WSTĘP str.

1. Uwagi ogólns.......... V

2. Wybuch rewolucji i wystąpienia rewolucyjne w miastach (marzec—-kwiecień 1848).......¦ ¦ VIII

3. Ruch chłopski na progu rewolucji (marzec—kwiecień 1848) . X

4. Wybory majowe i działalność stronnictw politycznych . XIII

5. Walka z narastającymi siłami kontrrewolucji i ruch chłopski

w lecie i na jesieni 1848 r........ XVII

6. Sprawa narodowa . ........ XX

7. Kryzys listopadowy .........' XXVII

8. Zwycięstwo kontrrewolucji i wybory styczniowe 1849 r. . XXXI

9. Ruch rewolucyjny w roku 1849 i początkach 1850 r. . . XXXIV

10. Omówienie tekstów....... . XXXIX

Wybór bibliografii ......... XLI

WYBÓR ZRODEŁ

I. Wystąpienia rewolucyjne w miastach w pierwszych miesiącach rewolucji (marze c—k w i e c i e ń 1348)

1. Pierwsze demonstracje we Wrocławiu...... 3

2. Demonstracje i walki uliczne we Wrocławiu w marcu, kwietniu 1848 r. 5

3. Delegacja wrocławska w Berlinie ....... 9

4. Wystąpienia mas pracujących w miastach (poza Wrocławiem) 10

5. Proletariat czołową silą rewolucji...... . 12

6. Cele i organizacja straży obywatelskiej . . 13

7. Wspólne manifestacje ludności polskiej i niemieckiej . . 14 8 Sprawa zbliżenia polsko-niemieckiego w opinii prasy burżuazyjno-

-demokratycznej .......... 17

9. Przejazd uwolnionych więźniów polskich ..... 19

II. Ruch chłopski na progu rewolucji (marze c—k w i e c i e ń 1848)

10. Geneza i rozwój ruchu chłopskiego ....... 21

11. Wystąpienia chłopskie na Podgórzu . ... 23

12. Żądania chłopów wobec dworu....... 25

13. Rezygnacja panów z feudalnych świadczeń chłopskich . 26 14 Wystąpienia chłopskie na Śląsku środkowym..... 28

Str.

15. Wystąpienia chłopskie na Śląsku północnym .... 31

16. Wystąpienia chłopskie na Górnym Śląsku . . 33

17. Represje władz wobec ruchu chłopskiego..... 35

18. Kościół wobec narastania ruchu chłopskiego .... 36

19. Wezwania chłopów do spokoju....... 37

20. Delegacje chłopów górnośląskich w Berlinie..... 41

21. Obietnice rozpatrzenia żądań chłopskich przez berlińskie Zgroma-

dzenie Narodowe .......... 43

III. Wybory majowe i działalność stronnictw

politycznych

22. Demokratyczna agitacja wyborcza wśród chłopów ... 44

23. Demokratyczna agitacja wyborcza wśród robotników . 48

24. Agitacja wyborcza ugrupowań burżuazyjno-liberalnych ... 49

25. Agitacja liberalna wśród chłopów polskich ..... 52

26. Przebieg wyborów na Śląsku........ 54

27. Próby podburzania ludności przeciwko demokratycznym posłom 59

28. Drwiny liberalnej prasy z posłów polskich z Górnego Śląska . 61

29. Próby agitacji rewolucyjnej wśród wojska ..... 62

30. Sytuacja polityczna na Śląsku po wyborach majowych . . 63

IV. Walka z narastającymi sił a, mi kontrrewolucji (s i e r p i ft ń—p aździernik 1848)

31. Masakra świdnicka 31 VII 1848 r......¦ . 67

32. Odgłosy masakry świdnickiej ....¦...¦ 71

33. Odwoływanie prawicowych posłów z Berlina i Frankfurtu. . 73

34. Protest polskich i niemieckich demokratów w sprawie Poznańskiego 76

35. Wystąpienia landwerzystów........ 76

36. Demonstracje i rozruchy w Jaworze ...... 78

V. Ruch chłopski w lecie i na,jesieni 1848 roku

37. Działalność Krystiana Minkusa....... 80

38. Walka chłopów przeciwko przywilejowi Sowieckiemu . . 85

39. Ruch chłopski w powiatach podgórskich ..... 87

40. Wystąpienia chłopskie w powiecie oleskim..... 91

41. Walka chłopów o prawo korzystania z lasów ....

42. Wezwania chłopów do spokoju ........ 96

43. Kontakty chłopów z posłami........

44. Śląskie Towarzystwo Włościańskie . . . . ¦ ¦ 100

45. Powstanie chłopskie w powiecie kluczborskim .... 109

46. Represje władz po stłumieniu powstania ....¦¦ 11'

Str.

VI. Sprawa narodowa

47. Walka o język polski.......... 121

48. Żądania równouprawnienia języka polskiego..... 123

49. Działalność ks. Szaf ranka ........ 126

50. Poparcie akcji ks. Szafranka na Śląsku ...... 129

51. Wystąpienie Karola Kosickiego...... . 130

52. Klub Narodowy w Bytomiu........ 134

53. Walka o szkołę polską......... 134

54. Towarzystwo Pracujących dla Oświaty Ludu Górnośląskiego . 136

55. Akcja przysyłania książek polskich na Śląsk..... 141

56. Rola „Dziennika Górnośląskiego" w walce narodowej . . . 141

57. Postawa społeczna „Dziennika Górnośląskiego" .... 143

58. Poczucie łączności z narodem polskim ...... 145

59. Polacy z innych dzielnic wobec walki ludu śląskiego o język . 147

VII. Kryzys listopadowy (1848)

60. Demokraci śląscy wobec powołania rządu Brandenburga . . 152

61. Wezwania do poparcia Zgromadzenia Narodowego . . . 154

62. Tworzenie Komitetów Bezpieczeństwa...... 155

63. Próby zorganizowania walki zbrojnej...... 156

64. Wezwania do niepłacenia podatków ...... ] 59

65. Przebieg akcji niepłacenia podatków . . . . . . 164

66. Kościół katolicki wobec akcji niepłacenia podatków . . . 167

67. Wypadki listopadowe we Wrocławiu . . „ , . . 168

68. Kontrrewolucyjna propaganda wśród chłopów..... 172

69. Rozwój życia narodowego wraz ze wzrostem politycznej aktywności mas ludowych . . . . . . ... . . 174

VIII. Zwycięstwo kontrrewolucji i wybory styczniowe 1849 roku

70. Sprawa ks. Szafranka......... 176

71. Zamach na Ottona Cunertha........ 179

72. Prześladowania działaczy i organizacji demokratycznych . ¦ . 182

73. Rozwiązanie straży obywatelskiej....... 184

?4. Liberałowie wobec wyborów ........ 184

75. Agitacja wyborcza liberałów........ 186

76. Rządowa odezwa przedwyborcza....... 187

77. Agitacja przedwyborcza Związku Celem Prawnego Porządku . 191

78. Terror wyborczy wobec robotników...... 193

79. Demokraci wobec wyborów........ 194

80. Demokratyczna agitacja wyborcza....... 195

Sto.

IX. Ruch rewolucyjny w 1849 i początkach 18 5 0 r.

81. Rocznica rewolucji marcowej ........ 199

82. Geneza powstania majowego 1849 r. ...... 200

83. Demokratyczna relacja o przebiegu powstania majowego . . 203

84. Relacja oficera pruskiego o przebiegu powstania majowego . 214

85. Zbrojne wystąpienia chłopskie........¦ 217

86. Bierny opór chłopów przeciwko pańszczyżnie i czynszom . . 218

87. Wezwania do dalszego odrabiania pańszczyzny .... 220

88. Odmowa świadczeńrna rzecz Kościoła...... 221

X. Sprawa robotnicza w latach 1848—1849

89. Bezrobocie 'i rozruchy w Zagłębiu Górnośląskim .... 223

90. Petycje i żądania robotników górnośląskich..... 225

91. Demonstracje bezrobotnych we Wrociawiu..... 228

92. Bezrobocie i nędza tkaczy...... . . 229

93. Bezrobocie wśród rzemieślników . . . . . . ¦ 230

94. Zatrudnienie bezrobotnych przy robotach publicznych . . . 232

95. Wystąpienia robotników wrocławskich przeciwko maszynom . 232

96. Wystąpienia robotników w innych częściach Śląska . . . 233

97. Wystąpienia robotników rolnych i leśnych . . . . . 234

08. Żądania robotników lotnych '........ 235

99. Burżuazyjni demokraci a sprawa robotnicza..... 236

100. Stowarzyszenia robotnicze........ 238

101. Śląscy przedstawiciele Związku Komunistów . ... 239

XI. Dyskusje wokół sprawy chłopskiej i ustawodawstwo agrarne okresu rewolucji

102. Junkierskie propozycje rozwiązania sprawy chłopskiej .' . 241

103. Liberalne projekty rozwiązania sprawy chłopskiej . . . 243

104. Sprawa chłopska w pruskim Zgromadzeniu Narodowym . . 245

105. Radykalno-demokratyczny program rozwiązania sprawy chłopskiej 251 L06, Żądania rewizji recesów......... 255

107. Ustawa o regulacji tymczasowej z 20 XII 1848 r. 256

108. Regulacja w okresie przejściowym....... 257

109. Ustawa uwłaszczeniowa z 2 III 1850 r....... 261

110. Realizacja ustawy z 2[zasłonięte]111 18 r. ....... 271

111. Pozostałości feudalne na wsi śląskiej po rewolucji ... 275

112. Ekonomiczna przewaga junkierstwa....... 278

CHRONOLOGICZNE ZESTAWIENIE WYDARZEŃ 1848—1850 . - 283

NOTKI BIOGRAFICZNE I INDEKS (dla tomu I i II) . . . -¦' 299

INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH . ...... . ¦ 338

MAPA ŚLĄSKA . . . ' ........po str. 358

UWAGI OGÓLNE

Problematyka rewolucji 1848—1849 na Śląsku jest niezwykle bogata. Oddziaływają tu zarówno wypadki rewolucyjne w Niemczech, przede wszystkim w Prusach, jak i na innych ziemiach polskich — w Wielkopolsce, w Galicji. Głośnym echem odbijają się na Śląsku wszystkie niemal ważniejsze starcia rewolucji europejskiej — rewolucja lutowa czy powstanie czerwcowe w Paryżu, klęska rewolucyjnego Wiednia w październiku 1848 r.r walka

0 konstytucję Rzeszy na wiosnę 1849 r. (szczególnie powstanie drezdeńskie). Przede wszystkim jednak w wydarzeniach rewolucyjnych odbija się skomplikowana różnorodność narastających przez całą pierwszą połowę XIX w. antagonizmów klasowych

1 narodowych na samym Śląsku. Jak w każdej niemal rewolucji burżuazyjnej, antyfeudalnej, również i na Śląsku sprawa chłopska była główną treścią rewolucyjnej walki lat 1848—1849. Jednakże wskutek znacznego zaawansowania stosunków kapitalistycznych, nie tylko w miastach, ale również i na wsiF do wyjątków — nawet wśród junkierstwa — należały jednostki domagające się utrzymania stosunków feudalnych w dotychczasowej postaci. Walka toczyła się raczej o sposób zniesienia feudalizmu, między tymi programami, które Lenin określał jako „amerykańską" i „pruską" drogę wsi ku kapitalizmowi. Droga „amerykańska" to droga rewolucyjnego usunięcia wszelkich feudalnych ciężarów i zlikwidowania obszarniczych majątków, przy czym „na czoło wysuwa się chłop, stając się wyłącznym przedstawicielem rolnictwa i rozwijając się w kapitalistycznego farmera". Droga „pruska", która

na Śląsku zapoczątkowana została już w początkach XIX w. reformami lat 1807—1816, to powolne przerastanie obszarniczego gospodarstwa pańszczyźnianego w burżuazyjne, junkierskie, przy zachowaniu ekonomicznej i politycznej przewagi obszarników, kosztem wywłaszczenia i niewolniczej zależności chłopa. „Treścią [tej] ewolucji jest przerastanie pańszczyzny w niewolniczą zależność i wyzysk kapitalistyczny na ziemiach feudalów — obszarników ¦— junkrów"1. W sprawie tej wypowiadały się wszystkie ugrupowania polityczne zarówno szlacheckie, jak i burżuazyjne, przede wszystkim zaś w sprawie tej wypowiadało się samo chłopstwo bądź w swych petycjach, żądaniach i żywiołowych wystąpieniach, bądź też na zebraniach Śląskiego Stowarzyszenia Włościańskiego. Na Śląsku, gdzie walka o wyzwolenie społeczne była związana ze sprawą narodową, wzrost politycznej aktywności chłopstwa łączył się z nasileniem i upowszechnieniem walki o język polski. Dla ,,okresu krachu feudalizmu i absolutyzmu, okresu kształtowania się burżuazyjno-demokratycznego społeczeństwa i państwa typowe jest — jak pisał Lenin — rozbudzenie się ruchów narodowych, wciągnięcie do nich chłopstwa jako najliczniejszej i najbardziej trudnej do rozruszania warstwy ludności"2. Śląsk może być klasycznym potwierdzeniem tej tezy. W latach 1848—1849 wraz ze wzmożeniem politycznej aktywności chłopstwa (udział w wyborach do pruskiego i ogólnoniemieckie-go Zgromadzenia Narodowego, działalność Stowarzyszenia Włościańskiego) coraz bardziej powszechna staje się walka o prawa narodowe. Wystarczy tu wskazać na masowe petycje domagające się zwiększenia praw języka polskiego, czy zwoływane w tych sprawach wiece ludowe. O ile dotychczasowe wystąpienia ludu polskiego na Śląsku w obronie ojczystego języka miały charakter lokalny, żywiołowy, niekonsekwentny, o tyle teraz powstają pierwsze organizacje polskie, jak bytomski Klub Narodowy czy Towarzystwo Pracujących dla Oświaty Ludu Górno-śląskiego. Powstaje również pierwsze pismo polskie, nie tylko ze swego języka, ale i programu — „Dziennik Górnośląski". Na łamach

„Dziennika' głosi się tezę o łączności Ślązaków z całym narodem polskim. Poczucie tej łączności przejawia się również w konkretnej współpracy innych ośrodków polskich z ruchem narodowym na Śląsku.

Z walką o całkowitą likwidację feudalizmu łączyła się walka

0 burżuazyjno-demokratyczne swobody polityczne, o demokratyzację państwa, o usunięcie z ustawodawstwa wszelkich sta-nowo-feudalnych pozostałości. Naturalnym hegemonem tej walki winna być burżuazja. Na Śląsku jednak, podobnie jak w całym państwie pruskim, od samego początku widać było, że nie potrafi ona czy też nie chce odegrać tej roli. Burżuazja pragnęła wprawdzie osiągnąć, tak nieodzowną dla swobodnego rozwoju kapitalizmu, pełną likwidację feudalizmu i demokratyzację ustroju, jednakże cofała się przed jedynie konsekwentną drogą prowadzącą do tego celu — masową, rewolucyjną walką zbrojną. Tego rodzaju walka oznaczała bowiem konieczność uzbrojenia mas pracują-cych: robotników w miastach, wszystkich warstw chłopstwa na wsi. Masy zaś, w przeciwieństwie do kunktatorskiej burżuazji, paliły siq wprost do rewolucyjnej walki, stanowiąc od pierwszych do ostatnich dni rewolucji jej czołową siłę.

Jednakże szybki rozwój kapitalizmu na Śląsku prowadził zarazem do narastania antagonizmu między burżuazja a proletariatem, antagonizmu przejawiającego się w rozwoju żywiołowego ruchu robotniczego lat czterdziestych, od strajku legnickiego 1843 r. zaczynając, a kończąc na rozruchach głodowych 1847 r. Nic więc dziwnego, że i w czasie rewolucji proletariat nie godzi się z rolą wyciągającego dla burżuazji przysłowiowe, kasztany z ognia, ale występuje z samodzielnymi żądaniami skierowanymi nie tylko przeciwko feudalizmowi i feudalno-absolutystycznemu pań-"stwu, ale również przeciwko wyzyskowi kapitalistycznemu. Wokół tych właśnie, ściśle zresztą wzajemnie powiązanych zagadnień: sprawy chłopskiej, walki przeciwko absolutystyczno-feudalnemu reżimowi państwa pruskiego, sprawy narodowej

1 sprawy robotniczej, koncentruje się problematyka dziejów rewolucji 1848—1849 na Śląsku.

Niniejszy wstęp nie rości sobie pretensji do jej wyczerpania. Naszkicowaliśmy w nim tylko ogólne tło i ogólną charakterysty

kę poszczególnych etapów walki rewolucyjnej na Śląsku, Poszczególne części wstępu odpowiadają poszczególnym działom wyboru tekstów.

2. WYBUCH REWOLUCJI I WYSTĄPIENIA REWOLUCYJNE W MIASTACH (MARZEC — KWIECIEŃ 1848)

Rok 184? i początki 1848 przynoszą coraz wyraźniejszy kryzys stosunków feudalnych na Śląsku. Nieurodzaj i głód na wsi, tyfus głodowy na Górnym Śląsku pokazały opinii publicznej rezultaty junkierskiej gospodarki. Wzrasta również niezadowolenie śląskiej burżuazji. Na równi z całą niemal burżuazją europejską odczuwała ona skutki „wszechświatowego kryzysu handlowego 1847 r.", któiy — jak wykazali Marks i Engels — „był właściwym ojcem rewolucji lutowej i marcowej"3. Wskutek kryzysu jeszcze bardziej maleje eksport dolno-śląskiego płótna, czy górno-śląskich produktów górniczo-hutniczych, w tym przede wszystkim cynku. Rośnie głód i bezrobocie wśród proletariatu, w związku z czym w szeregu miast śląskich dochodzi do tzw. rozruchów głodowych. W dalszym ciągu Śląsk odczuwa rezultaty likwidacji Wolnego Miasta Krakowa i związane z tym ograniczenia handlu z innymi ziemiami polskimi. W dziedzinie politycznej niezadowolenie burżuazji pogłębiło zwołanie Zjednoczonego Sejmu Pruskiego (Vereinigter Landtag) w lutym 1847 r. Krążące na całym Śląsku pogłoski o spodziewanym nadaniu konstytucji i powołaniu parlamentu znalazły tutaj karykaturalną, skarłowa-ciałą realizację. Stany bowiem zbierały się wyłącznie na życzenie króla, a obradować mogły tylko nad zagadnieniami wysuniętymi przed rząd.

Miastem, w którym burżuazyjna opozycja była najsilniejsza, w którym masy pracujące były najaktywniejsze i najbardziej rewolucyjne, był Wrocław. Wrocław też był głównym ośrodkiem rewolucji na Śląsku. Już w pierwszych dniach marca na wieść o wydarzeniach lutowych w Paryżu dochodzi w mieście do demonstracji. Wysuwane są żądania swobód politycznych. 6 marca zwołano pierwszy wiec ludowy, który jednak nie doszedł

do skutku wobec interwencji wojska. Tego samego dnia masy wtargnęły na posiedzenie Rady Miejskiej domagając się wysłuchania swoich postulatów. Do nowych poważniejszych demonstracji dochodzi 16 i 17 marca na wieść o wybuchu rewolucji w Wiedniu, a następnie 18—20 marca na wieść o walkach ulicznych w Berlinie. Na wieść o zwycięstwie ludu w Berlinie ucieka z Wrocławia nadprezydent prowincji von Wedell i szczególnie znienawidzeni przez masy urzędnicy policji, Władzę w mieście obejmuje burżuazyjny Komitet Bezpieczeństwa, w którym zasiadają liberałowie i demokraci. Burżuazją jednak już na samym progu rewolucji stara się uspokoić masy, nie dopuścić do walki zbrojnej, boi się bowiem wystąpień proletariatu, który teraz już stawia własne żądania domagając się ukrócenia drożyzny, zatrudnienia bezrobotnych, podwyżki płac. Powołana w pierwszych dniach rewolucji mieszczańska straż obywatelska (Biirgerwehr) dąży przede wszystkim do stłumienia wystąpień proletariatu i utrzymania rewolucji w tak upragnionych przez burżuazję formach „legalnych". Tendencje te występują szczególnie wyraźnie z chwilą, gdy Fryderyk Wilhelm IV po zwycięstwie rewolucji w Berlinie obiecuje spełnić główne żądania specjalnej delegacji wrocławskiego mieszczaństwa. Wobec mianowania przez króla hr. York von Wartenburga tymczasowym komisarzem dla Śląska ustępuje dobrowolnie wrocławski Komitet Bezpieczeństwa, Ze szczególnym zaś zadowoleniem mieszczaństwo wita mianowanie 30 marca nowym nadprezydentem prowincji dotychczasowego burmistrza Wrocławia — liberała Pindera. Już na samym, progu rewolucji, w obawie przed samodzielnymi wystąpieniami mas, burżuazją zawiera kompromis z siłami kontrrewolucji. Tendencje takie występują w całym państwie pruskim. 29 marca powołany zostaje nowy, liberalny rząd, na którego czele stają wielcy kapitaliści nadreńscy Camphausen i Hansemann. Rząd ten czyni wszystko, aby w oparciu o dotychczasowy aparat władzy i wojsko utrzymać rewolucję w ,.legalnych" ramach.

W innych miastach śląskich, jak Brzeg, Legnica, Jelenia Góra, Kowary, Racibórz, Świdnica itd., wybuch rewolucji ma podobny przebieg jak we Wrocławiu, z tym jedynie że dj pierwszych demonstracji dochodzi tam kilka dni później. We wszystkich niemal

miastach śląskich na wieść o walkach berlińskich i obietnicach króla dochodzi do wspólnych demonstracji burżuazji i mas pracujących. Demonstracje te często przekształcają się w wystąpienia proletariatu przeciwko drożyźnie i bezrobociu, tłumione przez straż obywatelską —- „policję burżuazji". Obok Wrocławia największe rozmiary przybrały tego rodzaju wystąpienia w Zagłębiu Górnośląskim w pierwszych dniach maja 1848 r. Wskutek kryzysu zamykane są huty cynkowe i kopalnie galmanu, a tysiące robotników zostają pozbawione pracy. Przerażone władze dążąc za wszelką cenę do opanowania sytuacji asygnują poważne^kwoty na podjęcie tzw. robót publicznych (przede wszystkim budowy dróg). Chodziło o to, aby zatrudniając choć na pewien czas bezrobotnych usunąć w ten sposób groźbę rozruchów. Obok Górnego Śląska akcja ta rozwinęła się na większą skalę na Pogórzu Sudeckim, gdzie nędza i głód wśród tkaczy groziły lada chwila powtórzeniem wypadków 1844 r.

W tłumieniu wystąpień robotniczych obok wojska brała udział straż obywatelska — „policja burżuazji". Rzeczywista rola straży obywatelskich przejawia się również w ich organizacji: do służby w jej szeregach starano się nie dopuścić robotników czy czeladników. Burżuazja bała się dać broń do ręki masom pracującym, a w straży obywatelskiej widziała nie tyle siłę zbrojną rewolucji, ile raczej zbrojną ochronę istniejącego porządku.