WSTĘP



Historyczne problemy wojska i obronności kraju od dawna interesowały społeczeństwo polskie. Związane były bowiem zawsze z bezpieczeństwem i niepodległością państwa.
Poznanie doświadczeń przeszłości w tym zakresie staje się siłą mobilizującą do realizacji trudnych zadań bieżących, ułatwia ich doskonalenie, przestrzega przed popełnianiem błędów lub lekkomyślnością, dostarcza tak bardzo potrzebnej mądrości życiowej nagromadzonej przez poprzednie pokolenia.
Takie właśnie założenia ogólne legły u podstaw podjęcia pracy badawczej nad problematyką wojska i obronności Rzeczypospolitej w okresie Sejmu Czteroletniego, obejmującym początek intensywnego przezwyciężania słabości militarnej państwa i jednoczesnego kształtowania się wojska narodowego, wojska nowego typu, mającego służyć głównie interesom obronności kraju.
Problemom doktrynalnym, organizacyjnym, uzupełniania, wyszkolenia, stanu moralno-politycznego i gotowości bojowej wojska Rzeczypospolitej w okresie jego najintensywniejszej rozbudowy nie poświęcono dotychczas żadnej odrębnej monografii. Fragmentaryczna charakterystyka powyższych zagadnień występuje jedynie w pracach Konstantego Górskiego dotyczących historii piechoty, jazdy i artylerii koronnej, Tadeusza Korzona w Wewnętrznych dziejach Polski za Stanisława Augusta i w III tomie Dziejów wojen i woj-skowości w Polsce oraz Jana Giergielewicza w Zarysie historii korpusu inżynierów w epoce Stanisława Augusta, Uzupełnia ją kilka artykułów przyczynkarskich Bronisława Pawłowskiego (Początki służby ks, Józefa Poniatowskiego w wojsku polskim; Służba wojskowa Tadeusza Kościuszki w latach 1790—1791; Manewry pod Gołębiem w r. 1791), Wacława Tokarza (Listy kwalifikacyjne oficerskie czasów dawnych; Sejm Wielki i Wojsko), Emanuela Rostworowskiego (Sprawa zaplecza przemysłowego dla armii na Sejmie Czteroletnim; Sprawa milicji mieszczańskich w ostatnim roku Sejmu Czteroletniego; Z dziejów genezy Targowicy — sprawa kawalerii narodowej w dobie Sejmu Czteroletniego), Leonarda Ratajczyka (Problemy doktryny wojennej w Konstytucji 3 Maja; Przyczynek do sprawy werbunku i poboru rekrutów na ziemiach polskich w XVIII wieku; Rola wojska w kształtowaniu polskiej świadomości narodowej w okresie walk wyzwoleńczych XVIII i XIX wieku; Kierownictwo wojskowe i doktryna wojenna RP przed Sejmem Czteroletnim) i innych. Syntetyczna 12-stronicowa charakterystyka całego Wojska Rzeczypospolitej w okresie Sejmu Czteroletniego opar-
ta na wynikach dotychczasowych pobieżnych badań i uogólnień znajduje się w Zarysie dziejów wojskowości polskiej.
W wymienionych przyczynkach i fragmentach większych monografii nie opracowano jednak gruntowniej, na podstawie istniejącej bazy źródłowej, żadnego z glówniejszych problemów składających sią na obraz wojska Rzeczypospolitej. Założeniem niniejszej rozprawy jest więc próba wypełnienia tej luki w polskiej historiografii wojskowej. Służyć ona powinna jednocześnie wydobywaniu postępowych tradycji budownictwa wojskowego okresu pokojowego, który pozornie może wydawać się mniej interesujący i wartościowy niż wojskowość okresu wojny, lecz faktycznie bywa nie mniej ważny, zawierający bogate doświadczenia niezbędne przy umacnianiu obronności kraju i doskonaleniu sił zbrojnych.
Pragnieniem autora jest, ażeby niniejsza monografia dostarczała między innymi współczesnym organizatorom wojska oraz kadrze oficerskiej argumentów do porównań, refleksji i rozważań prowadzących do dalszego doskonalenia systemu obronnego, a zwłaszcza sił zbrojnych stojących na straży pokojowego rozwoju Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.
