Poznań 2005
296 str., wys. 24 cm
stan dobry



SPIS TREŚCI
UWAGI WSTĘPNE ............................................. 7
1. Temat i cel pracy .......................................... 7
2. Stan badań ............................................... 9
3. Podstawa źródłowa......................................... 18
Rozdział I. REFORMY W KOŚCIELE EUROPEJSKIM I KOŚCIÓŁ POLSKI 24
1. Reformy w Kościele europejskim............................. 24
2. Kościół polski do pontyfikatu Henryka Kietlicza................ 43
Rozdział II. KIETLICZE W POLSCE I POCZĄTKI RZĄDÓW
METROPOLITARNYCH HENRYKA (1[zasłonięte]199-12) ................... 51
1. Wokół pochodzenia rodu Kietliczów.......................... 51
2. Henryk Kietlicz arcybiskupem............................... 59
3. Pierwsze lata pontyfikatu ................................... 64
Rozdział III. DRUGA FAZA RZĄDÓW METROPOLITARNYCH
(1[zasłonięte]206-12) .................................................... 69
1. Pierwszy spór kościelno-polityczny........................... 69
A. Geneza konfliktu - zasięg terytorialny postanowień w Łęczycy . 69
B. Wykształcenie się i konsolidacja antagonistycznych stronnictw politycznych (obóz Laskonogiego - koalicja Leszka Białego, Odonica i Kietlicza) ..................................... 76
C Wystąpienie Kietlicza przeciwko księciu Władysławowi
i początek sporu ........................................ 83
2. Pobyt arcybiskupa w Stolicy Apostolskiej w styczniu 1207 roku ... 94
A. Podróż do Rzymu ....................................... 94
B. Bulle dotyczące sporu z Laskonogim ....................... 95
C Dokumenty dotyczące reformy kościelnej................... 103
D. Bulle związane z konsolidacją stronnictwa arcybiskupiego..... 111
E. Ogólna charakterystyka wydanych pism.................... 117
3. Walka o reformę i usamodzielnienie się Kościoła polskiego....... 119
A. Powrót do Polski i pierwsze prace reformatorskie............. 119
B. Bulla Significavit nobis i druga podróż do Rzymu ............ 135
G Wybór Pawła na biskupa poznańskiego..................... 155
D. Działalność do soboru laterańskiego IV..................... 163
Rozdział IV MISJA PRUSKA ZA RZĄDÓW ARCYBISKUPA HENRYKA.......... 186
1. Misja łekneńska opata Godfryda............................. 186
2. Misja pod kierownictwem biskupa Chrystiana................. 191
3. Rola arcybiskupa Henryka w misji ........................... 202
Rozdział V TRZECIA FAZA RZĄDÓW METROPOLITARNYCH
(1[zasłonięte]215-12) .................................................... 204
1. Udział polskiej delegacji w obradach soboru laterańskiego IV..... 204
A. Sobór laterański IV w dziejach Kościoła .................... 204
B. Uchwały laterańskie regulujące sprawy istotne
dla Kościoła polskiego ................................... 206
2. Próby realizacji postanowień soborowych...................... 213
A. Działalność synodalna metropolity........................ 213
B. Zatarg z biskupem płockim Gedką ........................ 222
C Odwrócenie sojuszy i rozpad stronnictwa arcybiskupiego...... 230
ZAKOŃCZENIE................................................ 242
WYKAZ SKRÓTÓW ............................................ 245
BIBLIOGRAFIA ................................................ 246
1. Źródła ................................................... 246
A. Źródła rękopiśmienne ................................... 246
B. Źródła drukowane....................................... 246
2. Opracowania.............................................. 251
SUMMARY.................................................... 293
UWAGI WSTĘPNE
1. TEMAT I CEL PRACY
Bohaterem niniejszej pracy jest Henryk Kietlicz - arcybiskup gnieźnieński, pełniący swa funkcję w latach 1[zasłonięte]199-12. Dwadzieścia lat jego rządów to czas wielkich przemian zarówno w Kościele polskim, jak i powszechnym, oraz rozdrobnionym na dzielnice państwie Piastów Przełom XII i XIII wieku to okres starcia się idei silnej władzy książęcej, reprezentowanej przez władcę wielkopolskiego Władysława Laskonogiego, z decentralistycznym programem episkopatu, możnowładztwa i młodszych książąt piastowskich. To także czas reform w łonie samego Kościoła zmierzających do podniesienia dyscypliny kleru i poprawy jakości ewangelizacji. To czas pontyfikatu wybitnego papieża Innocentego III i wielkiego soboru laterańskiego IV To wreszcie czas zbrojnej ewangelizacji - krucjat do Ziemi Świętej i Prus, hiszpańskiej reconquisty ora2 świętej wojny wypowiedzianej heretykom na południu Francji. To także okres interesujących przemian politycznych na ziemiach polskich: upadku pryncypatu, walk między zwaśnionymi potomkami Bolesława Krzywoustego, wzrostu roli możnowładztwa w państwie, zwracania się słabszych książąt w stronę episkopatu polskiego i Stolicy Apostolskiej.
Jak widać, czasy w których przyszło żyć naszemu bohaterowi były niezwykle interesujące. Podobnie i sama osoba arcybiskupa. Nie był on jedynie szarym ordynariuszem swej diecezji wykonującym obowiązki pierwszego duszpasterza w prowincji kościelnej, ale prawdziwym mężem stanu. Jak każda wielka indywidualność także i arcybiskup był osobą wzbudzającą liczne kontrowersje zarówno wśród sobie współczesnych, jak i dzisiejszych historyków I właśnie te kontrowersje, dodajmy kontrowersje trwające do chwili obecnej w historiografii, są bodźcem, który skłonił nas do napisania tej pracy. W naszym odczuciu istnieje potrzeba przyjrzenia się po raz kolejny arcybiskupowi Kietliczowi i przeanalizowania jego postępowania. Możliwie dogłębne poznanie jego działań i okoliczności im towarzyszących wydaje się koniecznym krokiem zmierzającym do lepszego zrozumienia przełomu XII i XIII stulecia.
Praca niniejsza w zamierzeniu autora ma być biografią arcybiskupa Kietli-cza i jak każda praca monograficzna w sposób możliwie najdokładniejszy odtworzyć działania bohatera. Nie może to być jednak tylko sucha relacja o czynach jednostki. Aby lepiej zrozumieć działania arcybiskupa, nie sposób pominąć zagadnień natury czysto politycznej, nawet wtedy, gdy pozornie nie
będą miały one bezpośredniego z nim związku. Pisząc o działalności Kietlicza nie możemy zapomnieć także o tle europejskim, zwłaszcza odnośnie jego wysiłków reformatorskich. W tym sensie książka ta będzie pewną paralelą do znakomitych prac z serii „Papste und Papsttum" ukazujących historię lokalnych Kościołów za pontyfikatu Innocentego III. Założenia te wpłynęły już na sam tytuł pracy w którym podkreślamy nasze zainteresowanie zarówno działalnością kościelną jak i polityczną arcybiskupa. Na tę pierwszą składać się będą przede wszystkim poczynania reformatorskie metropolity oraz - na ile pozwoli skąpa podstawa źródłowa - jego działalność fundacyjna. Pod pojęciem działalności politycznej kryć się będą natomiast wszelkie posunięcia metropolity jako przywódcy „stronnictwa młodszych książąt. Rzecz jasna obu tych sfer nie sposób rozdzielić - działalność polityczna była przecież środkiem mającym na celu wywalczenie libertatis ecclesiasticae. Tak więc, w pracy naszej odrzuciliśmy układ rzeczowy na korzyść chronologicznego. Założenia te zdeterminowane zostały przede wszystkim dostępną podstawą źródłową, która na przykład tylko w bardzo ograniczonym stopniu pozwala na odtworzenie działalności Kietlicza jako ordynariusza diecezji gnieźnieńskiej.
W rozdziale pierwszym, wprowadzającym, w sposób możliwie jak najbardziej syntetyczny, przedstawimy kluczowe momenty historii Kościoła z punktu widzenia kształtowania się tendencji reformatorskich. Znajdzie się tu więc miejsce na pokazanie reform Grzegorza VII i jego poprzedników, także z uwzględnieniem aspektów prawno-doktrynalnych. Szczególnie wiele uwagi poświęcimy rzecz jasna, okresowi zasiadania na papieskim tronie Innocentego III, który niewątpliwie odcisnął znaczące piętno na działaniach arcybiskupa Henryka Kietlicza. Dodatkowo, bardziej skoncentrujemy się na polityce Stolicy Apostolskiej wobec pozostałych państw środkowoeuropejskich, a wiec Węgier i Czech, które dostarczą nam materiału porównawczego.Postaramy się wreszcie na koniec pokazać sytuację Kościoła polskiego na tle ogólnoeuropejskim, uwidaczniając opóźnienia jakie miały w nim miejsce w stosunku do procesów zachodzących na Zachodzie.
Następnie w trzech kolejnych rozdziałach (II, III i V) przedstawimy cały pontyfikat arcybiskupi Henryka Kietlicza. Za cezury wyznaczające podział na trzy tazy jego rządów, uznaliśmy wybuch tzw. pierwszego sporu kościelno--politycznego w 1206 roku oraz wyjazd polskiej delegacji na obrady soboru late-rańskiego IV w 1215 roku. Zanim przystąpiliśmy jednak do zrekonstruowania pierwszych lat rządów Henryka, postanowiliśmy - na tyle dokładnie na ile to było możliwe - odtworzyć pochodzenie rodu Kiethczów. Podobnie rozdział trzeci rozpoczęliśmy od analizy „sytuacji wyjściowej" powstałych w początku XIII wieku obozów politycznych - stronnictwa Władysława Laskonogiego oraz koalicji
Leszka Białego, Odonica i Kietlicza. Zwróciliśmy tu także uwagę na skutki, jakie przyniósł synod w Łęczycy z 1180 roku.
Z toku narracji wyłączyliśmy oddzielny problem, jaki stanowiła sprawa misji pruskiej, której patronował przez szereg lat sam arcybiskup jako legat papieski. Wyłączenie tego zagadnienia z głównego wątku narracji wydaje się koniecznym uproszczeniem konstrukcji pracy. Sprawa misji pruskiej jest bowiem sama w sobie dość skomplikowana, rozciągnięta na wiele lat i posiada ogromną literaturę przedmiotu. Jesteśmy jednocześnie świadomi wad takiego rozwiązania - kwestia pruska stanowiła przecież integralną część polityki Kietlicza już od chwili objęcia przez niego stolca arcybiskupiego.
2. STAN BADAŃ
W niniejszej pracy wykorzystano wcale niemały dorobek historiograficzny odnoszący się do czasów, w których żył arcybiskup Henryk Kietlicz. Wielość ta jest jednak pozorna, gdyż jeśli przyjrzymy się bliżej tym opracowaniom okaże się, że skupiają się one jedynie na kilku zagadnieniach, często interesujące nas problemy traktując marginalnie. Stąd w pracy naszej musieliśmy wykorzystać obszerną literaturę przedmiotu, literaturę - dodajmy - bardzo rozproszoną. Właśnie to rozproszenie uniemożliwiło nam omówienie wszystkich opracowań w niniejszym przeglądzie. Tutaj skupimy się jedynie na pracach najważniejszych, odsyłając równocześnie zainteresowanego czytelnika do bibliografii zamieszczonej na końcu pracy i licznych przypisów.
Na wstępie trzeba omówić prace monograficzne zajmujące się samym arcybiskupem. Postać ta znajdowała się już w kręgu zainteresowania najstarszych biografistów polskich: Bartosza Paprockiego, Szymona Okolskiego, Stefana Damalewicza, Franciszka Rzepnickiego, Stanisława Bużeńskiego'' i Kacpra Niesieckiego. Opracowania te - poza dziełem S. Damalewicza, który znał niektóre dokumenty wielkopolskie - są jedynie, idącymi za B. Paprociom, przeróbkami życiorysu zamieszczonego przez Jana Długosza w Katalogu arcybiskupów gnieźnieńskich. Wspominają o Kietliczu także Samuel Nakielski
oraz Marcin Kromer. Wykorzystując te dzieła powstał krótki biogram arcybiskupa autorstwa Kazimierza W Wójcickiego, pełen jednak błędnych domysłów autora. Postęp w badaniach nastąpił dopiero z chwil;} wydania Kodeksu dyplomatycznego Wielkopolski, co umożliwiło Janowi Korytkowskiemu opublikowanie pierwszej obszernej biografii Henryka Kietlicza. Jest to praca prezentująca się przynajmniej pod względem samej faktografii zupełnie nieźle. Zasadniczym jej minusem jest przesadne uwielbienie autora dla osoby arcybiskupa Kietlicza. Przestaniemy dziwić się temu jednak, gdy przypomnimy sobie kim był autor - ksiądz prałat w katedrze gnieźnieńskiej. Od tych błędów wolna jest świetna rozprawa zasłużonego badacza dziejów Kościoła polskiego Władysława Abrahama, który w swym Pierwszym sporze kościelno-politycznym w Polsce przedstawił pierwszy etap walki Kietlicza o przywileje, stoczonej z księciem Władysławem Laskonogim. Wielką zasługą tego historyka było zwrócenie uwagi na ścisłą współpracę arcybiskupa ze Stolicą Apostolską oraz, czego niedoceniali pierwsi recenzenci, uznanie przełomowego znaczenia przywileju łęczyckiego z 1180 roku dla kształtowania się stosunków państwo - Kościół w Polsce. Miał rację Józef Umiński pisząc, że „jest to praca torująca drogę, wszystkim, którzy o arcybiskupie piszą lub kiedykolwiek pisać będą". Na kolejną większą pracę o gnieźnieńskim metropolicie przyszło czekać trzydzieści lat, do czasu pojawienia się biografii autorstwa innego znawcy średniowiecznej historii Kościoła, J. Umińskiego. Praca księdza Umińskiego już w momencie ukazania się wzbudziła ogromne kontrowersje i spotkała się z negatywną, momentami bardzo ostrą krytyką Romana Gródeckiego. Zgadzając się w ogólnych zarysach z uwagami recenzenta musimy przyznać, że mimo wielu niedostatków praca J. Umińskiego stanowiła dla nas niejako przewodnik po plątaninie zdarzeń z odległej przeszłości. Jest to praca bogata w faktografię, widać, że jej autor był badaczem sumiennym i pracowitym. Jednak już po lekturze pierwszych stron możemy przekonać się, że nie zawsze był on w stanie pozbyć się subiektywizmu w swych ocenach i interpretacjach. Józef Umiński popadł w tak skrajne uwielbienie dla
swego bohatera, że wszystkie wydarzenia widział jako walkę dwóch nienawidzących się nawzajem sil: obozu Kietlicza i Laskonogicgo, przy czym ten drugi zawsze jest uosobieniem wszelkiego zla. Chyba nie będzie przesada, gdy powiemy że iest to książka napisana cum nuixima im przeciw Laskonogiemu i cum summo studiów interesie Kietlicza. Z nowszych biografii arcybiskupa Kietlicza mamy tylko krótkie artykuły Kazimierza Tymiemeckiego, Franciszka Kryszaka, Antoniego Gąsiorowskiego, Janusza Dyla, Krzysztofa Rafała Prokopa oraz Marcelego Kosmana. Na uwagę zasługuje również artykuł Jerzego Wyrozumskiego opublikowany w związku z obchodami tysiąclecia archidiecezji gnieźnieńskiej, w którym autor w telegraficznym skrócie przedstawi! najważniejsze osiągnięcia pontyfikatu metropolity i podjął próbę oceny jego działalności. Podobnie syntetyczne ujęcie działalności Henryka Kietlicza znajdujemy w pracy Urszuli Borkowskiei OSU omawiającej stosunki papieża Innocentego III z Polską i Węgrami.
Omawiając podstawową literaturę przedmiotu nie sposób pominąć prac o charakterze bardziej ogólnym. Nadal najlepszym wprowadzeniem w historię XIII wieku jest dzieło Stanisława Zachorowskiego Studia do dziejów XIII wieku w pierwszej jego połowie. Wiele zawdzięczamy także doskonałej rozprawie R. Grodeckiego Dzieje wewnętrzne Polski w XIII wieku. Do nakreślenia wydarzeń politycznych: walki o tron krakowski i Wielkopolskę podstawowe znaczenie maja prace Oswalda Balzera i Adama Kłodzińskiego, a z nowszych Gerarda Labudy i Macieja Przybyła. Do stosunków śląskich podstawową jest praca Benedykta Zientary oraz nieco starsza książka Tadeusza Silnickiego. (...)

Słowa kluczowe: