Zdrada Jerzy

Zmierzch Czartoryskich

PWN
Stan: bdb



SPIS TREŚCI
Wstęp 5
Po upadku powstania styczniowego 13
Początki działalności w Austrii 94
Wokół sojuszu austriacko-francuskiego 205
Na drodze do wojny europejskiej 283
Załamanie 351
Upadek polskiej akcji politycznej 394
Wykaz skrótów . . 418
Indeks osób 449
Resume 461
Spis ilustracji 469

WSTĘP
Wśród stronnictw emigracyjnych, jakie ukształtowały się po 1831 r., poważną rolę polityczną odegrał tzw. obóz arystokratyczno-konserwatywny zgrupowany wokół księcia Adama Jerzego Czartoryskiego, Zadecydowała o tym osobowość przywódcy. Książę Adam, potomek magnackiej rodziny znanej z zasług w ostatnich latach istnienia Rzeczypospolitej, w swym długim życiu przeszedł znamienną ewolucję postaw politycznych: od zwolennika, a w pewnej mierze i twórcy orientacji rosyjskiej, do zdecydowanego przeciwnika caratu starającego się zmontować antyrosyjską koalicję państw zachodnich. Niechęć Adama Czartoryskiego do Rosji narastała systematycznie od momentu, gdy nabrał on przekonania, że nie może być mowy o połączeniu wszystkich ziem polskich pod berłem cara jako konstytucyjnego króla polskiego. Zamiast orientacji rosyjskiej wysunął koncepcję szukania pomocy mocarstw zachodnich w walce z caratem, licząc na europejski konflikt powszechny, w wyniku którego Polska miała być przywrócona do niepodległego bytu. Na emigracji polistopadowej program ten starało się zrealizować stronnictwo związane z Czartoryskim.
Do grupy tych działaczy i polityków emigracyjnych, przez antagonistów demokratycznych pejoratywnie nazwanej „czartoryszczyzną", przylgnęła potoczna nazwa

Hotel Lambert — od pałacu zakupionego w 1842 r. na wyspie śvv. Ludwika w Paryżu, gdzie mieściła się siedziba Adama Jerzego Czartoryskiego. Właśnie Hotel Lambert był początkowo centrum życia towarzyskiego, a następnie ośrodkiem działalności politycznej stronnictwa. Stąd kierowano krokami agentów rozsianych po całej Europie i instruowano polityków krajowych. Z biegiem czasu Hotel Lambert urósł do symbolu obrońcy interesów polskich wobec rządów zachodnich. Tak rolę Hotelu Lambert pojmowali dyplomaci i tak też rozumiano ją w gronie konserwatywnych polityków krajowych. Stanowiło to przez kilkadziesiąt lat o sile arystokratycznego stronnictwa emigracyjnego i pozwoliło na odegranie wybitnej roli zwłaszcza w czasie powstania styczniowego, kiedy całość polskich zabiegów dyplomatycznych spoczywała w rękach następcy księcia Adama, jego syna Władysława Czartoryskiego.
Zwolennikami polityki Hotelu Lambert byli przebywający na emigracji współpracownicy Adama Czartoryskiego z okresu powstania listopadowego, wyżsi oficerowie, przedstawiciele nauki, sztuki i literatury. Wszystkich tych ludzi łączyły przekonania konserwatywne, monarchizm oraz nadzieje na możliwość uzyskania zbrojnej i dyplomatycznej interwencji na rzecz Polski. Od reszty emigrantów polskich dzielił Hotel Lambert stosunek do dwu podstawowych problemów: do sprawy chłopskiej oraz do metod prowadzenia walki narodowowyzwoleńczej. Demokraci wszelkich odcieni stali na stanowisku rewolucyjnym, liczyli nie na „gabinety", a na rewolucję ludów oraz opowiadali się za natychmiastowym uwłaszczeniem chłopów i ich pełnym równouprawnieniem. Hotel Lambert opowiadał się wprawdzie za likwidacją systemu feudalnego, postulując uwłaszczenie za odszkodowaniem wypłacanym właścicielom ziemskim, ale pragnął zachować ekonomiczną i polityczną przewagę szlachty. Z biegiem czasu w poglądach społeczno-politycznych Hotelu Lambert nastąpiła wyraźna ewolucja w kierunku liberalnym, która w sposób istotny dzieliła konserwatystów emigracyjnych od krajowych.
Program społeczno-polityczny reprezentowany przez Hotel Lambert wywoływał systematyczne ataki ze strony demokratów emigracyjnych. W r. 1834 ogłoszono nawet Adama Czartoryskiego „nieprzyjacielem emigracji polskiej", w latach późniejszych atakowano koncepcję „króla de facto". Nigdy też nie udało się stronnictwu Czartoryskich opanować emigracji, choć liczba jego zwolenników była znaczna. Demokraci atakując Hotel Lambert odmawiali mu wszelkich zasług dla sprawy polskiej, dostrzegali wyłącznie „familijne inte-resa" rodziny Czartoryskich. W istocie jednak ludziom spod znaku Hotelu Lambert przyświecał przede wszystkim cel odzyskania niepodległości Polski, z tym, że drogę do osiągnięcia tego celu wybrano poprzez gabinety mocarstw zachodnich i wypatrywano pomocy ze strony armii przeciwników carskiej Rosji. Dlatego też pisząc o „polityce Czartoryskich" myślimy nie o planach rodziny magnackiej, a o próbach realizowania przez całe ugrupowanie Hotelu Lambert koncepcji odbudowy niepodległego politycznie państwa polskiego. Historia tych wysiłków jest dobrze znana do czasów powstania styczniowego. Był to w istocie okres wielkich zamierzeń i akcji politycznych. Widoczne to było zwłaszcza w czasie Wiosny Ludów, wojny krymskiej czy w 1863 r. W cieniu natomiast pozostaje schyłkowy okres wysiłków politycznych Hotelu Lambert, czynionych po 1864 r. przez Władysława Czartoryskiego i szczupłe grono jego najbliższych współpracowników. Okres popowstaniowy do niedawna nie cieszył się zbyt dużą popularnością wśród historyków. W konsekwencji wiele istotnych zagadnień nie zostało w pełni wyjaśnionych. Dotyczy to zarówno dziejów emigracji postyczniowej, jak i w ogóle sprawy polskiej po powstaniu. Pojawiły się nawet głosy, że po r. 1863 sprawa polska została na całe dziesięciolecia wyeliminowana z areny międzynarodowej. Wynikało to z nieznajomości polskich popowstaniowych wysiłków politycznych, szczegółów ówczesnej gry dyplomatycznej i wpływu sprawy polskiej na politykę mocarstw w latach 1866 - 1873. W okresie międzywojennym, w związku z udostępnieniem historykom politycznych archiwów państwowych i opublikowaniem kilku obszernych wydawnictw korespondencji dyplomatycznej z lat 1860 -1873 stało się możliwe skorygowanie dotychczasowych sądów na temat znaczenia sprawy polskiej w okresie popowstaniowym. Na uwagę zasługuje praca Józefa Feldmana Bismarck a Polska, w której przedstawiono znaczenie sprawy polskiej w polityce „żelaznego kanclerza" i szczegóły dotyczące jej związków z polityką trzech mocarstw rozbiorowych. Późniejsze opracowania obraz ten uzupełniły, wykazując pełniej związek sprawy polskiej z walką Galicji o autonomię. Ustalono, że datą przełomową dla międzynarodowego znaczenia sprawy polskiej był nie rok 1864, a 1871, rok klęski Francji w wojnie z Niemcami. W ostatnich latach tę problematykę podjął Henryk Wereszycki, przedstawiając powikłania dyplomatyczne spowodowane polityczną aktualnością sprawy polskiej w latach 1866 - 1875.
Jednakże w dotychczasowej literaturze historycznej ledwie zaznaczone zostały wysiłki samych Polaków zmierzające do podtrzymania aktualności sprawy polskiej. Nie dostrzegano systematycznej, planowej akcji prowadzonej przez polskie ugrupowania polityczne. Dotyczy to w szczególności politycznej działalności Hotelu Lambert po 1864 r. Ostatnie lata przyniosły pewną poprawę tego stanu. W kilku publikacjach poświęconych demokratycznym odłamom emigracji postyczniowej, ich powiązaniu z międzynarodowym ruchem robotniczym i udziałowi Polaków w Komunie Paryskiej słusznie podkreślono, że w latach 1866 - 1871 Hotel Lambert zabiegał o przyspieszenie sojuszu oraz wojny Francji i Austrii przeciw Prusom i Rosji, co według rachub polkich dyplomatów miało doprowadzić do rozwiązania sprawy polskiej. Dla większości piszących były to jednak sprawy drugoplanowe, mało istotne, które poruszano tylko w razie niezbędnej konieczności. W konsekwencji spotykamy uproszczenia i niedomówienia. Mimo tych braków publikacje poświęcone demokratycznym ugrupowaniom emigracyjnym zawierają nieraz drobne, ale istotne informacje o kolejach zabiegów politycznych obozu arystokratycznego. Część materiału dostarczyła prasa polska, tak krajowa jak i emigracyjna( ...)