ZARYS AKAROLOGII ROLNICZEJ
Podręcznik dla studiujących ochronę roślin
J. BOCZEK
Wydawca: pwn
Rok wydania: 1980 WARSZAWA
Liczba stron: 356
Stan: DOBRY+ / BARDZO DOBRY, twarda oprawa, drobne zniszczenia oprawy, ksiązka nie czytana, nie uzywana, wykluczona z magazynu bibliotecznego
Koszt wysyłki: 8
_________________________
Przedmowa
W polskiej literaturze naukowej brakuje zupełnie nowego podręcznika o roztoczach (Acarida). Ta ważna gromada w typie stawonogów (Arthropoda), należąca do nadgromady pajęczaków (Arachnida), stanowi w przyrodzie bardzo liczny element fauny glebowej i naziemnej o bardzo zróżnicowanym trybie życia i skomplikowanym cyklu życiowym. Konieczność szerszej znajomości roztoczy wynika przede wszystkim stąd, że są one ważną i liczną, groźną grupą szkodników roślin i produktów żywnościowych. Roztocze występują wszędzie tam, gdzie są dostępne substancje organiczne, a więc w glebie, na rosnących roślinach, w magazynach zbożowych, składach ziół itp. Straty powodowane przez te maleńkie pajęczaki są bardzo dotkliwe i niejednokrotnie odczuwalne w gospodarce człowieka. I tak, w magazynach zbożowych może ulec zniszczeniu cały zapas ziarna lub mąki, jeśli warunki przechowywania sprzyjają rozmnożeniu się rozkruszków. Produkty te bywają nadgryzione, ulegają zagrzaniu i zbryleniu, nabierają nieprzyjemnego, słodkawego zapachu i nie nadają się ani do konsumpcji dla ludzi, ani na paszę dla zwierząt.
Wiele gatunków rozwija się w produktach spożywczych, a nawet w kondensatach i suszonych roślinach lekarskich. Bardzo poważne szkody na roślinach w czasie wegetacji powodują przę-dziorki (Tetranychidae) i szpeciele (Eriophyoidea). Pewne gatunki przędziorków stanowią stałe i poważne zagrożenie upraw szklarniowych warzyw i sadów owocowych. Szpeciele rozwijają się na krzewach i drzewach, powodują obumieranie liści, a często szpecą liście licznymi wyroślami i przebarwieniami.
Dla pełności obrazu należy wspomnieć o gatunkach żyjących w glebie, gdzie spełniają dużą rolę w rozkładzie materii organicznej, i o gatunkach drapieżnych zwalczających roztocze roślinożerne.
W książce tej znajdzie Czytelnik wszystkie wiadomości potrzebne do zrozumienia roli roztoczy w otaczającym nas świecie i obrony przed tymi pajęczakami tam, gdzie staje się to konieczne. Przejrzysty jej układ pozwala na szybkie i łatwe zorientowanie się w treści poszczególnych rozdziałów. Kompleksowo ujęty temat uwzględnia zarówno szerokie tło środowiska, w którym żyją roztocze i ich rolę, jak też systematykę, budowę zewnętrzną i wewnętrzną, znaczenie gospodarcze i zwalczanie. Z punktu praktycznego spojrzenia na szkodliwość roztoczy, szeroko omówił Autor zwłaszcza ich zwalczanie, zwracając szczególną uwagę na czynniki biotyczne (wrogowie naturalni), jak i abiotyczne, ograniczające występowanie roztoczy roślinożernych.
Zupełnie nową i bardzo ciekawą częścią książki jest rozdział ostatni, mówiący o roztoczach pyłu domowego i ich alergogen-nych właściwościach. Mało ludzi wie, że obecność tych drobnych pajęczaków w środowisku stałego przebywania człowieka jest przyczyną wielu uciążliwych dolegliwości i złego stanu zdrowia.
Autor jest specjalistą w dziedzinie badania roztoczy, profesorem Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego i należy z dużym uznaniem przyjąć napisaną przez niego książkę przedstawiającą całokształt informacji o roztoczach, bowiem wypełni lukę, jaka istnieje w fachowych podręcznikach dla studentów i pracowników ochrony roślin.
Władysław Węgorek
Spis treści
Wstęp.................. 9
1. Wiadomości ogólne.............. 12
1.1. Ogólna charakterystyka roztoczy........ 12
1.2. Znaczenie roztoczy dla człowieka........ 14
1.2.1. Roztocze jako wrogowie......... 14
1.2.2. Roztocze jako sprzymierzeńcy........ 16
1.3. Zbieranie i konserwacja roztoczy........ 17
1.3.1. Zbieranie ............. 17
1.3.2. Płyny konserwujące.......... 18
1.3.3. Utrwalanie............. 19
1.4. Budowa i rozwój roztoczy.......... 20
1.5. Podział systematyczny roztoczy......... 28
2. Roztocze jako szkodniki roślin.......... 31
2.1. Różnopazurkowce — Tarsonemidae....... 32
2.1.1. Charakterystyka ogólna......... 32
2.1.2. Gatunki szkodliwe........... 34
2.2. Przędziorki — Tetranychidae......... 44
2.2.1. Podstawowe wiadomości o budowie, biologii i zwalczaniu przędziorków........... 45
2.2.2. Rozprzestrzenienie........... 67
2.2.3. Rośliny żywicielskie.......... 69
2.2.4. Szkodliwość przędziorków ........ 72
2.2.5. Odporność roślin na przędziorki....... 77
2.2.6. Ogólne zalecenia przy zwalczaniu przędziorków . . 79
2.2.7. Klucz do oznaczania przędziorków...... 85
2.2.8. Przegląd gatunków szkodliwych (Tetranychidae) . . 88
2.3. Szpeciele — Eriophyoidea.......... 132
2.3.1. Podstawowe wiadomości o budowie, biologii i zwalczaniu szpecieli ............ 132
2.3.2. Rozprzestrzenienie i rośliny żywicielskie .... 147
2.3.3. Szkodliwość szpecieli.......... 148
2.3.4. Ogólne zalecenia przy zwalczaniu szpecieli .... 151
2.3.5. Klucz do oznaczania szpecieli........ 152
2.3.6. Przegląd gatunków szkodliwych (Eriophyidae) ... 157 2.4. Inne roztocze roślinożerne.......... 192
3. Wrogowie naturalni roztoczy roślinożernych...... 200
3.1. Dobroczynkowate — Phytoseiidae........ 203
3.1.1. Morfologia............. 203
3.1.2. Biologia i ekologia........... 205
3.1.3. Klucz do oznaczania dobroczynkowatych..... 210
3.1.4. Przegląd gatunków (Phytoseiidae)...... 215
3.2. Inne roztocze drapieżne........... 221
3.3. Owady drapieżne............. 222
4. Roztocze jako szkodniki produktów przechowywanych . . . 225
4.1. Podstawowe wiadomości o budowie i biologii..... 227
4.1.1. Morfologia i anatomia.......... 227
4.1.2. Biologia i ekologia........... 236
4.2. Rozprzestrzenienie i drogi inwazji........ 244
4.3. Produkty żywnościowe........... 245
4.4. Szkodliwość roztoczy magazynowych....... 248
4.5. Wykrywanie roztoczy w produktach . . . . . . . 252
4.6. Klucz do oznaczania roztoczy występujących w magazynach . 254
4.7. Przegląd gatunków rodziny rozkruszkowatych (Acaridae) . 262
4.8. Przegląd gatunków z rodziny roztoczkowatych (Glycyphagidae) 293
4.9. Wrogowie naturalni roztoczy magazynowych..... 305
4.10. Zwalczanie roztoczy magazynowych....... 312
5. Roztocze pyłu domowego i ich alergogenne właściwości . . . 320
5.1. Ogólna charakterystyka roztoczy z rodziny Pyroglyphidae . 322
5.1.1. Biologia.............. 324
5.1.2. Alergeny ............. 327
5.1.3. Zwalczanie............. 328
Literatura................. 330
Skorowidz................. 340
Wstęp
Roztocze są powszechnymi szkodnikami roślin na całym świecie — zarówno w warunkach polowych, jak i pod osłonami. Ze względu na szybki rozwój mogą dawać szereg pokoleń w ciągu roku, nawet do 4 w miesiącu i stąd łatwo tworzą masowe pojawy i rasy odporne na pestycydy. Odporność ta może być tysiące razy wyższa niż ras wrażliwych. Ponieważ są to bardzo małe zwierzęta, często nie są zauważane na roślinach, a ich uszkodzenia bywają mylone z objawami chorób wirusowych lub grzybowych. Szkodliwość ich jest wieloraka — bezpośrednia i pośrednia. Nawet występując nielicznie, mogą osłabiać wzrost roślin, wpływać ujemnie na jakość i ilość plonu, obniżać ich wartość dekoracyjną. W sadach, w chmielnikach, w szklarniach, a nawet na niektórych uprawach rolniczych, roztocze bywają szkodnikami najpoważniejszymi i najtrudniejszymi do zwalczania. Niektóre gatunki są ponadto wektorami chorób wirusowych, mikoplazma-tycznych i grzybowych atakujących rośliny. Mimo że roztocze nie mają skrzydeł łatwo rozprzestrzeniają się, gdyż są roznoszone z roślinami, z glebą i z wiatrem.
Roztocze są także poważnymi szkodnikami przechowywanych produktów spożywczych. W naszym kraju często są w przechowalniach szkodliwsze od owadów. Także i tutaj są przeważnie niezauważane, łatwo się mnożą, łatwo są roznoszone z produktami, opakowaniami i narzędziami. Szkodliwość ich w produktach spożywczych jest wieloraka. Zanieczyszczają te produkty i zagrzewają oraz zawilgacają je, a ponadto zjadają. Ponieważ stosowanie pestycydów do ochrony produktów spożywczych jest
ograniczone, stąd kłopotliwe jest ich zwalczanie. Liczne gatunki występujące w magazynach są tam zawlekane z pól, gdzie powszechnie występują, a więc również zapobieganie porażeniom produktów jest bardzo trudne.
Gatunki przechowalniane, jak i niektóre inne, wyspecjalizowane, występują powszechnie w domach, w pyle, w szczelinach podłóg, w łóżkach i meblach tapicerskich. Jak się niedawno okazało mają one silne alergogenne właściwości i stąd często wywołują kaszel, zapalenie skóry i inne schorzenia wrażliwych na te alergeny mieszkańców i pracowników. To sprawia, że szkodniki te są intensywnie badane i opracowuje się metody zapobiegania ich występowaniu w domach, a zwłaszcza w żłobkach i przedszkolach.
Mimo że roztocze — podobnie jak owady — są stawonogami, jako zwierzęta bardzo małe, na granicy widzialności oka, były pomijane w badaniach. Nieproporcjonalnie mało miejsca w stosunku do owadów zajmują również ich opisy we wszelkich podręcznikach.
Dopiero w ciągu kilkunastu ostatnich lat badania nad nimi znacznie się nasiliły. Do dużo lepszego ich poznania przyczyniły się ponadto nowe metody badawcze, zwłaszcza elektronowy mikroskop skaningowy, możliwości pomiaru oddychania tych zwierząt za pomocą nurków kartezjańskich, mikrometody biochemicznej itp.
Rozwój akarologii rozpoczął się w XIX wieku. Duże zasługi w jej rozwoju położyli tacy badacze, jak: P. A. Latreille, A. Du-ges, De Geer, C. L. Koch, A. M. Michael, P. Kramer, Megnin, G. Canestrini, A. Berlese, E. Reuter, H. Vitzhum, A. Nalepa, A. C. Oudemans, a z badaczy ostatniego okresu: M. Sellnick, F. Grandjean, E. W. Baker, G. W. Wharton, A, M. Hughes, N. G. Bregetova i wielu innych.
Akarolodzy obecnie wymieniają swoje osiągnięcia na kongresach akarologicznych, których odbyło się dotychczas 5 (Stany Zjednoczone 1963, 1978, W. Brytania 1967, Czechosłowacja 1971, Austria 1974).
Wydawane są dwa specjalistyczne czasopisma: Acarologia (Paryż) i Journal oj Indian Acarology (Bangalore).
W Polsce do okresu II wojny światowej były opracowywane
jedynie mechowce (W. Kulczyński). Rozwój tej nauki nastąpił u nas dopiero w latach pięćdziesiątych. Rozwinięto badania nad roztoczami pasożytniczymi dla zwierząt i ich epidemiologicznym znaczeniu (Rajski 1963), nad roztoczami wodnymi, glebowymi i żyjącymi na roślinach oraz w produktach przechowywanych (Boczek 1962). Badania nad roztoczami ważnymi dla ochrony roślin prowacbone są głównie w SGGW — AR w Warszawie, w Instytutach Warzywnictwa i Sadownictwa w Skierniewicach, w Instytucie Ochrony Roślin w Poznaniu.
Postęp w akarologii w ciągu ostatnich lat jest bardzo duży i stąd było celowe przygotowanie obszerniejszego opracowania, w którym czytelnik znajdzie bieżące informacje o roztoczach ważnych w ochronie roślin. Książka ta jest przeznaczona dla studentów specjalizujących się w ochronie roślin, ale z pewnością będzie ona także pomocą w pracy pracowników terenowej służby ochrony roślin.