Wiele materiałów źródłowych traktujących o wojsku i obronności Rzeczypospolitej w okresie Sejmu Czteroletniego zaginęło lub zostało częściowo zniszczonych w warunkach niewoli narodowej, a szczególnie na skutek powstań narodowych i wojen światowych. Mimo to pozostałe materiały w dalszym ciągu stanowią obfitą bazę źródłową dla badacza tego okresu.
Autor wykorzysta! w niniejszej pracy przede wszystkim źródła drukowane zgromadzone głównie w Zbiorach Specjalnych Biblioteki Narodowej, w Centralnej Bibliotece Wojskowej, w Muzeum Wojska Polskiego, w Bibliotece im. Ossolińskich we Wrocławiu, w Bibliotece Jagiellońskiej i w Bibliotece Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, w Wojewódzkim Archiwum Państwowym i w Bibliotece im. Raczyńskich w Poznaniu i innych. Obejmują one współczesne druki ulotne, regulaminy wojskowe, przepisy, podręczniki, opracowania, korespondencję, pamiętniki i czasopisma.
Najobszerniejszą grupę do tematu stanowiły różnego rodzaju druki ulotne, wydawane na potrzeby obrad sejmowych. Są to np. projekty dotyczące spraw wojskowych przedstawiane przez poszczególnych posłów na Sejmie Czteroletnim albo sporządzane zgodnie z zamówieniem społecznym memoriały, propozycje itp. Okazały się one niezbędne przy odtwarzaniu procesu narastania decyzji sejmowych i postawy społecznej w poszczególnych etapach rozwiązywania spraw wojska oraz obronności kraju. Regulaminy i podręczniki, a także przepisy wojskowe stanowiły podstawę do charakterystyki i analizy wyszkolenia żołnierzy, ich dyscypliny oraz życia wewnętrznego wojska.
Z wydawnictw źródłowych najwartościowsze okazały się Volumina Legum, zwłaszcza tom IX obejmujący prawa, konstytucje, uchwały sejmowe i przywileje z lat 1782—1792.
Niezbyt liczne pamiętniki zarówno działaczy wojskowych, oficerów, jak i osób cywilnych tylko obserwujących wojsko dostarczyły wiele cennych realiów życia żołnierskiego, uwag dotyczących funkcjonowania poszczególnych
ogniw jego struktury organizacyjnej, stosunków wewnętrznych między żołnierzami itp. Był to jednaik materiał dość fragmentaryczny.
Najcenniejsze dane, pozwalające na możliwie pełne odtworzenie ówczesnej problematyki wojskowej, znajdują się w archiwach oraz rękopisach bibliotek krajowych i Związku Radzieckiego.
Pierwotnie większość tych materiałów wchodziła w skład nie istniejącego dziś Archiwum Stanisława Augusta, co ustalił już Piotr Bańkowski *, Archiwum Sejmu Czteroletniego, Akt Komisji Wojskowej Obojga Narodów2, Akt Straży Praw3, Archiwum Pisarza Polnego Koronnego Kazimierza Rzewuskiego 4, Akt wojskowych władz litewskich, gromadzonych w Wilnie oraz akt poszczególnych dywizji terytorialnych, brygad, pułków i regimentów. Obecnie są one przechowywane jako materiały przeważnie niekompletne w kilkunastu archiwach i bibliotekach krajowych, a także zagranicznych.
Spośród archiwów i bibliotek krajowych największe zbiory dotyczące omawianej problematyki wojskowej znajdują się w Archiwum Głównym Akt Dawnych. Tutaj przechowywane są bezcenne tomy protokołów obrad Sejmu Czteroletniego od 1 III 1789 r. do 29 V 1792 r. wraz z drukowanymi przemówieniami wielu posłów, ich propozycjami, projektami, uchwałami sejmowymi itp. materiałami. Całość pod nazwą Archiwum Sejmu Czteroletniego, oprawiona w 25 wielkich tomach, przekazana została Polsce przed kilkoma laty przez Związek Radziecki. Zespół tych akt wraz z Volumina Legum pozwolił odtworzyć podstawową większość decyzji sejmowych w sprawach wojska i obronności kraju oraz ujawnił mechanizmy ich narastania.
W zespole tzw. Metryki Litewskiej przechowywane są ocalałe akta Komisji Wojskowej, których większość uległa zniszczeniu w powstaniu warszawskim 1944 r.s Obejmują one protokoły, księgi zaleceń, decyzji, ordynansów do wojska oraz raporty dowódców przysyłane do komisji. Ponadto w ML znajduje się księga zaleceń marszałków sejmowych kierowanych do Komisji Wojskowej, protokół posiedzeń Straży Praw za okres jej działalności (19 VI 1791 — 18 VII 1792) i kilka tomów oprawionych aneksów do protokołu, w których dokumenty wojskowe występują rzadko. Są to pozostałości kancelarii Straży Praw, która w 1794 r. została wywieziona do Petersburga. Dopiero po rewolucji październikowej akta te zostały zwrócone Polsce. Przed powstaniem warszawskim zabezpieczono je w Forcie Sokolnickiego, a po wojnie włączono do zespołu Metryki Litewskiej, gdzie zwracały uwagę tylko nielicznych badaczy 6.
Zespół Militaria z Jabłonny dostarczył ważnej dla charakterystyki doktryny wojennej korespondencji gen. Stempkowskiego. Ponadto znajdują się w nim akta Gwardii Konnej Koronnej oraz fragmenty kancelarii Departamentu Wojskowego i Wydziału Wojskowego kancelarii królewskiej. Powyższe ma-
teriały w znacznym stopniu umożliwiły odtworzenie struktury i zasad funkcjonowania najwyższych władz wojskowych oraz ustalenie charakteru podejmowanych przez nie decyzji.
Drugim po AGAD miejscem przechowywania stosunkowo najobszerniejszych krajowych zbiorów akt do niniejszego tematu jest Archiwum Państwowe w Krakowie. Znajdujące się w nim cenne Archiwum Mlynowskie Chodkie-wiczów, kilka lat temu uporządkowane i udostępnione badaczom, zawiera akta pochodzące z różnych kancelarii wojskowych, dotyczące Departamentu Wojskowego, Komisji Wojskowej, artylerii koronnej, Dywizji Ukraińsko-Po-dolskiej, Dywizji Wielkopolskiej, Dywizji Małopolskiej, fortragów, patentów i korespondencji. Większość tych akt odnosi się jednak do okresu poprzedzającego Sejm Czteroletni. Ich szczegółowszą charakterystyką opublikowała Sławomira Peleszowa w „Archeionie" 7.
Archiwum Sanguszków ze Sławuty stanowi drugi zespól Archiwum Państwowego w Krakowie obejmujący liczną korespondencję wojewody ruskiego i generała artylerii koronnej Szczęsnego Potockiego w sprawach publicznych i wojskowych. Obydwa zespoły akt dostarczyły cennego materiału dotyczącego stanów oddziałów i ich charakterystyki.
Korespondencja w sprawach wojskowych i część ordynansów Komisji Wojskowej znajdują się też w Bibliotece im. Czartoryskich w Krakowie.
Biblioteka PAN w Krakowie przechowuje również spory zbiór korespondencji i różnych papierów wojskowych. Są tam między innymi kopiariusze listów króla do Szczęsnego Potockiego i tegoż do króla, korespondencja króla z ks. Józefem Poniatowskim. papiery wojskowe gen. Antoniego Lewackiego, listy i akta Tadeusza Kościuszki, a także inne drobniejsze dokumenty umożliwiające zrekonstruowanie wielu odcinków działalności kierownictwa wojskowego, charakterystyki systemu dowodzenia oraz działalności wyższej kadry dowódczej.
W Bibliotece Jagiellońskiej zachowały się między innymi takie dokumenty, jak: księga rozkazów brygady kawalerii narodowej, notes z alfabetycznym wykazem oficerów wojsk koronnych i litewskich z zaznaczeniem dat starszeństwa i stopni wojskowych, księga rozkazów ks. Józefa Poniatowskiego prowadzona w obozie pod Bracławiem, sprawy finansowe wojska i korespondencja hetmana Seweryna Rzewuskiego z ks. Poniatowskim.
Stosunkowo obszerne zbiory materiałów wojskowych znajdują się także w dziale rękopisów Biblioteki im. Ossolińskich we Wrocławiu. Najwięcej dokumentów wykorzystanych do opracowania tematu zawiera Archiwum Wo-dzickich. Są to ordynanse gen. ks. Ludwika Wirtemberskiego komendanta Dywizji Małopolskiej, luźne druki oraz papiery wojskowe i korespondencja szefa Regimentu Pieszego im. Królewicza, stacjonującego w Krakowskiem i Kieleckiem, gen. Józefa Wodzickiego. Ponadto część materiałów, przechowywanych w tej bibliotece, znajduje się w zbiorach G. Pawlikowskiego, Grabowskich, Militariach 1788—1794, Materiałach do dziejów wojskowości w Polsce 1614— —1831 itp. Tutaj też przechowywany jest nie wykorzystany dotychczas Pro-
tokół jortragów od wojska JKM i RP za lata 1776—1782 umożliwiający ujęcie statystyczne i analizę awansów w ówczesnym wojsku Rzeczypospolitej.
W dziale rękopisów Biblioteki Narodowej znajduje się, brakujący w AGAD, fragment Diariusza Sejmu Czteroletniego za okres 6 X 1788 — 5 II 1789 (kopia), pozwalający odtworzyć narastanie ważnych w sprawach wojskowych decyzji sejmowych w początkowym okresie obrad.
Trochę drobnych dokumentów przydatnych do tematu znajduje się w Bibliotece Kórnickiej oraz w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Poznaniu.
Archiwum Muzeum Wojska Polskiego przechowuje natomiast w swych rękopisach dość ważną tabelę płacy wojska koronnego z 1790 r. i Obraz Wojsk Korony Polskiej i W. X-twa Lit. ukazujący graficznie strukturę organizacyjną wojska według etatu stutysięcznego. Obydwa dokumenty pozwoliły uściślić dane zaczerpnięte z pracy Tadeusza Korzona.
Najcenniejsze do tematu zbiory zagraniczne znajdują się we Lwowie i w Wilnie.
We Lwowie, w Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym USRR (CGIA) przechowywane są prawie nie tknięte ręką historyka akta kancelarii osobistej pisarza polnego koronnego hr. Kazimierza Rzewuskiego, które — chroniąc prawdopodobnie przed władzami targowiekkni — wywieziono do Galicji. Następnie drogą dziedziczenia weszły one w skład prywatnego archiwum magnackiego Lanckorońskich. Charakter tych akt jest unikalny. K. Rzewuski, dokonujący w okresie Sejmu Czteroletniego inspekcji niemal całego wojska koronnego, zbierał jednocześnie dość skrupulatnie wszelkie raporty o stanie osobowym inspekcjonowanych oddziałów, stanie finansowym, zaopatrzenia, uzbrojenia i wyszkolenia, a także raporty poszczególnych oficerów w sprawach osobistych. W swych protokołach poinspekcyjnych odnotowywał oceny tych stanów, podkreślał zalety, krytykował braki i wady. Dzięki temu materiałowi historyk może wejrzeć w wiele tajników oraz szczegółów ówczesnego życia wojskowego. Bez archiwum K. Rzewuskiego niemożliwa byłaby szczegółowa charakterystyka wielu problemów wojskowych.
Na zbiory lwowskie składają się ponadto Akta Wojskowe z lat 1672— —1806 i materiały wojskowe przechowywane w Państwowej Bibliotece Naukowej.
Ważne materiały nie tylko dla charakterystyki wojska litewskiego przechowywane są w zbiorach wileńskich. Brak tam co prawda materiałów poinspekcyjnych, takich jak w archiwum K. Rzewuskiego, tylko w odniesieniu do wojska litewskiego, ale za to w Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym Litewskiej SRR znajdują się cenne kopie i oryginały akt Departamentu Wojskowego. Komisji Wojskowej Obojga Narodów z lat 1788—1792, imienne listy żołnierzy w kompaniach i chorągwiach wojska litewskiego, korespondencja oraz inne dokumenty prywatne oficerów i generałów.
Ze zbiorów Biblioteki Uniwersytetu Wileńskiego przydatne okazały się Ekspedycje Komisji Wojskowej z lat 1790—1791, a w Bibliotece Litewskiej Akademii Nauk pismo do komisji porządkowych cywilno-wojskowych. W sumie zbiory wileńskie bardzo istotnie uzupełniają podstawowe do tematu zbiory AGAD.
Do innych zbiorów znajdujących się w Kijowie, Moskwie i Leningradzie, w których zgodnie z drukowanymi inwentarzami przechowywane są także
materiały dotyczące spraw polskich badanego okresu, nie zdołałem dotrzeć. Dostępne informacje wskazują jednak, iż dla charakterystyki wojska i obronności RP nie jest to materiał pierwszorzędnej wagi.
Kwerenda archiwalna przeprowadzona w Dreźnie w Sachsisches Landes-hauptarchiv wykazała obfity materiał do spraw politycznych okresu Sejmu Czteroletniego, wykorzystywany już w publikacjach polskich historyków. Natomiast nieznaczny materiał odnoszący się do problemów obronności kraju dotyczy spraw marginesowych albo dubluje materiał krajowy.
Z uwagi na wielostronność badanych zjawisk autor potraktował temat problemowo, a nie chronologicznie. Pozwoliło to na dokładniejszą i bardziej przejrzystą rekonstrukcję całości obrazu historycznego.
W rozdziale I zebrane zostały i rozpatrzone ogólne problemy obronności, kształtowanie się doktryny wojennej i rozwój stanu ilościowego wojska Rzeczypospolitej w poszczególnych okresach politycznej działalności Sejmu Czteroletniego.
Pozostałe sześć rozdziałów obejmuje głównie rezultaty badawcze w zakresie rozwoju uzupełniania wojska Rzeczypospolitej, charakterystyki kierownictwa wojskowego i systemu dowodzenia, rozwiązywania trudnych problemów kadrowych, poziomu i metod szkolenia żołnierzy, ich stanu moralno-polityczne-go oraz zaopatrzenia i uzbrojenia.
Każdy z wymienionych rozdziałów stanowi w gruncie rzeczy problemową całość zasługującą na oddzielne opracowanie monograficzne. Dlatego pomimo ich znacznej objętości treść omawianych wydarzeń nie została w pełni wyczerpana, gdyż było to niemożliwe. Autor starał się tak ująć ówczesną działalność militarną Rzeczypospolitej, ażeby wydobyć sprawy najważniejsze i najwartościowsze, umożliwiające właściwe uogólnienia i wnioskowania, sygnalizujące jednocześnie potrzeby dalszych badań szczegółowych.
Choć wydaje się, iż zadanie to zostało zrealizowane w stopniu wystarczającym, należy jednak zdać sobie sprawę z pewnych niedostatków rozprawy, spowodowanych m. in. ograniczonymi możliwościami gruntowniejszego przebadania archiwów zagranicznych oraz znacznym rozproszeniem istniejących materiałów, co uniemożliwiło dotarcie do wszystkich i spowodowało pominięcie niektórych z nich.
Zapewne też podczas dokładniejszych badań niektóre dane ulegną jeszcze weryfikacji, jest to bowiem zjawisko nieuchronne. Nie powinno to jednak zmienić zasadniczego obrazu, ponieważ zebrany materiał umożliwia względnie pełne odtworzenie wydarzeń, wyjaśnienie najważniejszych posunięć i decyzji oraz rzeczową analizę całokształtu problematyki wojska i obronności Rzeczypospolitej w okresie przełomowych reform upadającego już polskiego państwa szlacheckiego.
W trafcie ipracy nad tematem autor korzystał z cennych Wskazówek i konsultacji prof. dr. hab. Emanuela Rostworowskiego, prof. dr. hab. Andrzeja Zahorskiego, prof. dr. hatt. Jerzego Michalskiego, znawców i badaczy epoki stanisławowskiej, a zwłaszcza nieżyjących już dziś profesorów Janusza Woliń-skiego i Stanisława Herbsta. Wojskowa Akademia Polityczna im. F. Dzierżyń-skiego włączyła zaś temat tej rozprawy do planu pracy naukowo-badawczej.
Zarówno koncepcja, jak i konstrukcja niniejszej monografii były przedmiotem dyskusji w Katedrze Historii Wojskowej.
Uwagi i propozycje zgłaszane autorowi pomagały w wypracowaniu możliwie najwłaściwszej koncepcji pozwalającej na podstawie dostępnej bazy materiałowej na w miarę całokształtowe ujęcie problematyki wojska i obronności w czasach Sejmu Czteroletniego.
W trakcie zbierania materiału spotykałem się z życzliwą pomocą pracowników wymienionych już archiwów i bibliotek zarówno krajowych, jak i zagranicznych, czuję się więc w obowiązku złożyć im za to serdeczne podziękowanie. Na szczególne podziękowanie zasługuje tu różnorodna pomoc Biblioteki Naukowej i Oddziału Szkolenia oraz pracowników innych komórek Wojskowej Akademii Politycznej im. Feliksa Dzierżyńskiego.
Warszawa, w lipcu 1973 roku.



SPIS TREŚCI



Str.
Wstęp...................... 5
Rozdział I
Problemy obronności, doktryny wojennej i wojska Rzeczypospolitej w okresie Sejmu Czteroletniego...............13
Wpływ sytuacji politycznej na decyzje dotyczące obronności kraju w okresie początkowej działalności Sejmu Czteroletniego (X 1788 —III 1790) . 15 Zmiany w sytuacji polityczno-wojskowej w okresie utrwalania sojuszu polsko-pruskiego i przygotowania Konstytucji 3 Maja (IV 1790 —V 1791) 31 Kształtowanie się decyzji państwowych i wojskowych w okresie narastania niebezpieczeństwa wojny z Rosją (V 1791 — V 1792).....52
Zmiany w organizacji, stanie etatowym i faktycznym wojska w okresie
Sejmu Czteroletniego (X 1738 — V 1792)..........66
Doświadczenia oraz wzory organizacyjne własne i obce.....89
Rozdział II
Uzupełnianie wojska w latach 1788—1792..........101
Zmiany zasad werbunku w świetle uchwał sejmowych i zarządzeń Komisji Wojskowej Obojga Narodów...........103
Praktyczne wyniki werbunku i rekrutacji wojskowej w okresie Sejmu
Czteroletniego.................115
Odmienność zasad uzupełniania kawalerii narodowej i pułków jazdy oraz
ich praktyczne skutki...............120
Skład socjalny rekrutów w poszczególnych rodzajach wojsk Rzeczypospolitej ....................335
Rozdział III
Kierownictwo wojskowe i system dowodzenia w okresie Sejmu Czteroletniego .....................147
Zmiany zasad kierownictwa wojskowego dokonane przez Sejm Czteroletni ....................149
Uprawnienia Komisji Wojskowej Obojga Narodów oraz jej rola w systemie dowodzenia.................159
Inspekcja jako czynnik kontroli i usprawnienia dowodzenia .... 171 Inne problemy doskonalenia i ujednolicania systemu dowodzenia . . . 180
Rozdział IV Problemy kadrowe................191
Zasady polityki kadrowej w świetle uchwał sejmowych, zarządzeń Komisji Wojskowej ON i króla.............193
Str.
. Problemy uzupełniania kadry oficerskiej, awansów i dymisji .... 209
Charakterystyka osobowości i fachowości kadry oficerskiej .... 240
Uwagi o kadrze podoficerskiej............ 252
Rozdział V
Stan wyszkolenia wojska............... 271
Charakter regulaminów i zarządzeń stanowiących podstawę wyszkolenia
wojska w latach 1788—1792............. 273
Stan wyszkolenia taktycznego w świetle materiałów inspekcji i ocen
kadry.................... 283
Stan wyszkolenia piechoty............. 289
Stan wyszkolenia jazdy.............. 297
Stan wyszkolenia artylerii............. 300
Stan wyszkolenia inżynierii wojskowej......... 302
Przebieg i ocena manewrów wojskowych latem 1791 r. oraz szkolenia
w warunkach obozowych.............. 304
Obóz i manewry pod Gołębiem............ 305
Obóz i manewry pod Bracławiem.......... 308
Obóz i manewry pod Mińskiem........... 312
Rozdział VI
Stan moralno-polityczny wojska Rzeczypospolitej w okresie Sejmu Czteroletniego .................... 323
Charakter stanu moralno-politycznego wojska w XVIII wieku . . . 325
Elementy pracy polityczno-wychowawczej w wojsku Rzeczypospolitej . 327
Przepisy kształtujące stan moralno-polityczny wojska..... 327
Rola przysięgi w wychowaniu patriotycznym i politycznym żołnierzy . 334
Inne elementy pracy polityczno-wychowawczej w wojsku .... 339
Charakterystyka dyscypliny w wojsku Rzeczypospolitej..... 349
Rozdział VII
Zaopatrzenie i uzbrojenie wojska Rzeczypospolitej w latach 1788—1792 . 363
Charakter finansowania, zaopatrzenia i uzbrojenia wojska w świetle propozycji i decyzji sejmowych............. 365
Rola utworzonych komisji porządkowych cywilno-wojskowych w systemie
zaopatrzenia wojska................ 373
Rola Komisariatu Wojskowego w systemie zaopatrzenia i uzbrojenia
wojska ................... 377
Stan i trudności zaopatrzenia wojska........... 381
Sprawy finansowe................ 381
Sprawy zaopatrzenia materiałowego oraz zakwaterowania wojska . 391
Medyczne zabezpieczenie wojska........... 406
Uzbrojenie wojska................ 411
Zakończenie.................. 423
Bibliografia ................. 428
Wykaz ważniejszych skrótów............. 438
Indeks nazwisk................. 439
Spis ilustracji................. 449



SPIS ILUSTRACJI



Stanisław August Poniatowski. Mai. J. Ch. Lampi........ 25
Stanisław Nalącz Malachowski, marszałek Sejmu Czteroletniego ... 40
Ogłoszenie Konstytucji 3 Maja.............. 49
Pocztowy i rotmistrz kawalerii narodowej z lat 1790—1794. Wg K. Lindera . 119 Grenadier gwardii pieszej koronnej, oficer inżynierów i kadet Wg K. Lindera 144 Pałac Krasińskich (Rzeczypospolitej) w 1785 r. Mai. Z. Vogel. Ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie............ 165
Książę Józef Poniatowski w mundurze z czasów Księstwa Warszawskiego.
Mai. Fr. Paderewski. Ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie . 184
Generał Tadeusz Kościuszko.............. 290
General Jakub Jasiński............... 313
Medal Virtuti Militari. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego. Foto
Z. Gamski.................. 348
Prochownia z 1785 r. przy ul. Mostowej. Wg Z. Vogla. Ze zbiorów Muzeum
Narodowego w Warszawie.............. 372
Lufa działa z okresu Sejmu Czteroletniego. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie............... 415




INDEKS NAZWISK*
[opracowała Jadwiga Ratajczuk)



Askenazy Szymon — —
d'Aubert Joseph poseł francuski w Warszawie
Azulewicz Jakub dca pułku tatarskiego
Bakalowicz Jan płk kartograf i inż
wojsk Bańkowski Piotr Baranowski Mustafa Bartoszewicz Julian Batory Stefan zob Stefan Batory Belcour Thesby płk Bergien ppłk Eergonzoni Michał generalny sztabs-
medyk wojska koronnego
Bernowicz Michał poseł nowogródzki
Beskrownyj Lubomir
Bezborodko Aleksander minister
Katarzyny II Bielak Józef gen mjr
Bieliński Stanisław cześnik koronny
członek KW ON Biernacki Paweł kasztelan sieradzki
szef wielkop bryg kaw naród

