Współcześnie tzw. skaza atopowa występuje u jednej trzeciej mieszkańców naszej planety, a choroby będące jej następstwem są określane mianem epidemii XXI wieku. Istota tych chorób jest niezwykła (atopia z greckiego – dziwna lub dziwaczna choroba), bowiem dotknięte nimi osoby reagują w sposób patologiczny na naturalne czynniki środowiska, w tym codziennie spożywane pokarmy, doskonale uprzednio przez ludzi tolerowane przez całe tysiąclecia. Obecnie zaburzenia chorobowe wywołane alergią typu atopowego spostrzega się w wielu krajach u około 20% mieszkańców. W powyższej sytuacji wiedza o procesach alergicznych nie powinna się ograniczać do wąskiego grona specjalistów, ale przeciwnie stać się udziałem możliwie dużej liczby lekarzy, w tym medycyny ogólnej i rodzinnej. Autorzy przedstawiają w tej pracy postępy wiedzy o problemach atopii i choroby atopowej, a także alergii i nietolerancji pokarmów w świetle danych piśmiennictwa oraz wyników badań i doświadczeń własnych. Te ostatnie umożliwiły, między innymi, przedstawienie procesów alergicznych przewodu pokarmowego, nieuwzględnionych w podręcznikach lekarskich.

1. Skaza atopowa
1.1. Rys historyczny
1.2. Anafilaksja – alergia – atopia
1.3. Procesy odporności i nadwrażliwości
1.3.1. Odporność naturalna i nabyta
1.3.2. Mechanizmy odporności wrodzonej
1.3.3. Mechanizmy odporności nabytej
1.3.4. Mechanizm odpowiedzi immunologicznej
1.3.5. Tolerancja immunologiczna i „self”
1.4. Nadwrażliwość
1.4.1. Przeciwciała IgE
1.4.2. Mastocyty
1.4.3. Histamina
1.4.4. Metabolity kwasu arachidonowego
1.4.5. Czynnik aktywujący płytki (PAF)
1.4.6. Fenotypy mastocytów i ich zdolność do wytwarzania cytokin
1.4.7. Szczególna rola mastocytów w stanach atopii
1.4.8. Bazofile
1.4.9. Eozynofile
1.5. Apoptoza
1.5.1. Cząstki adhezyjne
1.6. Podsumowanie i uwagi końcowe
1.6.1. Reakcje wczesne
1.6.2. Reakcje późne

2. Niepożądane reakcje na pokarmy
2.1. Klasyfikacja niepożądanych reakcji na pokarmy
2.2. Reakcje toksyczne
2.2.1. Problem chemizacji pokarmów
2.3.Niepożądane reakcje na pokarmy pochodzenia nieimmunologicznego (nietolerancja pokarmów)
2.3.1. Reakcje enzymatyczne
2.3.2. Nietolerancja glutenu
2.3.3. Reakcje farmakologiczne
2.3.3.1. Aminy naczynioaktywne
2.3.3.2. Kofeina
2.3.3.3. Etanol
2.3.4. Reakcje niezdefiniowane
2.3.4.1. Reakcje psychogenne
2.4.Reakcje pochodzenia immunologicznego. Alergia na pokarmy
2.4.1. Reakcje alergiczne IgE-zależne
2.4.2. Reakcje alergiczne IgE-niezależne

3. Charakterystyka alergenów atopowych I. ALERGENY POWIETRZNOPOCHODNE
3.1. Pyłek roślin
3.1.1.Trawy (Graminae)
3.1.2.Rośliny złożone (Compositae)
3.1.3.Drzewa i krzewy
3.1.4.Zarodniki grzybów
3.1.5.Roztocze kurzu domowego
3.1.6. Pióra i wydaliny ptaków
3.1.7.Wełna
3.1.8.Naskórek i sierść zwierząt
3.1.9.Alergeny konia
3.1.10. Alergeny bydła domowego
3.1.11. Alergeny kota
3.1.12. Alergeny psa
3.1.13. Alergeny myszy i szczurów
3.1.14. Uczulenia na alergeny zwierząt laboratoryjnych
3.1.15. Alergeny owadów

II. ALERGENY POKARMOWE
3.2. Alergeny pochodzenia zwierzęcego
3.2.1. Alergeny ssaków
3.2.1.1. Mleko krowie
3.2.1.2. Mięso zwierząt
3.2.2. Alergeny ptaków
3.2.3. Alergeny ryb
3.2.4. Anisakidoza i alergia na Anisakis
.2.5. Alergeny skorupiaków i mięczaków
3.2.6. Gady i płazy
3.3. Alergeny pochodzenia roślinnego
3.3.1.Rośliny zbożowe
3.3.1.1. Rośliny strączkowe
3.3.2.Rodzina psiankowatych (Solanaceae)
3.3.3.Rodzina pietruszkowatych
3.3.4. Rośliny orzechowate
3.3.5. Owoce

4. Alergia na lateks
4.1. Pochodzenie lateksu
4.2. Alergeny lateksu
4.3. Epidemiologia
4.4. Czynniki predysponujące do uczulenia
4.5. Próg ekspozycji
4.6. Symptomatologia
4.7. Alergia skrzyżowana na lateks i owoce
4.8. Rozpoznawanie i leczenie

5. Geneza atopii
5.1. Wprowadzenie
5.2. Czynniki środowiskowe
5.2.1. Zanieczyszczenia środowiska zewnętrznego
5.2.2 Zanieczyszczenia środowiska wewnętrznego
5.3. Zmiany w sposobie odżywiania
5.4. Ekspozycja na alergeny
5.5. Wielkości i status ekonomiczny rodziny
5.6. Rola zakażeń
5.7. Czynniki jatrogenne
5.7.1. Szczepienia ochronne
5.7.2. Antybiotyki
5.7.3. Dyskryminacja aspiryny
5.8.Zakłócenia czynności mechanizmów immunologicznych ustroju
5.8.1. Aktywność immunologiczna w okresie ciąży
5.9.Rola bakteryjnej flory jelitowej w regulacji odpowiedzi immunologicznej
5.10.Teoria higieniczna atopii
5.11.Hipoteza dominującej dziedziczności
5.12.Podsumowanie i uwagi końcowe

6. Fizjopatologia układu trawiennego
6.1. Fizjologia układu trawiennego
6.1.1. Wstęp
6.1.2. Motoryka przewodu pokarmowego
6.1.3. Wydzielanie
6.1.4. Trawienie i przyswajanie składników odżywczych
6.2. Trawienie i transport makromolekuł przez jelito
6.3. Ontogeneza przewodu pokarmowego
6.3.1. Ontogenetyczny rozwój funkcji przewodu pokarmowego
6.3.2. Ontogeneza ochronnej bariery jelitowej
6.3.3 Ontogeneza zjawisk odpornościowych w przewodzie pokarmowym
6.3.4. Procesy dojrzewania immunologicznego
6.4.GALT i jego rola w fizjopatologii przewodu pokarmowego
6.4.1. Budowa GALT
6.4.2. Powiązanie układu GALT z ogólnym układem odpornościowym
6.4.3. Zjawisko tolerancji pokarmowej
6.4.4. Neuromediatory a układ immunologiczny jelit
6.4.5. Koncepcja wspólnego układu immunologicznego śluzówek
6.5.Interakcje między układem nerwowym a mastocytami przewodu pokarmowego – implikacje dla wystąpienia alergii na pokarmy

7. Patomechanizm alergii na pokarmy
7.1.Odczyny anafilaktyczne błony śluzowej żołądka po prowokacji alergenami pokarmowymi
7.2.Uwalnianie histaminy in vitro z mastocytów żołądka po prowokacji alergenami
7.3. Uwalnianie leukotrienów po prowokacji alergenowej
7.4. Migracja eozynofilów z krążenia do tkanek po prowokacji alergenowej
7.5. Zmiany histopatologiczne w błonie śluzowej żołądka

8. Ogólna charakterystyka chorób atopowych

I. ALERGIA I NIETOLERANCJA POKARMÓW W OKRESIE DZIECIŃSTWA
8.1.Alergia i nietolerancja pokarmów u małych dzieci
8.1.1.Alergia pokarmowa typu I (IgE-zależna), która może powodować
8.1.2.Alergia pokarmowa złożona z udziałem IgE
8.1.3. Alergia pokarmowa IgE-niezależna
8.2.Alergia na pokarmy u starszych dzieci
8.2.1. Symptomatologia
8.3.Częstość i rodzaje uczuleń na alergeny pokarmowe u dzieci atopowych w Polsce i innych krajach
8.4.Problemy psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne stwarzane przez choroby atopowe wieku dziecięcego

II. ALERGIA I NIETOLERANCJA POKARMÓW U OSÓB DOROSŁYCH
8.5.Epidemiologia
8.6.Immunopatogeneza
8.6.1. Hipoteza absorpcyjna – depozytywna
8.6.2. Hipoteza immunologiczna
8.7.Geografia uczuleń na pokarmy
8.8.Symptomatologia
8.9.Alergia skrzyżowana
8.10. Zespoły chorobowe wywołane alergią krzyżową

9. Anafilaksja
9.1. Reakcje anafilaktyczne i anafilaktoidalne
9.1.1. Definicja
9.1.2. Symptomatologia
9.1.3. Patomechanizm
9.1.4. Czynniki przyczynowe
9.2. Reakcje anafilaktyczne na pokarmy
9.3. Alergeny „zamaskowane”
9.4. Anafilaksja powysiłkowa
9.5. Anafilaksja idiopatyczna
9.6. Anafilaksja na białka nasienia ludzkiego

10. Pyłkowica (pollinosis)
10.1. Określenie
10.2. Występowanie
10.3. Czynniki decydujące o zachorowaniu
10.4. Patomechanizm
10.5. Symptomatologia
10.6. Zmiany patologiczne w żołądku u chorych na pyłkowicę
10.7. Badania przedmiotowe
10.8.Rozpoznanie
10.9. Profilaktyka i leczenie

11. Skóra i tkanka podskórna
11.1.Pokrzywka i obrzęk naczynioruchowy
11.2.Ostra pokrzywka
11.3.Pokrzywka kontaktowa
11.4.Pokrzywka pokarmowa powysiłkowa
11.5.Przewlekła pokrzywka i obrzęk naczynioruchowy (angioneurotyczny) Quinckego
11.6.Pokrzywka autoimmunologiczna
11.7.Atopowe zapalenie skóry
11.8.Wyprysk atopowy wczesnego dziciństwa
11.9.Wyprysk atopowy późnego dzieciństwa
11.10.Wyprysk atopowy okresu młodzieńczego
11.11.Wyprysk atopowy osób dorosłych
11.11.1.Patomechanizm atopowego zapalenia skóry (AZS)
11.12.Czynniki przyczynowe
11.12.1.Alergeny pokarmowe
11.12.2.Dodatki do pokarmów
11.12.3.Alergeny powietrznopochodne (aeroalergeny)
11.13.Zespół prurigo-rhinitis-asthma. Syptomatologia zespołu u bliźniąt jednojajowych
11.14.Badania wielośrodowiskowe w Polsce
11.15.Zakażenia
11.16.Czynniki emocjonalne
11.17.Autoimmunizacja
11.18.Podsumowanie i uwagi końcowe
11.19.Kontaktowe zapalenia skóry wywołane przez białka
11.20.Kontaktowe zapalenie skóry wywołane przez związki chemiczne
11.21.Opryszczkowate zapalenie skóre
11.22.Trądzik różowaty (rosacea)

12. Układ oddechowy
12.1.Całoroczny nieżyt nosa (perennial rhinitis)
12.1.1. Atopowy całoroczny nieżyt nosa
12.1.2. Atopowy nieżyt nosa a astma oskrzelowa
12.1.3. Wspólny patomechanizm nieżytów nosa i astmy
12.1.3. Podsumowanie i wnioski końcowe
12.1.4. Zadania na przyszłość
12.2.Astma oskrzelowa atopowa
12.2.1Określenie
12.2.2Objawy kliniczne
12.2.3.Patomechanizm
12.2.3.Astma ciężka oporna na leczenie
12.2.4.Refleksje końcowe
12.2.5.Czynniki przyczynowe
12.2.6.Alergeny
12.2.6.1. Alergeny powietrznopochodne
12.2.6.2. Alergeny pokarmowe
12.2.7.Zanieczyszczenia atmosfery
12.2.8.Klimat
12.2.9.Wysiłek fizyczny
12.2.10.Czynniki infekcyjne
12.2.11.Czynniki hormonalne
12.2.12.Czynniki nerwowe
12.2.13.Dieta
12.2.14.Nietolerancja kwasu acetylo salicylowego
12.2.15.Podsumowanie i uwagi końcowe

13. Przewód pokarmowy
13.1.Ostre procesy alergiczne IgE-zależne w obrębieb przewodu pokarmowego
13.1.1.Alergiczne zapalenie jamy ustnej i gardła (Oral Allergy Syndrome)
13.1.2. Reakcje anafilaktyczne przełyku, żołądka i jelit
13.1.2.1. Przełyk
13.1.2.2 Żołądek
13.1.2.3 Jelito cienkie
13.1.2.4 Jelito grube
13.2. Przewlekłe stany zapalne w obrębie przewodu pokarmowego
13.2.1.Eozynofilowe zapalenie przełyku
13.2.2. Przewlekłe zapalenia żołądka
13.2.2.1. Helicobacter pylori
13.2.2.2. Zjawiska odporności i nadwrażliwości w żołądku
13.2.2.3. Badania własne
13.2.3. Choroba wrzodowa
13.2.3.1. Patogeneza i czynniki przyczynowe
13.2.3.2. Etiopatogeneza choroby wrzodowej u atopików
13.2.3.3. Reaktywność błony śluzowej żołądka na prowokację aeroalergenami
13.2.3.4. Częstość uczuleń na pokarmy
13.2.3.5.Przypuszczalny patomechanizm choroby wrzodowej
13.2.3.6. Alergia i/lub infekcja bakteryjna
13.2.4. Wrzodziejące zapalenie jelita grubego
13.2.5. Choroba trzewna

14. Centralny układ nerwowy
14.1. Wprowadzenie
14.2. Migrena

15. Choroby tkanki łącznej
15.1.Choroba Henocha i Schönleina (plamica anafilaktoidalna, purpura reumatyczna)
15.2. Reumatoidalne zapalenie stawów

16. Choroby psychosomatyczne i psychiczne
16.1.Awersja na pokarmy
16.2.Alergia na pokarmy jako domniemany czynnik przyczynowy zaburzeń natury psychologicznej
16.3.Zespół nadpobudliwości ruchowej u dzieci (Hyperkinetic syndrome)
16.4.Hipoteza Feingolda
16.5.Teoria alergiczna
16.6.Zespół przewlekłego zmęczenia powodowaneg przez pokarmy (Food induced tension-fatigue syndrome)
16.7.Choroby psychiczne a alergie typu atopowego
16.8.Idiopatyczna nietolerancja środowiska

17. Nietolerancja dodatków do pokarmów
17.1. Chemizacja produktów żywnościowych
17.2.Środki chemiczne dodawane do produktów spożywczych i leków
17.2.1.Barwniki i substancje zapachowe
17.2.2. Środki konserwujące
17.2.3.Przeciwutleniacze
17.2.4. Rozpuszczalniki
17.2.5.Substytuty tłuszczów
17.3.Symptomatologia zaburzeń chorobowych występujących po spożyciu dodatków do pokarmów
17.3.1. Nietolerancja siarczynów
17.3.2.Glutaminian monosodowy (MSG)
17.3.3.Barwniki
17.3.4.Benzoesany i parabeny
17.4. Niepożądane reakcje na antyutleniacze
17.4.1. Układ oddechowy
17.4.2. Zmiany na skórze
17.5. Nietolerancja napojów alkoholowych
17.6. Podsumowanie i uwagi końcowe

18. Metody diagnostyczne rozpoznawania atopii
18.1.Wywiady
18.2.Badania testowe skóry
18.3.Badania immunologiczne
18.3.1.Eozynofilia
18.3.2.Test eozynofilowy w rozpoznawaniu alergii na pokarmy
18.3.3.Oznaczenie IgE
18.4.Badania prowokacyjne
18.4.1.Próba spojówkowa
18.4.2. Próba nosowa
18.4.3.Próba oskrzelowa
18.4.4.Próby spożycia i eliminacji pokarmów
18.4.5.Próby prowokacji alergenami pokarmowymi

19. Rozpoznawanie alergii i nietolerancji pokarmowej w praktyce klinicznej
19.1.Rozmowa z pacjentem
19.2.Postępowanie diagnostyczne w przypadkach IgE-zależnej alergii na pokarmy
19.3.Rozpoznawanie Ige-zależnej alergii na pokarmy u dzieci
19.4.Rozpoznanie IgE-zależnej alergii na pokarmy u osób dorosłych
19.4.1. Ostre zaburzenia o charakterze anafilaktycznym
19.4.2. Przewlekłe zaburzenia o charakterze narządowym
19.5.Rozpoznawanie nietolerancji dodatków do pokarmów

20. Profilaktyka i leczenie
20.1.Postępowanie profilaktyczne u małych dzieci
20.2.Profilaktyka alergii i nietolerancji pokarmów u dzieci starszych i osób dorosłych
20.3.Leczenie przyczynowe i objawowe
20.3.1.Leczenie przyczynowe
20.3.2.Leczenie objawowe
20.3.2.1.Leczenie wstrząsu anafilaktycznego
20.3.2.2.Profilaktyczne leczenie farmakologiczne
20.4.Nowe metody leczenia chorób atopowych
20.5.Immunoterapia alergenowo-swoista
20.5.1.Immunoterapia doustna
20.5.2.Alergeny rekombinowane
20.5.3.Immunoterapia hirudina swoistymi peptydami
20.6.Immunoterapia alergenowo-nieswoista
20.6.1.Szczepionka przeciwalergiczna
20.6.2.Przeciwciała monoklonalne anty-IgE
20.6.3.Przeciwciała monoklonalne przeciwko limfocytom
20.6.4.Przeciwciała monoklonalne unieczynniające cytokiny
20.6.5.Inhibitory chemokin, modyfikatory sygnałów kostymulacyjnych i cząsteczek adhezyjnych
20.6.6.Terapia cytokinami
20.7.Probiotyki w leczeniu alergii pokarmowej
20.8.Pokarmy genetycznie zmodyfikowane – szansa czy grożenie?
20.9.Podsumowanie i refleksje końcowe