Ból jest podstawowym objawem w medycynie, a zrozumienie zarówno całego szeregu procesów związanych z jego powstawaniem, mechanizmów działania poszczególnych leków, jak i metod stosowanych w postępowaniu przeciwbólowym jest kluczowe dla prawidłowego i skutecznego leczenia bólu. Także w zakresie diagnostyki zespołów bólowych wprowadzane są do praktyki klinicznej coraz doskonalsze tech niki obrazowania, a w terapii zaleca się stosowanie postępowania wielokierunkowego z uwzględnieniem skojarzonej farmakoterapii, technik inwazyjnych, neuromodulacji, rehabilitacji i psychoterapii.
Do wszystkich tych zagadnień odnoszą się Autorzy podręcznika Znieczulenie regionalne i postępowanie przeciwbólowe, a podstawową jego zaletą jest przedstawienie współczesnych poglądów z zakresu medycyny bólu, ze szczególnym uwzględnieniem możliwości i perspektyw terapeutycznych. Poszczególne rozdziały tego podręcznika mają charakter szczegółowych opracowań zagadnień, związanych zarówno z patomechanizmem, kliniczną oceną chorego z bólem, obrazem klinicznym, diagnostyką różnicową, jak i leczeniem zespołów bólowych, tych najbardziej istotnych w praktyce lekarskiej.

vii
Spis treści
Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xiii
Przedmowa do wydania polskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xiv
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xv
Autorzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xvi
ZASADY WYKONYWANIA REGIONALNYCH BLOKAD NERWÓW
1 Sprzęt i monitorowanie pacjenta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
2 Stymulatory nerwów obwodowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
3 Farmakologia środków znieczulających miejscowo . . . . . . . . . . . . . . . . 8
4 Neurologiczne powikłania blokad centralnych (przewodowych) . . . . . . . 11
5 Blokada splotu szyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
6 Blokada nerwu płciowo-udowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
7 Blokada nerwu biodrowo-pachwinowego i nerwu
biodrowo-podbrzusznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
8 Blokada nerwu międzyżebrowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
9 Blokada nerwu udowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
10 Blokada nerwu kulszowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
11 Blokada nerwu zasłonowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
12 Blokada dołu podkolanowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
13 Blokada nerwu łydkowego w odcinku stawu skokowego . . . . . . . . . . . . . 33
14 Blokada powierzchownego nerwu strzałkowego w odcinku
stawu skokowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
15 Blokada nerwu odpiszczelowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
16 Blokada nerwu skórnego bocznego uda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
17 Blokada nerwu piszczelowego i nerwu strzałkowego głębokiego . . . . . . 41
18 Blokada nerwu podkolanowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
19 Blokada Biera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
viii Spis treści
BÓL OSTRY
20 Złamania żeber . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
21 Urazy nerwów obwodowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
22 Ból po amputacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
23 Urazy kończyn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
24 Urazy tkanek miękkich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
25 Przyspieszeniowo-opóźnieniowe urazy kręgosłupa szyjnego (whiplash) 68
26 Zasady postępowania farmakologicznego w bólu okołooperacyjnym . . . 72
27 Analgezja z wyprzedzeniem (preemptive analgesia ) . . . . . . . . . . . . . . . . 75
28 Analgezja kontrolowana przez pacjenta (PCA): dożylna . . . . . . . . . . . . . . 77
29 Analgezja kontrolowana przez pacjenta (PCA): zewnątrzoponowa . . . . . 80
30 Zastosowanie ciągłej blokady nerwów obwodowych
w analgezji pooperacyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
31 Ocena bólu, znieczulenie i sedacja na oddziale intensywnej
opieki medycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
BÓL PRZEWLEKŁY
Rozdział I. Uwagi ogólne i ocena kliniczna
32 Neurofizjologia bólu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
33 Systematyka bólu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
34 Wywiad i badanie fizykalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
35 Kwestionariusze i inne narzędzia do oceny nasilenia bólu . . . . . . . . . . . 101
36 Psychologiczna ocena bólu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
37 Elektromiografia i badanie przewodnictwa nerwowego . . . . . . . . . . . . . . 105
38 Badania obrazowe kręgosłupa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
Rozdział II. Farmakoterapia
39 Opioidy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
40 Nieopioidowe leki przeciwbólowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
41 Leki przeciwdepresyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
42 Leki przeciwdrgawkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
43 Leki przeciwlękowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
Spis treści ix
44 Leki zmniejszające napięcie mięśniowe (miorelaksanty) . . . . . . . . . . . . 129
45 Doustne i miejscowe środki znieczulające oraz leki przeciwbólowe . . . 133
46 Toksyna botulinowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
47 Leki pobudzające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
Rozdział III. Interwencje diagnostyczne i terapeutyczne w bólu przewlekłym
48 Neuroliza chemiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
49 Kriolezja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
50 Termolezja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
51 Blokada nerwu potylicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
52 Blokada zwoju gwiaździstego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
53 Blokada nerwu trójdzielnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
54 Blokada zwoju klinowo-podniebiennego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
55 Blokada splotu trzewnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
56 Blokada stawu międzywyrostkowego w odcinku lędźwiowym . . . . . . . . . 161
57 Blokada gałęzi przyśrodkowych nerwu lędźwiowego . . . . . . . . . . . . . . . 164
58 Blokada zwoju współczulnego w odcinku lędźwiowym . . . . . . . . . . . . . . 167
59 Selektywna blokada korzenia nerwu lędźwiowego . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
60 Selektywna blokada korzenia nerwu krzyżowego w odcinku S1 . . . . . . . 174
61 Blokada stawu krzyżowo-biodrowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
62 Blokada przykręgowa w odcinku piersiowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
63 Blokada przedziału mięśnia lędźwiowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182
64 Znieczulenie zewnątrzoponowe z dostępu przez rozwór krzyżowy . . . . . 184
65 Znieczulenie zewnątrzoponowe z dostępu szyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . 186
66 Znieczulenie zewnątrzoponowe z dostępu piersiowego . . . . . . . . . . . . . . 188
67 Znieczulenie zewnątrzoponowe z dostępu lędźwiowego . . . . . . . . . . . . . 190
68 Badanie dyskograficzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
69 Stymulacja prądem elektrycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
70 Termonukleoplastyka (Intradiscal Electrothermal Annuloplasty - IDET) . 196
71 Wertebroplastyka i kifoplastyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198
72 Plastyka jądra miażdżystego (nukleoplastyka) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
x Spis treści
73 Wszczepialne systemy podawania leków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
74 Głęboka stymulacja mózgu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
75 Iniekcje w punkty spustowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
76 Akupunktura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
77 Przezskórna elektrostymulacja nerwów (TENS) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
78 Zastosowanie ciepła w celach terapeutycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
79 Zastosowanie zimna w celach terapeutycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214
80 Fizjoterapia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
Rozdział IV. Edukacyjne i psychologiczne aspekty leczenia bólu
81 Edukacja pacjenta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
82 Terapia behawioralna w leczeniu bólu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
83 Terapia grupowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
84 Terapia rodzinna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
85 Agresja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
86 Samobójstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
87 Depresja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
88 Stany lękowe i niepokój . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
89 Uzależnienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
90 Niewłaściwe stosowanie leków, nienormalne zachowania
i pseudouzależnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250
91 Detoksykacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252
Rozdział V. Kliniczne zespoły bólowe
92 Napięciowy ból głowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254
93 Szyjnopochodny ból głowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256
94 Migrenowy ból głowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257
95 Klasterowy ból głowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
96 Ból po nakłuciu opony twardej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262
97 Samoistna hipotensja śródczaszkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
98 Neuralgia nerwu trójdzielnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266
Spis treści xi
99 Zaburzenia czynnościowe stawu skroniowo-żuchwowego . . . . . . . . . . . 268
100 Atypowy ból twarzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270
101 Wirus herpes zoster (ospy wietrznej i półpaśca) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
102 Mięśniowo-szkieletowy ból klatki piersiowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273
103 Przewlekły ból brzucha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
104 Ból miedniczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287
105 Zwyrodnieniowa choroba krążka międzykręgowego . . . . . . . . . . . . . . . . 299
106 Zwężenie kanału kręgowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304
107 Przepuklina jądra miażdżystego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310
108 Hipertrofia stawu międzywyrostkowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
109 Zespół bólowy po nieudanej/nieskutecznej operacji kręgosłupa . . . . . . . 317
110 Niedokrwienny ból kończyn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321
111 Neuropatyczne bóle kończyn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325
112 Ból fantomowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329
113 Ból biodra i kończyny dolnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332
114 Ośrodkowe zespoły bólowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335
115 Pleksopatia splotu ramiennego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342
116 Zespół wieloobjawowego bólu miejscowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348
117 Nerwiaki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352
118 Neuralgia popółpaścowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355
119 Neuropatie z uwięźnięcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362
120 Neuropatie w następstwie radioterapii i chemioterapii . . . . . . . . . . . . . . 366
121 Fibromialgia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 374
122 Bóle mięśni spowodowane skurczami i obecnością punktów spustowych 376
123 Zakażenie wirusem HIV/AIDS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 378
124 Osteoartrozy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381
125 Niedokrwistość sierpowata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383
126 Stwardnienie rozsiane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 384
127 Choroba Parkinsona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 386
128 Bolesna neuropatia cukrzycowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 388
129 Ból nowotworowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 392
xii Spis treści
130 Zagadnienia związane z kresem życia i leczenie objawów innych niż ból 395
131 Dolegliwości bólowe u dzieci: mity i rzeczywistość . . . . . . . . . . . . . . . . . 401
132 Farmakologiczne leczenie bólu u dzieci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 408
133 Epidemiologia bólu u pacjentów geriatrycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418
134 Patofizjologia starzenia się organizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419
135 Opcje terapeutyczne w leczeniu bólu u osób starszych . . . . . . . . . . . . . . 420
136 Farmakoterapia w leczeniu bólu u osób w podeszłym wieku . . . . . . . . . 422
137 Dolegliwości bólowe podczas ciąży . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 424
138 Farmakoterapia podczas ciąży . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 426
139 Farmakoterapia podczas laktacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 428
140 Diagnostyczne badania obrazowe podczas ciąży . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430
141 Kwestie medyczno-prawne w leczeniu bólu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432
Skorowidz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 435