S. Szymański ma na swym koncie szereg prac— publikowanych w kraju i za granicą — z dziedziny historii sztuki zarówno z dziejów budownictwa (fortyfikacja jasnogórska, pałac królewski w Grodnie, polityka władz Królestwa Polskiego w zakresie materiałów budowlanych: cegielnie miejskie i cegła, budownictwo z wapienia w Częstochowie,), jak i malarstwa (studia o Marcinie TeofilowiczUj Sylwestrze Auguście Mirysie, Antonim Johannie Herliczcej Józefie Wahlu, Johannie Josefie Henricim, Angelice Kauffmannj malowidłach ściennych w Sierpcu, odbiciu powstania styczniowego w sztukach plastycznych, o środowisku „obrainików" skulskich). W pracy ostatniej usiłuje szczególnie mocno powiązać idee iluzjonistycznego wystroju malarskiego z konstrukcją ciesielską kościoła.
Książka omawia interesujący dorobek polskiej sztuki religijnej na peryferyjnej wsi polskiej. Autor jej, przez dłuższy czas pracujący w służbie konserwatorskiej i społecznej opiece nad zabytkami oraz dość silnie związany ze sztuką ludową, miał możliwość autopsyjnego poznania reliktów i ich dziejów oraz zebrania o nich—w ciągu lat kilkunastu — szeregu istotnych spostrzeżeń zwłaszcza z dziedziny historyczno-artystycznej.
Wydobyty przez Autora materiał, syntetycznie prezentujący oryginalny prowincjonalny dorobek artystyczny drugiej połowy tysiąclecia, pozwala nie tylko wniknąć w atmosferę malowanych zaświatów, lecz również zrozumieć ich religijny, artystyczny i społeczny sens historyczny.
Publikacja zawiera 250 fotografii jednobar-wnych oraz 8 zdjęć kolorowych, wprowadzających w zaczarowany świat kościelnego malarstwa ściennego pereł drewnianej architektury wiejskiej.



Opracowanie graficzne Jf. Zbijewski
Fotografię na obwolutę
oraz fotografie barwne wykonał D. Sprudin
Fotografie jednobarwne wykonali: J. Bulhakóuma, T. Chrzanowski, W. Demeirykiewicz, S. Deptuszewski,
T. Dobrowolski, N. Grzestkowa, T. Każmierski, K. Kłos, St. Kolonca,
M. Korneckii E. Koztowska-Tomczyk, J. Langda, A. Lipka,
M. Moraczewska* J. Orańska, H. Poddębski, T, Przypkowski,
JF. Sanek, D. Sprudin, J. SzablowskU J- Szandomirski,
T. Szydlowski, K. Tiunin, B. Treter, W. Wolny,
Instytut Sztuki PAN, Konserwator Wojewódzki to Katowicach
Redaktor Z. Olszewska Redaktor techniczny W. Rober



Wprowadzenie



Jedną z charakterystycznych cech polskiego krajobrazu ar-Jtystycznego było budownictwo drewniane. Domy, szopy, wiatraki, stodoły, obory i stajnie, spichrze, chlewy i płoty wznoszone były przez szereg stuleci z drewna. Drewniana była nie tylko głęboka prowincja i wieś głucha, lecz nawet — i to aż po drugą połowę XIX wieku—miasta, nie wyłączając Warszawy. Budownictwo murowane z kamienia lub cegły w ogół-nym krajobrazie Polski stanowiło raczej enklawy i aczkolwiek było szeroko rozrzucone po kraju, zdecydowanie należało do mniejszości. Zjawisko uzasadniał zarówno klimat czy obfitość lasów, jak i psychologiczne inklinacje mieszkańców lubujących się w tym właśnie materiale. j
Budownictwo drewniane szczególnie mocno związane było z wsią polską.
Nie jest zapewne kwestią przypadku, że drewniana rzeźba ludowa, często spotykana w kapliczkach na skrzyżowaniach piaszczystych traktów i dróg polnych, cieszy się dużym uznaniem nie tylko na wewnętrznym rynku artystycznym.
Na wsi szczególnie uprzywilejowane miejsce wśród zabudowań zajmowały w przeszłości obiekty sakralne. Naturalne środowisko topograficzne predestynowało je do tego, aby wznosić je z materiału, którego było pod dostatkiem, a przy tym stosunkowo łatwego do obróbki i praktycznego w użyciu.
Zróżnicowanie regionalne i permanentne przystosowywanie się do lokalnych warunków klimatycznych, duża skala i bogactwo gatunków drewna przyczyniały się niepomiernie do podnoszenia walorów estetycznych budowli — walorów jedynych i niepowtarzalnych.
Wielekroć piękniejsze od ciesielskich rozwiązań konstrukcyjnych i plastycznych bryły wydają się być wnętrza. Walory artystyczne, wypływające z opracowania architektonicznego całości, były niejednokrotnie pomnażane przez wystrój. Malarstwo odgrywało w nich szczególną rolę.
Pierwotny charakter wnętrz sakralnych prawdopodobnie odbiegał dość poważnie od obyczaju miejskiego. Gorszyli się też nim niejednokrotnie wizytatorzy diecezjalni. W XVII wieku reprezentanci biskupa wrocławskiego pogardliwie porównywali niektóre kościółki z jaskiniami zbójców — spelunca latronum. Były one wyrazem swoistego gustu ludzi pobożnych oraz swoistych etnograficznych obyczajów. Obok świętych obrazów i sprzętu liturgicznego na ścianach wisiały stare stroje ludowe, barwiste czepce siedlaczek, wieńce żniwioków, kołnierze zdobne, a nawet zeschnięte kołtuny parafian. Tylko tu i ówdzie pojawiały się bardziej cenne wota.
Nic dziwnego, że czasami — jak miało to miejsce np. w Oleśnie w końcu XVII wieku — proboszcz (byi nim wówczas ksiądz Pecheń) kazał zrywać ze ścian i palić te osobliwe relikty będące raczej wyrazem zabobonu niż wiary.
Korzystniej przedstawiał się we wnętrzu wystrój malarski. O polichromii ścian czy plafonu, często zniszczonej, wspominają od czasu do czasu dawne protokoły wizytacyjne, zwłaszcza z potrydenckiego okresu kultury baroku. Czytamy w nich —jak np.na Opol-szczyźnie — „o sklepieniach malowanych i zdobionych bardzo starożytnym sposobem"— antiąuissimo modo, lub „o ścianach malowanych w obrazy*' — jak w Kobylinie albo w raciborskim Sławkowie, opolskich Mechnicach czy innych wsiach o dłuższej tradycji kulturalnej.
Na ogół jednak ten barwny wystrój prowincjonalnych wiejskich kościołów drewnianych współdziałał w pełni z architekturą w wytwarzaniu wrażenia, jakiego doznaje widz wchodzący spod olbrzymiej kopuły nieba do wnętrza i przekraczający progi swoistego mikro-kosmosu.
Nie zawsze zadowolone były z owych wystrojów władze kościelne. Tu i ówdzie w protokołach powizytacyjnych czyta się niepochlebne relacje: „In pupii ecclesiae seu choro supra tabulatum sunt turpes et scandalosae picturae". Uwagi takie odnosiły się raczej do poszczególnych partii wystroju, nie zaś jego architektonicznej całości.
Już w trzeciej dekadzie XVII stulecia Adam Fabian Birkowski pisał: „Pożytek obrazów jest na ozdobę kościołów, które zdadzą się Jerozolimą niebieską dla nich. Przychodzi z nich uczciwość i poszanowanie miejsc świętych i pamięć obecności Bożej i ratunku świętych. A gdy wnidziesz do kościoła naszego, jakobyś też do raju wszedł niebieskiego, i wspomnisz sobie zaraz na wieczny on Kościół i na dom Boży nie ręką czyniony. Do którego gdy wnidzieray, pobrane będą obrazy od nas, bowiem gdy nastąpi najjaśniejsza prawda, widzieć bedziem Boga i świętych twarz w twarz*'.
Dzięki, malarstwu silniejsze są odczucia czy złudzenia co do rozmiarów wnętrza, jego wysokości, światła i kolorytu. Ono — w zależności od pory roku, dnia i pogody — może dodawać wnętrzu ciepła lub surowości, prostoty lub wspaniałości, czynić zeń wymarzony zakątek do kontemplacji, miejsce do samotnego skupienia. Koloryt wystroju, współgrając z jego treścią, może napawać radością, nadzieją czy smutkiem, mobilizować lub dcmobiiizować do pracy i modlitwy, rodzić i podniecać skojarzenia myśli czy uczuć lub pogłębiać refleksje. Wystrój wnętrza, zwłaszcza malarski, nigdy nie jest obojętny dla ludzkiego oka — ustawicznie przyciąga lub odpycha. Często multyplikuje lub osłabia zamierzony efekt architektury.
O trwałej wartości funkcjonalnej i artystycznej wystroju malarskiego — niezależnie od jego walorów wynikających z ogólnych kryteriów oceny malarstwa — decydują wyniki przebiegu kilku dialogów, z których jeden wydaje się posiadać szczególne znaczenie. Chodzi tu mianowicie o zgodność czy niezgodność, harmonię czy dysonanse architektoniki wystroju malarskiego z architekturą konstrukcji ciesielskiego opracowania.
Malarskie wystroje wnętrz na ziemiach polskich spotykamy przede wszystkim w świątyniach katolickich, w mniejszym stopniu w cerkwiach i mojżeszowych domach modlitwy. Przykładem najbardziej może cennym dla tych ostatnich może być Zabłudów lub Wołpa czy Nowe Miasto nad Pilicą. Również drewniane zabudowania mieszkalne przystrajała chętnie wieś polska barwą. Obraz ludowy na papierze, płótnie czy szkle, a wreszcie świat niewyczerpanego bogactwa równie bajecznie kolorowej wycinanki z papieru są tego późniejszym wyrazem.
Wystroje malarskie traktować można, mimo ich występowania na rozległym terenie etnograficznym i historycznym, jako jedno zjawisko artystyczne. Z labiryntu zagadnień dziejów sztuki wypreparowano je przecież, aby tym łatwiej móc im się przypatrzyć, odczuć je, zrozumieć i zanalizować.
Zjawisko to wystąpiło w historii dopiero u schyłku średniowiecza — ściślej mówiąc prawdopodobnie około połowy XV wieku — rozwijało się następnie przez lata późniejsze i dotrwało aż do pierwszej połowy bieżącego stulecia. Obejmuje zatem niemal pięćset-letni okres czasu.
W różnych regionach częstotliwość występowania wystrojów oraz ich charakter były zmienne i różne. Łącznie reprezentuje je około dwustu przykładów dziś istniejących
w całości lub fragmentach albo nie istniejących, ale publikowanych lub choćby odnotowanych w dostępnych dla czytelnika kronikach i zapiskach archiwalnych.
Przystępując do omawiania owego zjawiska pragniemy zwrócić uwagę na dotychczasowy stan badań, posiadane relikty, typy i treść ikonograficzną malowideł, zespół fundatorów i twórców, warsztat techniczny, genealogię koncepcji artystycznej. Usiłujemy tez pokrótce omówić wspomnianą wyżej współzależność dzieła malarskiego i ciesielskiego i ustalić własne okresy rozwojowe zjawiska. Mimo tak szeroko zakrojonego programu -który zamierzamy zilustrować i przedstawić w sposób jak najbardziej syntetyczny - nie kusimy się o rozważania na temat rodowodu elementów składowych każdej polichromii albo indywidualnej dla poszczególnych przykładów ikonografii czy ikonologii. Nie usiłujemy też głębiej omawiać zagadnień formalnych, chociaż są one na tyk interesujące, że mogą stanowić odrębne tematy, a uwypuklają problematykę samoistną godną również opracowań ogólnohistorycznych lub historyczno-arty stycznych^ czy też może bardziej wyczerpujących studiów monograficznych.



Spis treści



Wprowadzenie..........
Wnętrze architektoniczne . . . ¦ .
Stan badań..........
Stan posiadania..........
Technika..........¦
Analiza materiału — forma i treść.....
Twórca...........
Sztuka wielka i wystroje........
Prawzory i analogie.........
Próba syntezy..........
Ilustracje........¦
Opis materiału zdobniczego.......
Wykaz skrótów zastosowanych w zestawie bibliograficznym
Bibliografia.......¦
Rćsume ...........
Indeks nazwisk.........
Indeks nazw geograficznych . . . ¦ .


Indeks nazwisk:



AG (O) ES Descartes patrz Rartezjusz Kappełler Józef
Altomonte Marcin (Hohenberg) Dobrowolski Tadeusz Kartezjusz (Descartes)
Kędziorski Mateusz
Antałkiewkz Andrzej Dobrzycki Jerzy Kęsinowski Jan
Dunin Johann Kober Marcin
Armenini Giovanni B Diirer Albrecht Kochanowscy
Asam Kosma Damian Dwornicki P Kopera Feliks
Axter Ignacy Dymiński Jan Kozlowski Jan
Dziekoński Józef Krafft Friedrich Wilhelm
Krassowski Witold
Barabasz Stanisław Kromer Marcin
Barna Gabriel Eisenberg Kwiatkowski
Bastrzykowski Aleksander ES
Baudouin Courtenay de Zofia
Ladislaus (król Węgier)
Bernini Fałat Julian Lanfranco Giovanni
Bielski Marcin Feliks brat Lasser Józef Mateusz
Birkowski Adam Fabian F v B Latała Grzegorz
Biskupic Jakub (Pontyficjusz) Latała Tomasz Lepszy Leonard
Borowski Jan Galileusz Limeckt Wojciech (Łukasz brat)
Brentano Franz Glomb Michuł
Broniewski Kazimierz Gołąb Michał patrz Głomb Mi- Linczewska-Łeszczyńska Bar-
Bruzdowicz Franciszek chał bara
Brzóski Jerzy Grochowski Stanisław Lisiecki Julian
Bukowski Jan Grochowski Wawrzyniec Lisiowski K
Bukowski Marcin Gródecki L Lubomirski Józef Karol
Buonarroti Michelangelo (Mi- Liiers Georg
chał Anioł) Grzybułtowski Marcin Luter Marcin
Burgemeister Ludwik Gwożdziewicz Jąn
Łepkowski Józef
Carlone Carlo Haller Jan Łukasz brat patrz Limecki Woj-
Cartona Piętro Berretini da Hangild R ciech
Chamski Krzysztof Łuszczkiewicz Władysław
Charmelski Jan Hohenberg patrz Altornonte
Marcin
Chermański Jan patrz Charmel- HS Mackenem Israhel van
ski Jan Husarski Wacław Manttowski Christof
Chermelski Jan patrz Charmelski Maratt Carlo
Jan Markiewicz ks
Ciehoniowski Stanisław Jantos Jan Mazurkiewicz Benedykt
Jan Olbracht Mehoffer Józef
Ciołek Erazm Jan III Sobieski Ó Menńl Jan
Correggio Józef Meyer Józef
Micha] Anioł patrz Buonarroti
Michelangelo
Mistrz Ogrodów Miłosnych M K B Mokki Andrzej Monetarius Stefanus Monti Innocenty Monti Karol Aiorstin-Dębińska Urszula

Motłoch Szymon Piotr Myszko wscy
Neunherz Jerzy Wilhelm Nicolaus frater Niezuiarozuski Przecław Niezabitowski Jan
Ochaiski Hiacynt Antoni

Ochocki Franciszek Orzechowski Stanisław
PaHoni Michelangelo Panofsky E Paulus Crosnensis Pecheri ks Petri Joannes Peskator
Pieniążek Jan Pieniążek Józef Pieńkowska Hanna Piwkozoic Stanisław Piwocki Ksawery Plaża Bartosz Plaża Tomasz Polka Wacław Pontyficjusz patrz Biskupic Jakub Potzmiller Jakub Przeworska Jadwiga Przeidziecki Józef Przybyłowie
Ptaszyński Autom PW jg)
Radwański Andrzej Rastawiecki Edward Ratułowski Jan Rawicz-Bogucki Wojciech

Rej Mikołaj Roliński Aleksander Romanowski Rosenberg C H Rydzyński Wojciech Rysiński Piotr
S
Sabatowski Salomon Imbram Salomon Mikołaj Sapieha Lew Scharffenberger Schaufelein Schon Erhard Schongauer Martin Śettin Joachim Sierakowski Roman Skimborowicz Hipolit Sobinawicz Fabian

Sokolowski Marian Sowa Szczepan Spis Tadeusz Stanisław August Staszowski » Stefanowski Wojciech
Stenceł (Stanisław) Teofil

Stephaus (król Węgier) Stroiński Stanisław Stronczyński Kazimierz Strzygowski Józef Swach Adam
Szablowski Jerzy Szczęchowicz Jan Szumski Bałtazar Szydlowieccy Szydlowiecki Mikołaj Szydlowski Tadeusz
Ściskała Dominik Sladkowski Jakub
Tarczalowicz Tatarkiewicz Władysław Tetmajer Włodzimierz Tomkowicz Stanisław
Ungler Florian Urbino Federigo da
Vinci Leonardo da
Wadowski Łukasz Wahl Johann Walicki Michał Wawrzyniecki Marian Wąs Stanisław Wendragowski Wojciech Wietor Hieronim Więckowski K Willmann Michał Leopold Władysław Jagiełło Wojciechowski Jarosław Wolff Barbara Wurm Michał Wykowski Kazimierz Wyspiański Stanisław
Zadzik Jakub Zych Stanisław Zygmunt III



Indeks nazw geograficznych



AI a Hallingad

Altenklin&en Antwerpia Argal e Sogn
Baborów
Baranów Bardiów Będzin Biecz Bielsko Biała Bieżanów Binarowa

Bochnia
Boguslawice
Boguszyce

Borzykowo Pomorskie
Bralin
Brusiek
Brzezinki
Brzoza Busko Bydgoszcz Bytom
Camoese
Ghechlo

Chełmno Chełmża
Chodów
Chotcza
Chur
Cieńkowice
Cienkowice (Tyszkowice)
CIaromonte
Czchów
Czechowice
Czerwińsk
Czorsztyn
Czulice
Dalewice
Dąbrówka Polska
Dębno
Dobczyce
Dzierzgoń
Dzisna
Frydman Frydryćhowice
Garwolin
Gdańsk
Gilowice patrz Rychwałd
Gniezno
Gnojewo
Goganvaralja
Gorzów
Gosprzydowa
Goźlin




Grębień
Grybów
Grywałd
Guty
Gwoździec
Haczów

Harenda patrz Zakrzów Harklowa


Hildesheim
Huta Krzeszowska
Inowrocław
Irządze
Iwięcino
Iwkowa
Jarszewo Jeleinia Jeżowe Jędrzejów Jodlownik
Kadłub
Kaffa
Kazimierza Wielka
Kazimierz
Kępno
Klecza
Kluczbork
Kobylin
Koniorowice
Konstantynopol
Korzenna
Koszyce
Komary
/Cosy
Kraków
Krościenko Kruczyny Krużlowa Wyżną
Krzepice KrzydUna
* WJ
Kunów
Lachonice
Laski
Lełów
Lernbark
Lewocza
Lku»
JM
Limanowa Lipiany Lipnica Murowana


Lipniki Lubawskie Lipowa
Lubieft Myślenicki Lublin Lubliniec Lubomia Lubozola Ludzmierz Lwów
Łapczyca
Łaszezo
Łąki Górne
Łekawica t
Łomnica
Lopuszna
Mała Wisła
Malujowice
Mechnice
Michałice


Mikuszowice
Modlmca %
Mogiła
Moszczenica
Mszana
Muszyna
Mysłowice
Niebory Niedźwiedź Niezywifć Nowe Miasto Notoostelce Nowy Sącz Nowy Targ
Oborniki
Olesno
Olkusz
Olszówka
Opatów
Opawica
Opole
Orawka
Ornatowice
Ostropa
Ostrzeszów
Palczowice
Palermo
Palecznica
Pieranie
Pilica
Piotrków
Piwniczna
Pleszów
Płowce
Pniów

Podegrodzie Podole
Pogwizdóto Popiełów Stary Popotoa Popowice Powroźnik Prandocin Preszów
Przemyśl
Przydonica
Ptaszkotua
Pułtusk
Pyzdry
Quedlinburg
Rabka
Racławice Olkuskie

Rajcza Ropczyce Rozembark Rozprza Rożnów Rudzittiec Rychwałd Ryczóto Ryczywół Rytro Rzepiennik Biskupi Rzeszów Rzgów Rzym
Salzburg
Schwaz
Stedliszowice
Siekierki
Siemiechów

Sierakotoice Skałka
Skomielna Biała Skomlin
Skrzyszów Skrzyszów Sławków
Slopanmao Słupca
Stalewo Starachowice

Stara Wieś Stare Bielsko Stary Sącz Stary Żywiec Stróża Strzegom Sucharzewo Syryma Szalowa
Szerzyny Szynych
ŚUmień Swierze
Tana
Tarnowo Paluckie
Tarnów
Tłuczań * Toporzcc
Totpo a Hallingad
Trybsz
Trydent
Tylicz
Tylmanowa
Tyszkowice patrz CUnkowhe
Walcz
Warszawa ~
Wawrzeńczyce
Wąchock
Wełna

Wieliczka Wielowiei Wieluń Wierzbica Dolna Wierzbnik Wilamowice Wiśnicz Witanoioice Wilkowice Wojcieszyce Wojnicz Wolbrom Wolpa l^ó/toaia Wrocimowice
Wrocław Wrzosowo Wysocice
Zabierzów
Zabludów
Zakopane
Zakrzów
Zameczek Wroniński
Zamość
Zator
Zielecice y

Zillis t Zręcin
Żernice Żywiec Żywiec Stary



WIELKOŚĆ 24x17CM,TWARDA OKŁADKA /OBWOLUTA OBŁOŻONA DODATKOWO FOLIĄ/,LICZY 321 STRON,250 ILUSTRACJI.

STAN BDB/BDB- .

WYSYŁKA GRATIS NA TERENIE POLSKI / PRZESYŁKA POLECONA EKONOMICZNA + KOPERTA BĄBELKOWA ,W PRZYPADKU PRZESYŁKI POLECONEJ PRIORYTETOWEJ PROSZĘ O DOPŁATĘ W WYSOKOŚCI 3ZŁ.KOSZT PRZESYŁKI ZAGRANICZNEJ ZGODNY Z CENNIKIEM POCZTY POLSKIEJ / .

WYDAWNICTWO PAX WARSZAWA 1970,NAKŁAD 4350 EGZ.

INFORMACJE DOTYCZĄCE REALIZACJI AUKCJI,NR KONTA BANKOWEGO ITP.ZNAJDUJĄ SIĘ NA STRONIE "O MNIE" ORAZ DOŁĄCZONE SĄ DO POWIADOMIENIA O WYGRANIU AUKCJI.

PRZED ZŁOŻENIEM OFERTY KUPNA PROSZĘ ZAPOZNAĆ SIĘ Z WARUNKAMI SPRZEDAŻY PRZEDSTAWIONYMI NA STRONIE "O MNIE"

NIE ODWOŁUJĘ OFERT KUPNA!!!

ZOBACZ INNE MOJE AUKCJE

ZOBACZ STRONĘ O MNIE