetlenia. Pojęcia takie jak „arcydzieło", „dzieło mistrzowskie", „majstersztyk", „mistrzostwo" należą do podstawowych narzędzi terminologicznych, jakimi operujemy mówiąc o sprawach sztuki. Nie są one terminami opisowymi, lecz zawierają w sobie istotny element aksjologiczny: określając przedmiot wyrażają zarazem sąd wartościujący. Są więc niezbędne do tego by mówić o zjawiskach artystycznych, których odrębność zasadza się właśnie na specyficznych wartościach jakie są im właściwe.
Profesor Walter Cahn, wybitny mediewista z uniwersytetu Yale w New Haven, odszedł w swej książce z sukcesem od dziedziny swej specjalności; tylko początek pracy odnosi się do kultury artystycznej średniowiecza. Niewątpliwie dotyczące bardzo dużego obszaru czasowego studia Cahna są selektywne. Książka — jak mówi podtytuł — jest zbiorem „rozdziałów" poświęconych historii pojęcia. W wyborze swym autor koncentruje się głównie na materiale francuskim XV, XVI i XVII wieku, który zresztą zna doskonale, zarówno od strony zabytków sztuki, jak źródeł literackich. W ostatnim rozdziale mówi o problematyce kultury artystycznej XIX i XX wieku — także głównie we Francji — choć po drodze porusza niekiedy sprawy brytyjskie, a nawet amerykańskie.
Na szlaku wytyczonym przez owe „rozdziały" z historii pojęcia przechodzimy od rzemieślniczego majstersztyku, przez zagadnienia wiążące się z fascynacją wielkimi ludzkimi dziełami rywalizującymi ze świetnością dzieł natury — są to rozmaite merveilles, cuda świata — aż po problematykę arcydzieła zapro-
gramowanego jako osiągnięcie tak doskonałe, iż dla człowieka nie możliwe do realizacji (Chef d'oeuvre inconnu Balzaca).
Jak powiedziałem, Walter Cahn operuje przede wszystkim pojęciowym i zabytkowym materiałem z obszaru francuskiego i oczywiście anglosaskiego, choć naturalnie wywodzi genezę „majstersztyku" z rzemieślniczej tradycji niemieckiej. Polski materiał językowy zachował — lepiej niż języki zachodnie — rozdział pomiędzy tradycją sprawności rzemieślniczej i oceną wielkich osiągnięć sztuki. Polskie słowo „majstersztyk" wraz z etymologią niesie skojarzenia z rzemieślniczą biegłością i doskonałością wykonania, gdy „arcydzieło" — odpowiednik francuskiego chej d'oeuvre - określa utwór aspirujący do szczególnej wielkości artystycznej lub duchowej. Tradycja rzemieślniczych majstersztyków była w Polsce w niektórych dziedzinach żywa aż po wiek XIX, a więc dłużej niż w Europie Zachodniej, jak o tym poucza materiał zawarty w książce Zbigniewa Rewskiego Majstersztyki krakowskiego cechu murarzy i kamieniarzy XVI - XIX wieku (Wrocław 1954). Może dlatego zachowała się potrzeba odróżnienia terminu określającego dzieło wykonane w celu poddania kontroli wyników fachowego wyszkolenia od pojęcia opisującego szczególnie wybitne i pogłębione osiągnięcie artystyczne.
Jak wspomniałem, książka Waltera Cahna jest bardzo selektywna. Pomija jakże skądinąd istotny świat włoskiej kultury artystycznej. Ponadto koncentruje się niemal wyłącznie na architekturze, rzemiośle artystycznym i sztukach plastycznych. Tylko marginalnie poruszane są sprawy muzyki. Nieobecna jest literatura jako obszar, którego dotyczą sądy wartościujące. Autor nie podejmuje tak ważnego przecież zagadnienia jakim jest ewolucja pojęcia arcydzieła w odniesieniu do literatury. Z jego naświetlenia można by na pewno wyciągnąć interesujące wnioski porównawcze dla sztuk plastycznych i architektury. Autor posługuje się natomiast doskonale francuskim materiałem poetyckim XV XVI i XVII wieku, wprowadzając wiele interesujących tekstów, nie znanych na ogół historykom sztuki.
Dotyczy to w ogóle materiału źródłowego, którym się Cahn posługuje. Źródeł nie dostarcza mu dobrze znana literatura teoretyczna czy historiograficzna, lecz piśmiennictwo topograficzne
kronikarskie, przewodnikowe, ogromny mało znany i mało wykorzystywany obszar literatury, tym cenniejszy, że przekazujący potoczne pojęcia i kryteria wartościowania używane powszechnie, a nie te, którymi posługiwali się specjaliści należący do intelektualnej elity.
Cahn podejmuje w ostatnim rozdziale próbę naszkicowania dziejów i roli pojęcia arcydzieła w ostatnich stu kilkudziesięciu latach rozwoju artystycznego, gdy dzieje sztuki zaczęły być coraz częściej ujmowane jako historia arcydzieł, a ambicją młodych narodów stało się własne arcydzieła tworzyć. W kilku cytowanych tekstach pojawiają się wyraźnie trudności związane ze znalezieniem kryteriów na określenie arcydzieła w okresie, w którym nie tylko mierniki rzemieślniczej biegłości przestały odgrywać rolę, lecz w którym w ogóle tak wiele tradycyjnych pojęć i wartości ulegało przemianom i przewartościowaniom.
Ostatecznie Cahn dochodzi do problematyki muzeum w wieku XIX i XX, które wedle jednej z panujących koncepcji miało być galerią arcydzieł. W ten sposób większość zasadniczych problemów społecznych, estetycznych, aksjologicznych związanych ze zjawiskami artystycznymi znajduje w pracy Cahna naświetlenie, często nowatorskie i oryginalne.
Oczywiście, poruszając tak wiele spraw książka nieraz ukazuje raczej perspektywy badań niż je sama eksploruje, nieraz ogranicza się do jednego lub dwóch przykładów, czasem zaczerpniętych z mało znanej dziedziny historii sztuki. Ale na tym między innymi polegają jej walory. Jednych może zainspirować, innych pouczyć, jeszcze innych wzbogacić refleksją nad teoretycznymi zagadnieniami kultury. Nie ma w niej rzeczy obojętnych lub nieważnych. Mówi zawsze językiem faktów, opowiadając o życiu dawnej sztuki poprzez konkretne wydarzenia, a i ludzie, którzy w nich udział biorą, zarysowani są żywo i osobiście.
Książkę Waltera Cahna o arcydziełach można z pewnością zaliczyć do rzędu wybitnych dzieł eseistyki historyczno-kulturowej. Można żywić nadzieję, że jej polska wersja znajdzie Czytelników, którzy jej walory docenią i z zawartego w książce bogactwa będą umieli skorzystać.

Jan Białostocki

Słowa kluczowe: