Marek Masnyk


GRANICA POLSKO — NIEMIECKA NA GÓRNYM ŚLĄSKU

W POLITYCE POLSKI I MOCARSTW ZACHODNIOEUROPEJSKICH

W 1921 ROKU


Na okładce wykorzystano plakat z okresu plebiscytu
na Górnym Śląsku


rok wyd. 2005, stron 273, przypisy, wykaz ważniejszych organizacji i instytucji,
noty biograficzne, miękka oprawa foliowana, format ok. 23,5 cm x 16,5 cm


Z notatki wydawniczej :

W książce zamieszczono blisko 144 dokumenty — raporty polityczne, telegramy dyplomatyczne,
memoriały, instrukcje — sporządzane przez polskie służby dyplomatyczne i konsularne.
Odzwierciedlają one głównie stosunek rządu polskiego do sprawy państwowej przynależności Górnego Śląska w 1921 roku.
Wiele z tych dokumentów ujawnia kulisy podejmowanych działań, stanowisko poszczególnych polityków
i środowisk społecznych w tzw. sprawie śląskiej, a także stosunek rządów, parlamentów i opinii publicznej
państw europejskich, Stanów Zjednoczonych i Japonii do sprawy przynależności państwowej Górnego Śląska.

Książka skierowana jest do zawodowych historyków, studentów, a także do miłośników historii Śląska.



Szczegółowy spis treści który w języku polskim obejmuje ponad 11 stron drobną czcionką
ze względów objętościowych nie może być umieszczony w opisie aukcji.

W zamian poniżej kompletny wstęp (bez przypisów) do książki :

Dorobek polskiej historiografii w zakresie edycji źródeł do międzywojennych dziejów Śląska należy uznać za zadowalający.
Podejmowane w przeszłości różnorodne analizy istniejącego w tej dziedzinie dorobku naukowego wskazywały zarazem
na potrzebę „planowego wydawania źródeł wedle konkretnego planu". Na zasadność tego postulatu zwracał uwagę Leonard Smołka,
przypominając jednocześnie, że realizacja tak ambitnego zamierzenia napotykała ciągle różnorakie trudności
(organizacyjne, finansowo-wydawnicze). Nie sposób również nie dostrzec bariery natury psychologicznej, wynikającej
z pewnej niechęci do podejmowania przez badaczy tego rodzaju inicjatyw, w myśl żywionego przez nich przekonania
o niewielkim znaczeniu tego typu publikacji przy ocenie dorobku naukowego w postępowaniu awansowym.

Wśród wydawnictw źródłowych poświęconych historii Śląska w okresie międzywojennym szczególnie dużo miejsca zajmują te,
które dotyczą okresu walk z lat 1919—1921, choć ostatnio odnotowano także cenne inicjatywy w zakresie edycji źródeł
traktujących o różnych przejawach polsko-niemieckiego konfliktu narodowościowego.
Pierwsze prace o charakterze źródło­wym opublikowano jeszcze w okresie międzywojennym, a dotyczyły one różnych aspektów
powstań śląskich. Lata powojenne zaowocowały przede wszystkim obfitym dorobkiem, i to nie tylko polskiej historiografii,
dotyczącym powstań śląskich i plebiscytu. Nie zaniechano także edycji źródeł , wśród których największe znaczenie dla poznania
dziejów powstań śląskich ma trzytomowy zbiór dokumentów, których publikowanie rozpoczęto w 1963 r. i dotąd nie doprowadzono
do końca. Nie można również zapomnieć o licznych przedwojennych i powojennych wydawnictwach specjalistycznych,
poświęconych sprawie granic Polski na konferencji paryskiej, o archiwum politycznym Ignacego Paderewskiego oraz
o papierach Eugeniusza Romera.

Wśród wydawnictw źródłowych o charakterze szczegółowym, zawierających zbiory dokumentów do poszczególnych wydarzeń
z lat 1919—1921, wymienić należy przede wszystkim kolekcję Stanisława Baczyńskiego, szefa referatu operacyjnego
Centrali Wychowania Fizycznego (POW) na Górnym Śląsku i III wydziału operacyjnego Dowództwa Obrony Plebiscytu.
Walory dokumentacyjne mają nadto fragmenty polskiej i francuskiej dokumentacji wojskowej publikowane przez Andrzeja Brożka,
relacje Macieja Mielżyńskiego, Wojciecha Korfantego i gen. Stanisława Szeptyckiego, dotyczące III powstania śląskiego,
oraz wydane przed kilkoma laty rozkazy baonu tarnogórskiego z walk powstańczych 1921 r.
Takiż charakter mają liczne, publikowane pojedynczo lub w niewielkich zbiorach, dokumenty odnoszące się do zagadnień politycznych,
społecznych i gospodarczych Śląska z okresu walk o jego przynależność państwową.

Pierwsza część III tomu Źródeł do dziejów powstań śląskich ukazała się trzydzieści lat temu. Wspomniany tom obejmuje
dokumenty dotyczące czterech pierwszych miesięcy 1921 r., a ściślej rzecz biorąc — okresu od 1 stycznia do 2 maja tego roku.
Dominują w nim dwa nurty. Pierwszy obejmuje wydarzenia związane z przygotowaniami do plebiscytu, polsko-niemiecką walkę o głosy,
wynik plebiscytu, jego interpretację oraz nastroje ludności górnośląskiej. Drugim nurtem jest konspiracyjna działalność
Polskiej Organizacji Wojskowej Gór­nego Śląska i przygotowania do wybuchu III powstania śląskiego.
Dość długie oczekiwanie na kolejny tom źródeł skłoniło mnie do opracowania wyboru dokumentów odnoszących się
do różnorodnych działań polskiej dyplomacji na rzecz najbardziej korzystnego dla Polski podziału obszaru plebiscytowego.

W niniejszym zbiorze zamieszczono 144 dokumenty — raporty polityczne, telegramy dyplomatyczne, memoriały, instrukcje —
sporządzone głównie przez polskie służby dyplomatyczne i konsularne. Prezentowana dokumentacja przede wszystkim
odzwierciedla stosunek rządu polskiego do sprawy przynależności Górnego Śląska.
Jest rzeczą oczywistą, że niemożliwe i niecelowe byłoby publikowanie wszystkich materiałów źródłowych.
Ich obfitość zmusza do selekcji. Potrzeba dokonania wyboru wynikała także z koniecz­ności rezygnacji z materiałów
opublikowanych wcześniej. Wyjątek stanowi dokument 9 — raport polityczny Wojciecha Korfantego z 7 stycznia 1921 r.
— zamieszczony we wspomnianym III tomie Źródeł.

Przedstawione dokumenty zdeponowane są w Archiwum Akt Nowych w Warszawie. Większość publikowanych dokumentów (29—144)
pochodzi z okresu maj—sierpień 1921 r., a więc od wybuchu III powstania śląskiego do przekazania sprawy podziału Górnego Śląska
pod arbitraż Ligi Narodów. Tylko niewielka ich część dotyczy genezy wybuchu III powstania oraz stosunku rządu polskiego,
ale nie tylko, do jego wybuchu. W publikowanym zbiorze dokumenty odnoszące się do okresu po 6 maja 1921 r. dotyczą
działań na rzecz najbardziej korzystnego dla Polski podziału obszaru plebiscytowego. Wiele dokumentów ujawnia kulisy
podejmowanych działań, stanowisko poszczególnych polityków, ugrupowań politycznych i środowisk społecznych
w tzw. sprawie śląskiej, a także stanowisko rządów, parlamentów i opinii publicznej państw europejskich, Stanów Zjednoczonych i Japonii
w kwestii przynależności państwowej Górnego Śląska.

Tylko 8 dokumentów pochodzi sprzed 1921 r. Pierwszy z nich jest fragmentem opracowanego przez Biuro Prac Kongresowych
programu polsku dążeń rewindykacyjnych na Śląsku. Stanowi więc doskonały „punkt wyjścia" do głównego, tytułowego zagadnienia
walki o granicę polsko-niemiecką na odcinku górnośląskim. Pozostałe dotyczą głównie regulaminu głosowania na Górnym Śląsku
oraz prognozy jego wyniku. Plebiscyt był bowiem jedynie warunkiem, od którego spełnienia uzależnione było wytyczenie granicy
polsko-niemieckiej. Stąd też zapisy regulaminu głosowania, zdefiniowanie wotanta, jak też pozostałe czynniki związane z plebiscytem
miały ogromny wpływ na wyniki głosowania. Już 13 czerwca 1919 r., a więc na kilka miesięcy przed ukonstytuowaniem się MKRiPleb.,
ogłoszono jeden z pierwszych projektów regulaminu głosowania na Górnym Śląsku (dokument 2).
Przewidywał on dopuszczenie do głosowania tzw. emigrantów. Należy przypuszczać, że autorzy tego projektu wywodzili się
z kręgu polskich ekspertów. Jest więcej niż prawdopodobne, że dopuszczenie emigrantów do głosowania znalazło się w aneksie
do art. 88 traktatu wersalskiego na wyraźne życzenie legacji polskiej.
Kazimierz Rakowski, szef delegacji śląskiej w Paryżu w sprawozdaniu na temat działalności ekspertów napisał:
„Za sprawą Romera zrobiono dwa kardynalne błędy, jeżeli chodzi o paragraf 88 traktatu wersalskiego. Romer był tym, który na mocy cyfr,
widocznie nie dość sprawdzonych, ale w każdym razie błędnych, umotywował przyłączenie do terenu plebiscytowego okolic czysto niemieckich,
jak Głubczyce, Prudnik i cz. kluczborskiego. Profesor Romer — jak zaznaczają świadkowie naoczni był również tym,
który popierając swoje dowodzenia masą cyfr wniósł na posiedzenie delegacji pokojowej poprawkę do paragrafu 88,
dotyczącego głosowania emigrantów. Delegacja wobec stanowczej tezy ekspertów nie miała argumentów, ażeby je obalić [...]".

Kolejne polskie projekty regulaminu głosowania, opracowane na początku 1920 r. i później, zdecydowanie odcinały się od tezy
o dopuszczeniu emigrantów do udziału w plebiscycie (dokument 5). Oficjalne stanowisko polskiej dyplomacji w tej sprawie
znalazło wyraz dopiero 21 września 1920 r. w nocie polskiego posła w Paryżu Maurycego Zamoyskiego do Julesa Cambona,
w której — w bardzo łagodnej formie — sugerowano, że dopuszczenie 200 tys. emigrantów do głosowania w istotny sposób zaważy
na jego ostatecznym wyniku.

Przygotowując dokumenty do druku, zastosowano ogólnie obowiązujące zasady edytorskie. Zachowano układ chronologiczny,
a pisma publikowane są w całości. Niewielką tylko część dokumentów zamieszczono we fragmen­tach. W nagłówkach pominięto
adresy, znaki kancelaryjne, numery rozdziel­ników, odręczne uwagi nadawców i adresatów tych pism (czasami trudne do odczytania).
Najistotniejsze elementy opisu dokumentów uwzględnione zo­stały w nagłówkach. Poszczególne dokumenty opatrzono przypisami wyjaś­niającymi.
W przypisach tych zrezygnowałem z objaśnień dotyczących osób, których nazwiska występują w tekście, a także partii, organizacji
i instytucji przywoływanych w dokumentach.
Zamiast tego sporządziłem noty, w których zawarto — o ile to było możliwe — podstawowe dane biograficzne, oraz analogiczny
wykaz partii, organizacji i instytucji.

Przygotowanie tych dokumentów do publikacji byłoby znacznie trudniejsze, gdyby nie pomoc mojej żony dr Bożeny Malec-Masnyk,
której jestem głęboko wdzięczny za okazaną pomoc podczas ich gromadzenia i opracowywania.

Stan bardzo dobry

(po latach nieco wyblakła okładka)

Nie wysyłam za pobraniem !