ARCYDZIEŁA GRAFIKI EUROPEJSKIEJ

XVI - koniec XIX WIEKU Z KOLEKCJI GEN. DR JÓZEFA ZAJĄCA

KATALOG

Jadwiga Bednarska

Wydawnictwo: Muzeum Śląskie, 1990
Oprawa: miękka
Stron: 110
Stan: NOWA

Nakład: tylko 500 egz.

SPIS TREŚCI:

Wstęp
Grafika szkoły włoskiej
Grafika szkoły francuskiej
Grafika szkoły angielskiej
Grafika szkoły niderlandzkiej
Grafika szkoły niemieckiej
Grafika szkoły czeskiej

Literatura
Spis ilustracji
Summary
Resume


WSTĘP

Kolekcja gen. dr. Józefa Zająca, obejmująca 1906 rycin i 40 rysunków artystów obcych oraz 14 grafik Daniela Chodowieckiego, była gromadzona przez ofiarodawcę w Edynburgu w latach 1946—1957, przeważnie w drodze zakupów na licytacjach. Wraz / cennym zbiorem ponad stu obrazów od początku swego powstania była pomyślana jako dar dla społeczeństwa Górnego Śląska. W kolekcji są reprezentowane następujące szkoły: włoska — licząca 207 pozycji, francuska — 280, angielska — 426, niderlandzka — 227, najliczniejsza niemiecka — 520 rycin oraz prace nie określone i różne — 246. Całość nie przedstawia jednorodnej wartości. Z punktu widzenia zasad kolekcjonerskich zwraca uwagę pewna przypadkowość. Oprócz licznej grupy stalorytów (w obrębie szkoły niemieckiej i angielskiej) oraz kopii (głównie według mistrzów holenderskich), istnieje w tej kolekcji pokaź-na liczba wartościowych rycin. Prócz pojedynczych egzemplarzy szczególnie cennych odbitek próbnych, warto wyróżnić wiele prac I stanu, ponadto ryciny wybitnych grafików XVI — początku XX wieku i polonica. W opracowanym katalogu chodziło o zaprezentowanie najcenniejszych w kolekcji prac graficznych różnych szkół.

Spośród rycin szkoły włoskiej chronologicznie najwcześniejszy jest miedzioryt bolońskiego monogramisty Mistrza IB z ptaszkiem z około I S()() roku, odznaczający się doskonałym rysunkiem. Do najbardziej wartościowych prac trzeba także zaliczyć miedzioryty — twórcy miedziorytu reprodukcyjnego — Marcantonio Raimondiego (około 1470/14X0 — między 1527 a 1534) oraz rytowników jego szkoły. Artysta ten nadał grafice plastyczność, malarskość, uwzględniając modelunek i światłocień. Szczególnie cenna jest rycina ze scenami z historii Eneasza „Quos ego", wzorowana na mistrzowskich, rafaelowskich studiach dzieł sztuki antycznej, pochodząca z okresu współpracy Raimondiego z Rafaelem — z lat 1513 — 1516. Jest to zarazem odbitka niezwykle rzadka i poszukiwana w kolekcjach grafiki. Cenne są również dwie prace Agostina Carracciego (1557—1602), jednego z twórców sławnej Akademii Bolońskiej. Był on jednym z największych mistrzów rylca XVI wieku, a w historii grafiki włoskiej uważa się go za reformatora miedziorytu reprodukcyjnego.

Wśród dzieł następnego stulecia zwracają uwagę prace znakomitego Genuańczyka Giovanniego Benedetto Castiglione (1616—1670), na styl którego piętno wywarł Rembrandt. Twórcą akwafort odznaczających się niezwykłą swobodą i malarskością był Piętro Testa (1611—1650), autor wielofiguralnych, skomponowanych na kilku planach rycin o tematyce mitologiczno-alegorycznej, rytowanych według własnej kompozycji. Z kolekcji kilkunastu prac Stefano Della Belli (1610—1664) uwagę zwracają zwłaszcza polonica, pochodzące z serii Konnych jeźdźców różnych narodów. Ryciny postaci wyobrażone w tondach.są świadectwem bogactwa inwencji artysty. W kolekcji cenny jest także zbiór 57 akwafort SaIvatora Rosy (1615—1673), z których 52 prace należą do cyklu „Różnych figur". Identyfikację tych akwafort, potwierdzającą ich oryginalność, przeprowadzono w Gabinecie Rycin Biblioteki Narodowej w Paryżu. Dowodzą one mistrzowskiego opanowania przez SaWatora Rosę warsztatu graficznego, świadczą o jego dobrej znajomości anatomii postaci ludzkiej. Do czołowych dzieł tego grafika zalicza się kilka monumentalnych akwafort o treści mitologicznej i historycznej, również wchodzących w skład omawianej kolekcji.

W grupie rycin pochodzących z XVIII wieku godny uwagi jest miedzioryt autorstwa Raphaela Morghena (1758—1833), przedstawiający portret Rafaela, a zaliczany do dzieł szczególnie cennych z powodu swej rzadkości. Ważną pozycję w kolekcji grafiki włoskiej XVIII wieku stanowi 40 prac Francesco Bartolozziego (1727—1815), z czego aż 33 pochodzą z cyklu 82 grafik rytowanych na zamówienie Richarda Daltona, bibliotekarza króla angielskiego, według rysunków Francesco Guercina, które znajdowały się w królewskiej kolekcji.

W zespole rycin, prezentujących szkolę francuską w kolekcji z daru gen. J. Zająca cenne są oryginalne akwaforty Jacques Callota (1592—1635) i Claude Gellee, zwanego Claude Lorrain (1600—1682). Jedna z akwafort Callota, wyobrażająca tor wyścigowy w Nancy (wykonana według własnej inwencji autora), jest dowodem mistrzostwa w operowaniu tłumem, który artysta znakomicie wkomponowuje w pejzaż, często urozmaicony architekturą. Rytownik świetnie oddawał różne charakterystyczne typy ludzkie, w czym można dostrzec pewne analogie z twórczością Rembrandta. Jako przykład może świadczyć jedna z rycin wyobrażająca Kazanie świętego biskupa Amonda, Mikołaja tub Seweryna przed zgromadzoną grupą ludzi na tle pejzażu leśnego. Na specjalną uwagę zasługuje odbitka próbna „avant la lettre" jednego / największych miedziorytników francuskich Roberta Nanteuila (1623—1678), przedstawiająca portret Pierre Deslanda Payen, ziden-lylikowana na podstawie analizy porównawczej z ryciną odbitą z ukończonej płyty, znajdującą się w zbiorach Gabinetu Rycin Paryskiej Biblioteki Narodowej.

Francuską szkołę miedziorytniczą XVII i XVIII wieku, znaną z wysokich osiągnięć artystycznych, prezentują w kolekcji dzieła wybitnych portrecistów, takich jak wymieniony już Robert Nanteuil, ponadto Gerard Edelinck (1640—1707), Claude Mellan (1[zasłonięte]598 16) oraz Pierre Drevet (1663—1738) i jego syn Pierre Imbert I >i rvet (1697—1739), którzy miedzioryt francuski w ciągu dwóch stuleci wynieśli do s/.czytów mistrzostwa. Należy jeszcze wspomnieć portret kicil.i lei /ego I, rytowany przez Jacąues Chereau (1688—1776), ucho-d/i|cy /a rzadkość kolekcjonerską. Do czołowych prac szkoły francusku-| naliw również cenne polonicum — portret Augusta III według ohra/u II Rigaud, dzieło doskonałego miedziorytnika Jean Josepha Itiilct lioti (I '19 1764). Na wzmiankę zasługuje także praca Charlesa l i iiii^ois Diinhigiiy (1817—1878) — malarza i grafika pejzażysty, H'iliu')'() / głównych przedstawicieli Szkoły Barbizon. Rycina ta, wykonana według kompozycji Claude Lorraina, należy do szczególnie rzadkich i poszukiwanych prac artysty.

Zbiór grafiki szkoły angielskiej jest reprezentowany przez nazwiska najwybitniejszych rytowników uprawiających mezszotintę takich jak: John Sinifh (165?? 1742),John Dixon (między 1720 a 1730—1804), James Mac Ardell (1728 lub 1729—1765), Valentine Green (1739—1813), John Raphael Smith (1752—1812), Thomas Watson (17487—1781) i Richard Houston (około 1721—1775). W drugiej połowie XVIII wieku nastąpił na terenie Anglii rozkwit mezzotinty, co miało niewątpliwy związek z ówczesnym rozwojem malarstwa w tym kraju. Mezzotinta, dzięki swym walorom świałocieniowym, zbliża się do malarstwa jednobarwnego, nadając się doskonale do reprodukowania obrazów. Szczególne miejsce w kolekcji zajmuje portret księcia Newcastle, dzieło James Mac Ardella. Jest to odbitka próbna, z nie wykończonym dolnym brzegiem płyty, stanowiąca niegdyś własność kolekcjonera Johna Younga. Wyjątkową wartość ma portret amerykańskiego uczonego Beniamina Franklina, rytowany również przez J. Mac Ardella, zaliczany do rzadkich dzieł w kolekcjach graficznych. Przykład mezzotinty barwnej, o subtelnej gamie kolorystycznej stanowi portret Lady Talbot z 1782 roku, rytowany według Joshua Reynoldsa przez Valentine'a Greena, grafika niezwykle utalentowanego, twórcy galerii portretów wykonanych tą techniką. Technika punktowana, która oprócz mezzotinty cieszyła się największym powodzeniem na terenie Anglii, jest reprezentowana w kolekcji pracą Williama Wynne Rylanda (1732—1783). Karykaturę — niezwykle popularny dla grafiki angielskiej XVIII wieku gatunek artystyczny — reprezentuje rycina Thomasa Rowlandsona (1756—1827), wykonana akwafortą łączoną z akwatintą i ręcznie kolorowana akwarelą.

Szkoła niderlandzka jest w kolekcji prezentowana pracami czołowych rytowników XVI i XVII wieku, takich sławnych manierystów, jak: Hendrick Goltzius (1558—1617), Jan Saenredam (1565—1607) czy Jacob Matham (1571—1631). Dopiero jednak w następnym stuleciu uzyskali graficy holenderscy największe osiągnięcia, wykorzystując technikę akwaforty. Wprawdzie w omawianej kolekcji brak akwafort Rembrandta, istnieją w niej jednak ryciny takich mistrzów grafiki pejzażowej, jak: Jacob Ruisdael (1628/1629—1682) — twórca pełnych romantycznego piękna pejzaży leśnych oraz Jan Both (około 1618—1652) — autor odmiennych od Ruisdaela pejzaży idyllicznych, tworzonych w duchu sztuki włoskiej. Tematyka rodzajowa, szczególnie bliska artystom holenderskim, znajduje swój wyraz w grafikach takich rytowników, jak: Kareł Dujardin (1622—1678), Cornelis Visscher (około  1619—1662), Cornelis Dusart (1660—1704), których pojedyncze prace znajdują się w kolekcji. W skład kolekcji wchodzą również dzieła wybitnych rytowników holenderskich XIX wieku: Johana Bartholda Jongkinda (1819—1891) oraz Józefa Israelsa (1824—1911).

Można wyróżnić niektóre prace szkoły niemieckiej, należące do najcenniejszych w całej kolekcji z daru gen. J. Zająca. Oprócz miedziorytu Kleinmeistra Heinricha Aldegrevera (1502—1555) z roku 1530 na specjalną uwagę zasługują trzy oryginalne drzeworyty Albrechta Diirera (1471—1528). Prace te, z wyjątkiem drzeworytu ze św. Trójcą, pochodzą z Wielkiej Pasji. Na wyróżnienie zasługuje również akwaforta, należąca do dzieł bardzo rzadkich, przedstawiająca Handlarza trucizną na szczury Christiana W. E. Dietricha (1712—1774), nadwornego malarza i grafika Augusta III, profesora Akademii Drezdeńskiej, który tworzył w manierze grafików holenderskich XVII wieku. Należy także wspomnieć o czterech rycinach czeskiego rytownika Vaclava Hollara (1607—1677) należących do serii Czterech pór roku.