SPIS TREŚCI
Przedmowa 7
Wstęp 9
Rozdział I
ORGANIZACJA PRODUKCJI , 15
1. Wprowadzenie 15
2. Produkcja dworska 16
3. Produkcja cechowa 23
4. Manufaktury 28
5. Import i wzornictwo 33
Przypisy do rozdziału I 37
Rozdział II
TYPY I FORMY ARTYSTYCZNE 41
1. Słowo wstępne . 41
2. Kolebka 42
3. Brożek 46
4. Kotczy i brożek XVII w 48
5. Kareta 53
6. Berlina 67
7. Karetka 72
8. Lando i landolet 74
9. Kolaska ' 76
10. Powozy ogrodowe 78
11. Pojazdy okolicznościowe 81
12. Wozy pogrzebowe 88
13. Sanki 89
14. Przemiany stylowe 99
Przypisy do rozdziału II 107
Rozdział III
SPOŁECZNO-OBYCZAJOWA ROLA POJAZDU PARADNEGO 113
1. Słowo wstępne 113
2. Reprezentacja państwa — królewska 114
3. Reprezentacja poprzez służbę dyplomatyczną 119
4. Prestiż osobisty 123
5. Moda i obyczaje życia codziennego 128
Przypisy do rozdziału III 132
Aneksy
135
Objaśnienia skrótów
Bibliografia ....
Summary ' ■ ■ ■ 56
Resume ' 161
Zusammenfassung ....
Spisy ilustracji
Indeks terminów specjalistycznych
Ilustracje . . ^43
251
PRZEDMOWA
Rzadko się zdarza, aby niebadany dział sztuki został opracowany zarówno w ujęciu źródłowo-analitycznym, jak i syntetycznym przez jednego specjalistę. Tak się stało w przypadku pojazdów paradnych w dawnej Polsce, które doczekały się gruntownego i wszechstronnego studium dokonanego przez dr Teresę Żurawską. Do tego zadania była predestynowana z racji swojego miejsca pracy. Od 1968 r. sprawuje opiekę w Muzeum — Zamku w Łańcucie nad słynną powozownią Potockich z licznymi pojazdami konnymi z XIX i początku XX wieku. Dr Żurawską nie poprzestała na praktycznej działalności muzealnej w swej pla¬cówce, którą pięknie rozwinęła, ale podjęła się prekursorskiej pracy teoretycznej, przeprowadzając badania nad dziejami pojazdów paradnych w dawnej Polsce. Owocem tych szeroko zakrojonych działań stalą się — oprócz kilku artykułów naukowych — książka „Polskie powozy" obejmująca wiele stuleci, od średnio¬wiecza do XX wieku, pięknie wydana przez Ossolineum w 1982 r. Doskonalony warsztat naukowy pozwolił na podjęcie pogłębionych badań nad pojazdami paradnymi w Polsce od XVI-XVIII wieku, już w formie rozprawy doktorskiej obronionej w maju 1982 r. w Instytucie Sztuki PAN w Warszawie. Dr Żurawską podjęła się trudnego zadania nie tyłko odszukania i przestudiowania reliktów pojazdów staropolskich w zbiorach krajowych i zagranicznych. Zebrała imponu¬jący materiał ikonograficzny i dotarła do cennych źródeł dzięki żmudnym poszukiwaniom w licznych archiwach. Badania te pozwoliły Jej nie tyłko na charakterystykę organizacji produkcji pojazdów i ujawnienie ośrodków pro¬dukcyjnych w Polsce, ale także na odtworzenie bogatego, dawno zapomnianego, specyficznego słownictwa związanego z typami pojazdów i ich wyposażeniem. Ważnym osiągnięciem jest ujawnienie i opisanie wielkiej ilości typów pojazdów, wnikliwe określenie ich europejskiej genezy lub specyficznie polskiego pocho¬dzenia.
Dr Teresa Żurawską jako historyczka sztuki specjalnie zwróciła uwagę na formę artystyczną pojazdów paradnych, które zwiaszcza pod koniec XVII w., w okresie baroku rozwiniętego były arcydziełami sztuki snycerskiej i malarskiej. Najlepszym tego dowodem są zidentyfikowane przez dr Żurawską trzy karety królewskie Jana III Sobieskiego, z których była zmontowana ambona w kościele w Radaczu w połowie XVIII wieku. Ta naukowo doniosła identyfikacja była niezwykłą dla Autorki przygodą intelektualną, która przysporzyła Jej wiele zasłużonego rozgłosu, ale i polemik z zazdrosnymi o sukces niektórymi kolegami po fachu. Zachowane elementy królewskich karet z pięknymi malowidłami alegoryczno-heraldycznymi stały się największą rewelacją na wystawie „Chwała i sława Jana III", zorganizowanej w Wilanowie w 1983 roku z okazji 300-lecia
zwycięskiej bitwy pod Wiedniem. Należy w tym miejscu wspomnieć o cennej współpracy utalentowanego młodego artysty-plastyka mgr Wrzeslawa Żuraw-skiego, syna Autorki, który nie tylko wykonał piękne i precyzyjne rysunki do książki, ale też zaangażował się w sprawę wiłanowskiej ekspozycji i rekonstrukcji karet królewskich.
Zalety formalne i merytoryczne rozprawy dr Teresy Żurawskiej podkreślił recenzent prof. dr Zdzisław Żygułski (jun.), który stwierdził, że praca „zbu¬dowana została na szerokiej i mocnej podstawie źródłowej, oparta o bogate doświadczenie (...) Autorka świetnie zna ewolucję konstrukcyjną i dekoracyjną reprezentowanych pojazdów, rzec by się chciało: bazę i nadbudowę, ale według przyjętego założenia położyła nacisk na artystyczne, kulturowe i socjologiczne kwestie". Ukazała bowiem Autorka także niebagatelną społeczno-obyczajową rolę pojazdów paradnych w kulturze staropolskiej.
Warszawa, październik 1983
Prof. dr Jerzy Kowalczyk
WSTĘP
Historię pojazdów konnych w Polsce zapoczątkowali najprawdopodobniej posłowie papiescy i dostojnicy kościelni w okresie średniowiecza, jednak o roli pojazdu paradnego w kulturze polskiej możemy mówić dopiero od czasów Jadwigi i Jagiełły. Ta para królewska prowadziła, wzorem zachodnioeuro¬pejskim, dwa osobne dwory o ustalonym schemacie organizacyjnym. Tak więc na przełomie XIV i XV wieku paradne pojazdy pełniły już funkcję reprezen¬tacyjną, a w XVI wieku kobieca kolebka stała się synonimem luksusu i zbytku. Niczym nie hamowany wzrost jej popularności — rozszerzający się z dworów monarszego i najwyższych możnowładców na kręgi bogatej oligarchii i szlachty — wyznaczył istotne miejsce paradnemu pojazdowi konnemu w ceremoniach oficjalnych i uroczystościach prywatnych, w polskiej kulturze.
Podjęcie przeze mnie tematu Paradne pojazdy w Polsce XVI-XVłII w. miało na celu wypełnienie luki, jaka w tej dziedzinie istniała w literaturze naukowej. Wybór zagadnienia pojazdów paradnych spośród różnorodnych środków transportu, czy lokomocji podyktowany został moją profesją histo¬ryka sztuki. Również ograniczenie czasu do trzech stuleci usprawiedliwia się tym, że w omawianym okresie stylowe pojazdy konne były dziełami sztuki. Zgromadzona o nich wiedza powinna wzbogacić polską historię sztuki o nie zbadaną dotąd dziedzinę rzemiosła artystycznego, za jaką uznać należy pojazdy paradne. Mają one niezaprzeczalny związek także z techniką i kulturą materialną, do której należą przede wszystkim pojazdy użytkowe, transporto¬we, nie będące przedmiotem tej pracy. W rozprawie uwzględniono wszystkie problemy, które wiążą się ze sztuką. Zagadnienia z dziedziny techniki poruszyłam w miarę potrzeby przy omawianiu zasad konstrukcji i wpływają¬cego na jej zmianę postępu.
Ostatnie stylowe pojazdy w Polsce powstały w 1 ćwierci XIX wieku nosząc cechy francuskiego empiru. Przeminęły jednak szybko, nie odgrywając roli w kulturze narodowej, z powodu likwidacji państwowej reprezentacji dworu monars/ego. Z tej samej przyczyny nie istniały w Polsce karety ceremonialne, występujące w innych krajach Europy, np. we Francji kareta koronacyjna Napoleona III, przechowywana do dzisiaj w Petit Trianon pod Wersalem. neobarokowe karety i sanie Ludwiga II bawarskiego w Nymphenburgu pod Monachium, czy zestaw koronacyjny cara Aleksandra II w Leningradzie i Puszkinie (dawniej Petersburg i Carskie Sioło).
W trzech rozdziałach rozprawy przedstawiłam najbardziej istotne proble¬my.
Pierwszy rozdział poświęciłam organizacji produkcji krajowej paradnych pojazdów, uwzględniając nurt dworski, cechowy oraz manufaktury. Podane wiadomości udokumentowałam na wybranych i reprezentatywnych przykła¬dach w układzie chronologicznym. Omówiłam tu także wiążące się z produkcją zagadnienie importu i eksportu.
Następny rozdział obejmuje typologię i rozwój form artystycznych każdego z istniejących rodzajów pojazdu w jemu właściwych przemianach stylowych, ewolucji technicznej i zależności od podłoża kulturowego, panującej mody itp. Omówione tu zostały wszystkie nowości pojawiające się w Polsce i ich wpływ na dalszy rozwój konstrukcji.
W trzecim rozdziale, opierając się na znanych z literatury przykładach uroczystości dworskich, wjazdach królewskich i poselskich, starałam się wykazać rolę i znaczenie ceremonialnego i reprezentacyjnego ekwipażu w czasie najważniejszych wydarzeń państwowych, kościelnych, pełnienia misji dyplomatycznych, a także zdobywania osobistego prestiżu; wreszcie miejsce powozu w obyczajowości życia codziennego różnych warstw społecznych w miarę popularyzacji i rozpowszechniania się wielu funkcji paradnego pojazdu.
W pierwszej kolejności zajmowałam się ekwipażem królewskim, jego szatą artystyczną i funkcją, ponieważ był on najważniejszym rekwizytem uroczy¬stości dworskich w okresie renesansu, baroku, roko'ka i klasycyzmu. Ten ceremonialny pojazd był przodujący pod względem konstrukcyjnym i arty¬stycznym, chociaż zdarzyły się w Europie dwa odstępstwa od reguły. Myślimy tu o węgierskim koczu i niemieckiej berlinie, które odznaczały się w Polsce dekoracyjną szatą zewnętrzną (kocze Anny Jagiellonki). Po królewskich ważną funkcję pełniły reprezentacyjne pojazdy dostojników państwowych i kościel¬nych, dyplomatów i posłów, a w następnej kolejności magnaterii i zamożnej szlachty.
W pracy omówione zostały wszystkie wymienione pojazdy i ich typy, które nosiły znamiona dzieła sztuki.
Za podstawę opracowania posłużyły przede wszystkim zachowane zabytki, źródła ikonograficzne, źródła drukowane i rękopiśmienne, wreszcie opraco¬wania polskie i obce.
Oryginalnych obiektów z interesującego nas okresu pozostało niewiele. Najważniejsze z nich znajdują się za granicą (kareta Leśnowolskiego w Moskwie i berlina arcybiskupów lwowskich we Lwowie). Z zachowanych w Polsce zabytków mamy części trzech wielkich karet Jana III z końca XVII wieku: ceremonialnej, paradnej — osobistej i aparatu (poselskiej), fragment karety paradnej Drohojowskich z początku XVIII wieku, koczyk gdański (kolaska) z około połowy XVIII wieku oraz sanki szlichtadowe i kuligowe z XVII i XVIII wieku. Tak się szczęśliwie złożyło, że to minimum reprezentuje trzy poziomy artystyczne, wynikające z hierarchii społecznej dysponentów: królewski, magnacki i szlachecki. Części karet Sobieskiego znajdują się w Wilanowie, następne z wymienionych (ścianka boczna karety regencyjnej Drohojowskich i koczyk Faustów) w Powozowni Zamkowej w Łańcucie, sanki
zaś należą do zbiorów Muzeów rsaroaowycn w is.raK.owie, ruziiamu i Warszawie.
Europejska literatura przedmiotu, głównie niemiecka i francuska, dotyczy opracowań ogólnych w ujęciu historyczno-chronologicznym od starożytności po czasy współczesne danemu autorowi. Najnowszym dziełem, sięgającym do prehistorii i kultur starożytnych, uwzględniającym pobieżnie również czasy nowożytne i dwudzieste stulecie, jest książka węgierskiego archeologa, Laszló Tarra Karen, Kutsche, Karosse (wyd. w Budapeszcie w 1970 roku w wersji niemieckiej i angielskiej oraz francuskiej w 1979). Zaletą jej jest niewątliwie zebranie bogatego, nie znanego dotąd materiału ilustracyjnego, wadą nato¬miast — zachwianie proporcji pomiędzy czasami starożytnymi a nowożytnymi, o których przecież wiadomo więcej.
Jedynym odpowiednikiem niniejszej pracy w literaturze europejskiej jest dzieło historyka sztuki i byłego dyrektora Muzuem w Monachium Heinricha Kreisla Prunkwagen und Schlitten (wyd. w Lipsku w 1927 roku). Łączy nas temat i jego potraktowanie z punktu widzenia historyka sztuki, różni w sposób zasadniczy układ: chronologiczny u Kreisla, problemowy u mnie. Kreisel omawia historyczny rozwój typów paradnych pojazdów na tle europejskiej kultury. Chociaż zajmuje się także różnymi krajami Europy Zachodniej, opiera się przede wszystkim na archiwum Wittelsbachów i przykładach z terenu południowych Niemiec, głównie Bawarii. Zarzucić mu można brak znajomości niektórych eksponatów z autopsji, np. karety polskiej z Orużejnoj Pałaty na Kremlu, w konsekwencji czego nie uniknął błędów i fałszywych wniosków. Mimo wszystko jest to jedyna praca ujmująca temat kompleksowo i szcze¬gółowo.
Wspomnieć należy o tak użytecznych opracowaniach zawierających wiele ciekawostek archiwalnych, jakimi są Octave Uzanna La Locomotion a travers 1'Histoire (wyd. w Paryżu w 1900 roku) i popularna, bogato ilustrowana książeczka Jacąuesa Damase Carriages (wyd. we Frankfurcie n. Menem w 1968 roku w trzech wersjach: francuskiej, angielskiej i niemieckiej).
Żaden z krajów europejskich nie doczekał się dotąd monografii history¬cznej własnych pojazdów paradnych. Jeśli nawet chcielibyśmy za takową uznać Michela Roubo L'Art du menuisier — carrossier (wyd. w Paryżu w 1771 roku), przyznać musimy, że jest raczej podręcznikiem dla rzemieślników niż opraco¬waniem historii francuskich pojazdów, chociaż jeden rozdział poświęcony został dawnym typom pojazdów, poczynając od starożytnego Rzymu. Poza tym Roubo położył nacisk na sposoby budowania berliny, która wówczas była najmodniejsza we Francji, wdając się w szczegóły jej konstrukcji i wskazówki technologiczne.
Nie wolno pominąć największej monografii poświęconej wyłącznie koro¬nacyjnym karetom francuskim, jaką jest wyczerpująca, oparta na zachowa¬nych obiektach oryginalnych i ich ikonografii oraz dokumentach archiwal¬nych, naukowa rozprawa Rudolfa H. Wackernagla Der franzósische Krónungs-wagen von 1696—1825 (wyd. w Berlinie w 1966 roku).
Na tle dość bogatej literatury europejskiej skromnie przedstawia się polski stan badań. Najcenniejszym niewątpliwie źródłem jest Jędrzeja Kitowicza Opis
obyczajów za panowania Augusta III (wyd. po raz pierwszy w 1840 roku w Poznaniu).
Poszczególne części szóstego rozdziału: O stanie dworskim, O karetach i pojazdach, O komach i szorach, O zjazdach publicznych, O zapustach i kuligach dostarczają szczegółowych, a nawet drobiazgowych wiadomości o wyglądzie karet w Polsce, z uwzględnieniem zmian mody, ulepszeń technicznych, nazw i typów pojazdów w XVIII wieku, używanych przez magnatów i szlachtę. Znajdują się tam opisy stroju i funkcji służby powozownianej, rodzajów zaprzęgów i obyczajów z nimi związanych. Prekursorskie dzieło Kitowicza przedstawia w sposób barwny i obrazowy ekwipaż paradny na tle życia codziennego i zwyczajów polskich, co podkreśla jego specyfikę.
Okres stanisławowski w Warszawie opisują Antoni Magier {Estetyka miasta stołecznego Warszawy) i Fryderyk Szulc (Polska roku 1793). Znajdu¬jemy tu pierwsze informacje o największej w Warszawie manufakturze pojazdów Tomasza Dangla, jak również cenne wiadomości o wielkiej liczbie pojazdów w Polsce, a szczególnie w Warszawie podczas sejmu oraz o obyczajach końca panowania Stanisława Augusta. Pamiętniki Jana Duklana Ochockiego (wyd. w Wilnie w 1857 roku) są źródłem z końca XVIII wieku i 1 ćwierci XIX wieku, informującym o pracującej w Warszawie manufakturze pojazdów, będącej filią wiedeńskiej .,kompanii Schperla".
Łukasz Gołębiowski w opracowaniu Domy i dwory (wyd. po raz pierwszy w 1830 roku) zebrał najbogatsze materiały z dostępnych mu kronik staropol¬skich, pamiętników, korespondencji, rachunków i innych rękopisów, cytując je dosłownie, również Kitowicza, z którego rękopisu obficie korzystał. Gołę¬biowski zgromadził materiał dotyczący koni w dawnej Polsce, rodzajów pojazdów, uprzęży, służby stajennej i organizacji jej pracy. Położył akcent na nomenklaturę staropolską. Również u Mariana Czapskiego w Historii pow¬szechnej konia znajdują się wiadomości o pojazdach i koniach w Polsce. Czapskiemu zawdzięczać należy zarejestrowanie kilku informacji o średnio¬wiecznych pojazdach reprezentacyjnych. Rozumiejąc dobrze kulturę i obyczaj staropolski zebrał wiele przysłów, powiedzonek i porzekadeł ludowych, gęsto krasząc nimi tekst rozdziału O woźnikach i ukazał, jak bardzo ważny był koń i pojazd w życiu codziennym Polaków.
Pracę moją oparłam przede wszystkim na materiałach archiwalnych polskich i zagranicznych, na ikonografii polskiej i obcej, na badaniach własnych, które prowadziłam w kraju i za granicą oraz na wyżej przedstawionej literaturze. Wykorzystałam źródła drukowane i rękopiśmienne, kroniki, dokumenty, przywi¬leje i wilkierze cechowe, rachunki dworskie (z drukowanych Adama Chmielą Wawel), inwentarze, korespondencję i rachunki magnackie. Wymienione archiwa¬lia przechowywane są w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie (zespoły: Arch. Potockich z Łańcuta, Arch. Wilanowskie i Roskie, Arch. Radziwiłłów, Arch. Zamoyskich), Archiwach Wojewódzkich w Krakowie (Arch. Sanguszków, Arch. Młynowskie Chodkiewiczów, Arch. Działyńskich) i w Gdańsku (Akta miejskie), w Archiwach Miejskich w Krakowie i Toruniu, w Bibliotekach: Czartoryskich w Krakowie, im. H. Łopacińskiego w Lublinie i Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu.
Materiał ikonograficzny, zaczerpnięty ze zbiorów Gabinetów Rycin: Mu¬zeum Czartoryskich w Krakowie, Biblioteki Gdańskiej PAN w Gdańsku, Biblioteki Narodowej w Warszawie, Działu Dokumentacji Muzeum Narodo¬wego w Warszawie, Ossolineum we Wrocławiu, Biblioteki Muzeum-Zamku w Łańcucie oraz z literatury, został wyselekcjonowany pod kątem jego repre¬zentatywności.
Fotografie autorskie przedstawiają eksponaty z Muzeów Narodowych w Gdańsku, Krakowie, Poznaniu oraz Warszawie, z Muzeum w Wilanowie i Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku, a także ze zbiorów Muzeum--Zamku w Łańcucie.
Dla porównania i uzupełnienia brakujących w ikonografii polskiej przy¬kładów — posłużyłam się fotografiami eksponatów ze zbiorów obcych: Museu Nacional dos Coches w Lizbonie, Livrustkammaren w Sztokholmie, Orużejnoj Pataty na Kremlu w Moskwie, Muzeum Kultur Ludowych we Lwowie, Musee Carnavalet w Paryżu, Gemaldegalerie w Dreźnie, Kunsthistorisches Museum w Wiedniu, Wagenburgu w Schónbrunnie.
Na zakończenie pragnę najgoręcej podziękować wszystkim tym. których pomoc umożliwiła napisanie tej rozprawy.
W pierwszej kolejności proszę Pana prof. dra hab. Jerzego Kowalczyka, mojego Promotora, o przyjęcie wyrazów wdzięczności za wieloletnią współ¬pracę, udzielanie mi konsultacji, pomoc merytoryczną i metodyczną przy redagowaniu rozdziałów, cenne uwagi krytyczne i koleżeńskie wskazówki oraz przekazanie własnych materiałów. Wreszcie za cierpliwość i życzliwą atmo¬sferę.
Panu dr Adamowi Homeckiemu z Biblioteki Czartoryskich dziękuję za wskazówki do odszukania bezcennych rękopisów z XVIII wieku.
Paniom Archiwistkom i Bibliotekarkom z wymienionych wyżej placówek składam wyrazy podziękowania za pomoc w gromadzeniu materiałów źródło¬wych i ikonograficznych, a zwłaszcza Koleżankom z Gabinetu Rycin Muzeum Czartoryskich, Bibliotek Muzeum Okręgowego w Rzeszowie i Muzeum--Zamku w Łańcucie.
Ze szczególną wdzięcznością zachowam w pamięci zmarłego niedawno prof. Mieczysława Gębarowicza, którego życzliwość i pomoc w uzyskaniu bardzo istotnych wiadomości pozwoliła na wypełnienie luk w materiałach zebranych w Polsce,
Łańcut, październik 1984
SPIS ILUSTRACJI
Rys. 1. Kolebka paradna, Niemcy, 2 poł. XVI w., w: H. Kreisel Prunkwagen und Schlitten.
Leipzig 1927, rys. W. Żurawski. Rys. 2. Kolebka podróżna — rydwan, Polska, XVII w., wg A.v. Westervelt Wjazd Janusza
Radziwiłła do Krakowa, rys. W. Żurawski. Rys. • 3. Brożck królewski, Gdańsk (?), pocz. XVII w., wg B. Gebhard (?) Wjazd arcyks.
Konstancji do Krakowa w 1605 r. (Rolka Sztokholmska), rys. W. Żurawski. Rys. 4. Kareta podróżna, Polska, 1 poi. XVII w. wg W. Hondius Odsiecz Smoleńska, 1634, rys.
W. Żurawski. Rys. 5. Brożek — kotczy polski, poł. XVII w., wg A.v. Westervelt Wjazd J. Radziwiłła do
Krakowa, rys. W. Żurawski. Rys. 6. Kareta „Aksamitna", Gdańsk (?), pocz. XVII w. (Moskwa, Orużejnaja Pałata), rys. W.
Żurawski.
Rys. 7. Kareta ośmiokątna, Niemcy, poł. XVII w. (Kreisel, s. 47), rys. W. Żurawski. Rys. 8. Kareta poselska, Polska, 2 poi. XVII w., w: A. Bassar L'Ingresso solenne in Vienna [...]
duca Mkhaeie Radziwił [...] 1679, miedz., rys. W. Żurawski.
Rys. 9. Kareta „półotwarta", Niemcy, 2 poi. XVII w. (Kreisel, s. 44), rys. W. Żurawski. Rys. 10. Kareta barokowa polska, 2 poi. XVII w., rys. W. Żurawski. Rys. 11. Berlina na resorach systemu Dalema, wg Baudouin. Francja, 1[zasłonięte]750-17 (Kreisel, s: 79),
rys. W. Żurawski.
Rys. 12. Vis-a-vis na wertykalnych resorach, Rosja, 1763 (Leningrad, Ermitaż), rys. W. Żurawski. Rys. 13. Kareta klasycystyczna na resorach a la Polignac i Daleme, 4 ćw. XVIII w. (Lwów,
Muzeum Etnografii i Przemysłu Artystycznego), rys. W. Żurawski. Rys. 14. Berlina na resorach wertykalnych, Rosja, 1765 (Moskwa, Orużejnaja Pałata), rys. W.
Żurawski. Rys. 15. Soliterka rokokowa. Niemcy, 1 poł. XVIII w., wg: J.M. Hoppenhaupt, Coupe (Kreisel,
s. 87), rys. W. Żurawski. Rys. 16. Kolaska ogrodowa, Niemcy, 1[zasłonięte]740-17, wg: J.M. Hoppenhaupt, Kalesche (Kreisel, s.
93), rys. W. Żurawski. Rys. 17. Kolaska ogrodowa, Niemcy, ok. 1750, wg: F.X. Habermann Kalesche (Kreisel s. 92),
rys. W. Żurawski. Rys. 18. Kariolka rokokowa, Wiedeń, ok. 1760, wg: B.B. Canaletto Elekcja Stanisława Augusta,
red. II, rys. W. Żurawski. Rys. 19. Sanie szlichtadowe, Niemcy, 1 poł. XVI w., wg: H.S. Beham Alłegorische Schlittenfahrt
(Kreisel, s. 145), rys. W. Żurawski.
Rys. 20. Sanie szlichtadowe, Niemcy, poł. XVI w. (Kreisel, s. 145), rys. W. Żurawski. Rys. 21. Sanie szlichtadowe, Niemcy, poł. XVI w. (Kreisel, s. 145), rys. W. Żurawski. Rys. 22! Sanie sziichtadowe, w kształcie rogu obfitości, Francja, XVIII w., wg: M. Roubo L'Art
du menuisier-carrossier. Paris 1771, rys. W. Żurawski.
Rys. 23. Sanie rokokowe z papugą. Drezno, 1[zasłonięte]740-17, (Kreisel, ryc. 73), rys. W. Żurawski. Rys. 24. Sanie polskie w kształcie jelenia, wg: D. Chodowiecki Kulig polski, 1773, rys. W.
Żurawski. Rys. 25. Podwozie karety z 2 poł. XVII w. — nazwy części konstrukcyjnych opr. T. Żurawska,
rys. W. Żurawski. Rys,. 26. Podwozie kolaski polskiej z 1 poł. XVIII w. — nazwy części konstrukcyjnych opr. T.
Żurawska, rys. W. Żurawski.
Rys. 27. Fazy rozwoju brożka: a) brożek moskiewski, Anglia, pocz. XVII w. b) brożek lizboński, Hiszpania, I ćw. XVII w. c) brożek polski, poł. XVII w., d) brożek koronacyjny Jana III, Francja, 1674, e) brożek wioski, ok. 1680, f) brożek lizboński, Italia, 1 ćw. XVIII w., opr. T. Żurawska. rys. W. Żurawski.
Rys. 28. Fazy rozwoju karety paradnej: a) kareta „Aksamitna", Polska, pocz. XVI! w., b) kareta „otwarta", Niemcy, 1 poi. XVII w„ c) kareta barokowa, Polska, ok. 1690, d) kareta rokokowa, Austria, I poł. XVIII w., opr. T. Żurawska, rys. W. Żurawski.
Rys. 29. Fazy rozwoju berliny: a) berlina regencyjna, Polska, 1 ćw. XVII! w., b) berlina klasycystyczna, Polska, 3 ćw. XVIII w., c) berlina na resorach a la Poiignac, Polska, kon. XVIII w., d) bertina warszawska na resorach „C", 1 ćw. XIX w., opr. T. Żurawska, rys. W. Żurawski.
Rys. 30. Sylwetki pojazdów polskich wg warszawskich obrazów B.B. Canaletta: a) berlina na resorach stojących, b) berlina czteroosobowa, c) soliterka, d) kareta czteroosobowa, e) kareta dwuosobowa-bastarda, 0 vis-a-vis; g) lando; h) landolct (powóz z jedną budą zw. wozem saskim); opr. T. Żurawska, rys. W. Żurawski.
II. 1. Kolebka krakowska — rydwan, miniatura w: Codex Pkluratus Baithasaris Behem,
Kraków, ok. 1505 (Kraków, Bibl. Jagiet.. rkps 16). II. 2. Karta tytułowa księgi mistrzów stelmachów i kołodziejów w Gdańsku, 1645 (Gdańsk,
WAP, 3006/826), fot. arch. II. 3. Wywieszka kołodzieja i stelmacha we Wrocławiu, 1694, w: E. Hinze Die Breslauer
Goldschmiede, Brcslau 1906 (Warszawa, Bibl. ODZ).
II. 4. Części konstrukcyjne berliny, 1 poł. XVIII w., Enc. Oecon. (Łańcut, Bibl. MZŁ). II. 5. Sposoby zawieszania karety, 1 poi. XVIII w., Enc. Oecon. (Łańcut, Bibl. MZŁ). II. 6. Wnętrze pracowni stelmaskiej, Diderot Recueil de Planches sur les sciences, les Arts
Liberaux et les Arts Mechaniąues, Paris 1769 (Warszawa, Muz. Tech.). II. 7. Budowa berliny, XVIII w., D. Chodowiecki, po 1770, zbiór grafik (Kraków, Muz.
Czart.). II. 8. Wnętrze pracowni kareciarskicj, ok. 1770, D. Chodowiecki w: Basedow, Elementarwerk
(zb. gr. BUW). II. 9. Char tremblani — damerel — waggon, Lubeka, 1430, miniatura Podróż św. Elżbiety z
Węgier do zamku Wartburg (Budapeszt, Kózlekedesi Muzeum, arch.). II. 10. Nadwozie kolebki gotyckiej Fryderyka 111, Austria, 1452 (Graz, Johanncum). II. II. Kolebka, char branlant, Francja (?), 2 poi. XV w., miniatura w: Froissart Chroniaues de
France zw. Kodeksem wrocławskim, 1470 (Berlin, Staatsbibliothek). II. 12. Kolebki niemieckie zawieszone. 1568, fragm. miniatury, N. Solis Zaręczyny areks.
Wilhelma V Bawarskiego z ks. Renatą Lotaryńską, (w: Kreisel, tabl. A, 3). II. 13. Nadwozie renesansowej kolebki, 1527 (Vcstc Coburg, Kunstsammhmgcn). II. 14. Lektyka rzymska wg: O. Uzanne La Locomotion a lravers /'histoire et les Moeurs, Paris
1900. II. 15. Kolebka podróżna — rydwan (?), Italia, 1577, w: G. Braun Theatrum Urbiimi, Koln 1617
(Łańcut, Bibl. MZŁ).
II. 16. Kocz węgierski, 2 poi. XVI w., w: Enc. Oecon. rycina (Łańcut, Bibl. MZŁ). II. 17. Brożek Elżbiety I, Anglia, 1582, w: G. Braun Theatrum Urbium. Koln 1617 (Łańcut
Bibl. MZŁ). II. 18. Brożek Anny Caroli, Polska, 1592, Uroczystość zaślubin Zygmunta III z arcyks. Anną
Austriaczką pod Krakowem (Kraków, Muz. Czart.). II. 19. Brożek moskiewski, Anglia, ok. 1600 (Moskwa, Orużejnaja Pałata) a) zamknięty, b)
otwarły. II. 20. Brożek podróżny Filipa II. Hiszpania, pocz. XVII w. (Lizbona. Museu Nacional dos
Coches). 11. 21. Brożek Konstancji, Austriaczki. Polska, 1605, B. Gebhard (?) Wjazd arcyks. Konstancji do
Krakowa, 1606, fragm. „Rolki Sztokholmskicj" (Warszawa, Zam. Król.).
II. 22. Różne rodzaje brożków, Francja, XVII w., w: Roubo L'Art du Menuisier-Carrossier,
Paris 1771 (Poznań, Bibl. Uniw.). II. 23. Coche ancien, Francja, XVII w. (w: Roubo). II. 24. Brożek-kotczy, Gdańsk, 1620, ryc. G.J. Vischer jun. Widok Gdańska, fragm. (Gdańsk,
Bibl. PAN). II. 25. Brożek-kotczy, Gdańsk, 1620, ryc. G.J. Vischer jun. Widok Gdańska, fragm. (Gdańsk,
Bibl. Gd. PAN). II. 26. Brożek-kotczy, Gdańsk, 1617, ryc. I. Dickmann Ulica Długa, fragm. (Gdańsk, Bibl. Gd.
PAN). II. 27. Kolebki i brożki, Polska, po). XVII w., A.v. Weslerve!t Wjazd Janusza Radziwiłła do
Krakowa (Warszawa, MN). U. 28. Brożki i karety, Austria. 1658, Wjazd cesarza Leopolda I do Frankfurtu (w: A.
Szczepański Ilustrowana historia nowożytna. Wiedeń b.r.). II. 29. Brożki-kotcze, Polska 1669, ryc. Elekcja Michała Korybuta Wiśniowieckiego (Watykan.
Bibl. Pan.). II. 30. Brożek-kotczy w ośmiokonnym zaprzęgu, Polska, 2 poi. XVII w., ryc. Apoteoza Michała
Korybuta Wiśniowieckiego (Kraków, Muz. Czart.). Ii. 31. Brożek koronacyjny Jana III, Francja, 1676, ryc. Relation des Brachtigcn Einzugs [...] zu
Cracau den 30 Januarii um 1676 gehalłen (Kraków, Muz. Czarl.). II. 32. Brożki rzymskie, 2 poi. XVII w., P. van Bloemen, N. Viviani-Codazzi, 1680 (?) Wjazd
M.K. Radziwiłła do Rzymu, ol. pł. fragm. (Wilanów, Paląc). II. 33. Brożek reprezentacyjny ambasadora portugalskiego przy Watykanie, Italia, ok. 1716
(Lizbona, Museu Nac. dos Coches).
II. 34. Kareta gdańska, 1610, J. Krieg Widok Gdańska, ol. des., fragm. (Gdańsk. MN). II. 35. Kareta podróżna, 1 ćw. XVII w., ryc. C.J. Vischer jun.. Widok Gdańska 1620 (Gdańsk,
Bibl. Gd. PAN). II. 36. Kareta podróżna, Polska, i ćw. XVII w., Ch. Melich (?) Panorama Warszawy, 1620, ol.
pł., (Monachium, Bayerische Staatsgcmalde Sammlungen). II. 37. Kareta „półotwarta", Francja, 1667, ryc. I. Silvestre Vue de la Cour du Cheval btanc de
Fontainebleau, fragm. (Łańcut, MZŁ).
II. 38. Kareta „półotwarta", Italia, 1687, A. Corneli, kareta z wzornika, ryc. (Łańcut, MZŁ). II. 39. Kareta żałobna, Polska, 1676, ryc. Relacja z pogrzebu Jana Kazimierza i Micha/u
Korybuta w Krakowie, fragm. (Kraków, Muz. Czart.). II. 40. Karety polskie. Wjazd M.K. Radziwiłła do Wiednia, blacha miedziorytnicza, fragm. (wl.
pryw.). II. 41. Projekt karety, Haga, 1698, D. Marot Manefiecke Karosse van Syn Mayesteyt van
Groot Bretagnie Wilhelm lii v. Oranien (Monachium Zentralinstitut fur Kunsfgeschi-
chte). . II. 42. Projekt „wielkiej karety", Francja, I ćw. XVII w., Milon Voyle le grand cawsse
(Wurzburg, Universitatsbibl.). II. 43. Kareta koronacyjna Karola XI, Francja-Szwecja, 1[zasłonięte]696-16, J. Berain I; renow. 1751
(Sztokholm, Livrustkammaren). II. 44. Rysunek ściany bocznej „wielkiej karety", Francja, w: M. Roubo Plan et Elevation d'un
Ancien Carrosse, 1771.
II. 45. Projekt berliny. Francja, ok. 1720, Milon, Voyle la berline (Wurzburg, Uniw. Bibl.). Ii. 46. Ściana boczna karety paradnej, Polska (?), 1 ćw. XVIII w. (Łańcut, Powozownia
Zamkowa). U. 47. Kareta rokokowa, Polska, 1762, P.R. de Tirrcgaille Plan de la ville de Varsovie, fragm.
hord. (Toruń, Bibl. Uniw.), II. 48. Berlina Stanisława Augusta, Polska, 1764, Wjazd Stanisława Augusta po elekcji do
Zamku w Warszawie (w: A. Briickner, Enc. Starop.). II. 49. Berlina warszawska, Polska, 2 poł. XVIII w., B.B. Canaletto Krakowskie Przedmieście w
stronę kolumny Zygmunta III i Bramy Krakowskiej, ol. pł. fragm. (Warszawa, MN). II. 50. Karety warszawskie na resorach stojących, Polska, 2 poł. XVIII w., B.B. Canaletto Plac
Krasińskiego, fragm., ol. pl. (Warszawa, MN).
II.
51. Berlina gdańska, ok. 1765, ryc. M. Deisch. Fragment zespołu obronnego ulicy Długiej w
Gdańsku, fragm. (Gdańsk, Bibl. Gd. PAN).
II. 52. Berlina na resorach systemu Dalema, ok. 1774, B.B. Canaietto, Krakowskie Przedmieście
w stronę Kolumny Zygmunta III, ol. pł. fragm. (Warszawa, MN).
11. 53. Kareta Izabeli ks. Lubomirskiej (ślubna?), ok. 1753, fot. przed 1939. Zamek w
Podhorcach (Olesko, Zamek).
II. 54. Berlina podróżna, Polska, 2 poi. XVIII w., P. Aigner, pomnik bpa K. Sołtyka zm. 3 788,
płaskorzeźba przedst. wywiezienie bpa do Kaługi w 1768 r. przez Katarzynę II (Kraków,
Wawel-katedra).
11. 55. Karetka polska, 1 poł. XVII w., ryc. J. Hoffman, Widok Gdańska ok. 1635, fragm. (Bibl.
Gd. PAN).
II. 56. Karetka szwedzka, 1656, ryc. E.J. Dahlbergh Sandomierz, fragm. (Łańcut, Bibl. MZŁ).
11. 57. Kareta dwuosobowa. Polska, pocz. XVIII w., ryc. P. Schenk Marywit w Warszawie,
1703. fragm. (Warszawa MN).
11. 58. Karetka paradna Augusta III, Drezno, 1[zasłonięte]748-17, B.B. Canaietto, Nowv Rynek
w Dreźnie, ol. pł., fragm. (Drezno, Staatliche Kunslsammlungen).
Ii. 59. Soliterka saska. 1751, B.B. Canaietto Stary Rynek w Dreźnie, ol. pł., fragm. (Drezno,
Gemaldegalerie).
IŁ. 60. Soliterka saska, 1750, B.B. Canaietto Rynek Przedmieścia Neustadt w Dreźnie, ol. pł.,
fragm. (Drezno, Gemaldegalerie).
II. 61. Soliterka wiedeńska, ok. 1760, B.B. Canaietto, Das kaiserliche Lustschłoss, Schlosshof,
ol. p!.. fragm. (Wiedeń, Kunsthistorisches Museum).
11. 62. Soliterka warszawska, ok. 1[zasłonięte]767-17, B.B. Canalelto Krakowskie Przedmieście od strony
Bramy Krakowskiej, ol. pł., fragm. (Warszawa, zam. Król.).
11. 63. Soliterka polska, 1771, Porwanie Stanisława Augusta przez konfederatów, ryc. (War-
szawa, MN).
II. 64. Landauer arek. Ernesta, Austria, 1593 (w: L. Tarr, Karren, Kutsche, Kaross. Budapeszt
1970).
11. 65. Lando, Gdańsk, 1[zasłonięte]592-15, A. Móller Widok Gdańska z Biskupiej Górki, ryc, fragm.
(Gdańsk, Bibl. Gd. PAN).
II. 66. Landau francuskie, k. XVI w. (w: O. Uzanne La Locomotion...).
U. 67. Lando w zaprzęgu poszóstnym, poł. XVIII w., B.B. Canaietto Stary Rynek w Dreźnie,
1751, ol. pł., fragm. (Drezno, Gemaldegalerie).
11. 68. „Landolet" — wóz saski w zaprzęgu poczwórnym, poł. XVIII w., B.B. Canaietto, Pałac
w Wilanowie od strony wjazdu, 1776, ol. pł., fragm. (Warszawa, MN).
II. 69. Kolaski polskie, 1578, obraz alegoryczny Mons rerum Poloniae, (Góra Rzeczypospolitej
Polskiej), (w: A. Briickner Enc. Staropol.)
It. 70. Kolaska triumfalna, Polska, pocz. XVII w. Alegoria zwycięstwa Zygmunta III Wazy,
miedz. (Kraków, Muz. Czart.).
11. 71. Kolaska triumfalna,. Gdańsk, 1683, J.G. Holi, taca z wjazdem triumfalnym Jana III po
zwycięstwie pod Wiedniem sr. złoć. (Wilanów, Paląc).
11. 72. Kolaska polska z budą, ok. 1690, mai. ścień.: Ty/man pokazuje plany kość. Czerniakow-
skiego St. H. Luhomirskiemu (Warszawa, kość. oo. bernardynów).
ii. 73. Kolaska polowa Augusta II, 1732, Jan Chrystian Mock Manewry wojskowe na
Czerniakowie, ol. pł., fragm. (Warszawa, Muz. Wojska Polskiego).
11. 74. Kolaska barokowa. Polska, poi. XVIII w. Wizyta w sąsiedztwo, drzeworyt (Lwów, d.
Bibl. Pawlikowskich).
11. 75. Kolaska-Koczyk gdański 1 poł. XVIII w., tylne zawieszenie, w zwieńczeniu herb
Faustów (Łańcut, Powozownia).
11. 76. Kolaska-Koczyk gdański 1 poi. XVIII w., fragment zawieszenia na żelaznym pasie
(Łańcut, Powozownia).
11. 77. Kolaska paradna, 2 poł. XVIII w., D. Chodowiecki, zbiór grafik (Kraków, Muz. Czart.).
11. 78. Kolaska — bibelot, Wenecja (?), 4 ćw. XVIII w., sreb. filig., szkło (Wilanów, Pałac).
11. 79. Kolaska — bibelol, Amsterdam, ok. 1780, J. v. Geffen. sreb. (Szczecin MN).
11. 80. Wóz triumfalny aWantica, Gdańsk, 1585, Ł. Evert Uroczysty pochód Kazimierza
Jagiellończyka w 1485 r., fragm. fryzu z Dworu Artusa w Gdańsku (Gdańsk, MN,
Malbork. Zamek). II. 81. Wóz triumfalny aliantica, S. Szwaner, wóz triumfalny Jana III (cisium), 1[zasłonięte]681-16,
płaskorzeźba arch. pałacu w Wilanowie. II. 82. Wozy triumfalne, Niemcy, 1 ćw. XVI w., S. Appelbaum The Triumph of Maximitian I,
rys. II. Burgkmair i inni 1[zasłonięte]517-15, New York 1964 (wł. pryw.): a) H. Burgkmair, wóz
rzeźbiony figuralnic, 1517, b) wóz-platforma, I ćw. XVI w., c) H. Burgkmair, wóz
pfaskorzeźbiony, motyw singerie, 1517. II. 83. Karuzel, Paryż, 1612, J. Ziarnko Polonus Mały Karuzel na Place de Vosges w Paryżu,
akwfor. (Kraków, Muz. Czart.). II. 84. Wóz cortege'owy (orszakowy), Italia, 1675, Curiosa Cortese [...] D.P. Spinała Doria
Marchese de Los Bałbasses [...], „Carozza" (Wrocław, Bibl. Ossol.). II. 85. Sanie spacerowe, Niemcy pocz. XVI w., J. Breu Schliłtenfahrt Kaiser Maximitians I
(w: Kreisel, s. 144). II. 86- Sanie szlichtadowe, ok. 1700, gobelin brukselski Zima w Palsce (Monachium, Baye-
risches NM). II. 87. Sanki paradne, Saksonia (?), 1 poi. XVIII w. (przed 1939 Warszawa, Muz. Rzcm. i Szt.
Stos., zaginione): a) widok z boku, b) widok z przodu, c) widok z tylu. U. 88. Uprząż szorowa do sań, Polska (?), I poł. XVIII w., zaginiona. II. 89. Strój paradny na konia do sań, Paryż, 1709 (Drezno, Stadt. Hist. Muscum). U. 90. Strój paradny na konia do sań, Bawaria (?), 1 poł. XVIII w. (Monachium, Bayerisches
NM).
II. 91. Nadsanie rokokowe, Polska, 1 poi. XVIII w. (Kraków MN). It. 92. Nadsanie barokowe. Niemcy (?), XVIII w. (Poznań MN, ob. MZŁ). II. 93. Sanie w kształcie łabędzia, ok. 1770, D. Chodowiecki Zimowe zabawy (w: Basedow, tabl.
VII).
II. 94. Sanie podróżne z orłem, Polska, XVIII w. (Lwów, d. Muz. Przetn.). 11. 95. Sanie podróżne wschodnio-polskie, 2 poł. XVIII w. (d. Wiśniowiec, zaginione). II. 96. B. Muiwitz Wjazd Ludwiki Marii do Gdańska, 1646, ol. pł. (Kraków, Wawel): a) kareta
błękitna „otwarta". II. 97. A. Bassar L'Ingre.sso Solenne in Vienna [...] duca Michaele Casimiro Radziwiłł [...] 1679.
miedz. (Kraków, Muz. Czart.).
11. 98. Wjazd Michała Kazimierza do Wiednia, 1679, blacha ryt. (wł. pryw.). II. 99. J. Roppmayer Wjazd Augusta I! do Krakowa, 1697, ryc. (Kraków, Muz. Czart.). II. 100. Regis Poloniae et Electoris Saxoniae Sołennis Ingressus in Urbem Cracov. die 12 Jan. [1734] (Wrocław, Bibl. Ossol).
Tabl. I. B. Gebhard (?), Wjazd arcyksiężniczki Konstancji do Krakowa w 1605 — Rolka
Sztokhołmska, fot. Teresa Żółtowska.
Tabl. II. Kolaska gdańska, Polska, 1 poł. XVIII w., inwentaryzowal i rys. Wrzesław Żurawski. Tabl. III. Projekt rekonstrukcji karety poselskiej — „carosse d'apparat" Jana III Sobieskiego,
zaznaczone części zachowane, rys. Wrzesław Żurawski.
KLIKNIJ TU ABY ZOBACZYĆ PLIK Z PEŁNYM SPISEM TREŚCI, KTÓRY NIE ZMIEŚCIŁ SIĘ W CAŁOŚCI ZE WZGLĘDU NA OGRANICZONĄ OBJĘTOŚĆ AUKCJI
WIELKOŚĆ 24X17 CM,TWARDA OKŁADKA,LICZY 249 STRON+100 ILUSTRACJI+3 TABLICE.
STAN :OBWOLUTA DB,KSIĄŻKA BDB.
KOSZT WYSYŁKI WYNOSI 8 ZŁ - PŁATNE PRZELEWEM
/ KOSZT ZRYCZAŁTOWANY NA TERENIE POLSKI,BEZ WZGLĘDU NA WAGĘ,ROZMIAR I ILOŚĆ KSIĄŻEK - PRZESYŁKA POLECONA PRIORYTETOWA + KOPERTA BĄBELKOWA / / W PRZYPADKU PRZESYŁKI ZAGRANICZNEJ PROSZĘ O KONTAKT W CELU USTALENIA JEJ KOSZTÓW / .
WYDAWNICTWO MUZEUM - ZAMEK W ŁAŃCUCIE
PWN WARSZAWA-KRAKÓW 1989.
INFORMACJE DOTYCZĄCE REALIZACJI AUKCJI,NR KONTA BANKOWEGO ITP.ZNAJDUJĄ SIĘ NA STRONIE "O MNIE" ORAZ DOŁĄCZONE SĄ DO POWIADOMIENIA O WYGRANIU AUKCJI.
PRZED ZŁOŻENIEM OFERTY KUPNA PROSZĘ ZAPOZNAĆ SIĘ Z WARUNKAMI SPRZEDAŻY PRZEDSTAWIONYMI NA STRONIE "O MNIE"
NIE ODWOŁUJĘ OFERT KUPNA!!!
ZOBACZ INNE MOJE AUKCJE
ZOBACZ STRONĘ O MNIE