Bil Emil
Błędowski M mjr Bobińska Celina Boguszewski por wojsk ros Bonaparte Napoleon zob Napoleon
Bonaparte
Brandys Marian Branicki Franciszek Ksawery hetman
wlk kor —

Braudel Fernand Briotet Jakub sztabschirurg Brochocki Michał tow kaw nar Brodowski Jan Fryderyk szef reg
piesz wojska koronnego
Bronikowski Mikołaj rotm Bronikowski Oppeln Mikołaj kpt
reg piesz Brun Julian Brunszwicki Karl Wilhelm gen pruski
Bruhl Alojzy Fryderyk gen art kor

Brzeżański tow kaw nar Buczacki Józef rotm Bukaty Franciszek poseł polski
w Londynie Bułhakow Jakub ambasador ros
w Warszawie
Butrymowicz-Topór Matusz poseł
— Byszewski Arnold Anastazy szef
pułku przedn straży gen leitn

Byszkowski (Byczkowski) Jerzy mjr

Cachś Benedict de ambasador austr
w Warszawie Carosi Jan Chlewiński (oficer) egzercer majster

Chodkiewicz Aleksander Chodkiewicz Karol hetman Chołoniewski Ksawery Chreptowicz Joachim podkanclerzy
litewski Cichocki Jan August gen mjr

Clairac autor książki o fortyfikacji
polowej
Clausewitz Carl von gen pruski Colin Jan Cronneman Fryderyk gen Cuchucki oficer Czaplic Piotr Celestyn ekslowczy
koronny członek KW ON Czapski Józef brat Mikołaja gen
mjr czł KW ON
Czapski Mikołaj szef regim gen
mjr
—

Czarniecki Stefan hetman Czartoryscy Czartoryska Izabella księżna Czartoryski Adam Kazimierz gen
ziem podolskich poseł lubelski
Czartoryski August wojew ruski Czernyszew Iwan czł rady państwa
w Rosji Czetwertyński Janusz Swiatopełk
kasztelan czernihowski książę Czyż mjr
Dalke chirurg wojsk
Dąbrowski Jan
Dąbrowski Jan Henryk gen Iif
Dąbrowski Stanisław
Dąbski rotm
Deboli Antoni Augustyn poseł polski
w Petersburgu
Dederkat Dekert Filip por z wojska pruskiego
Dembiński Bronisław —
— ? Dembowski ppłk Dembowski Tadeusz starosta jańkow-
ski członek KW ON
Deybel de Hammerau Krystian
Godfryd płk z art kor gen mjr

Dębicki por kaw nar Diderot Denis encyklopedysta franc

Dihm Jan Dobraczyński Andrzej płk Dobrski Ludwik kpt art Domaradzki Jan tow kaw nar Donnersmarck gen pruski zob
Henckel von Donnersmarck
Wiktor Amadeusz Dutkiewicz Józef Działyński Ignacy szef regim
piesz

Dieduszycki Wiktoryn Walerian
komisarz cyw wojsk Dzierżek Rafał gen
Dzimiński ofic wojsk prusk
Engels Fryderyk
Engestrom Wawrzyniec poseł szwedzki
w Warszawie Essen August charge d'affaires saski
w Warszawie
Favrat Francois gen pruski
Feldman Józef Finkel Ludwik Fiszer Stanisław ppor Franciszek II cesarz Austrii Frankowski Maciej płk Fryderycy Jan kpt gwardii piesz
koron Fryderyk II (Wielki) król pruski
Fryderyk Wilhelm II król pruski

Geisman płk wojsk ros
Gem bar zewski Bronisław
Giedroyć Franciszek
Giełgud Michał pisarz polny litewski
Giergielewicz Jan
Gissler Jan pik z bat Skarbu Koronnego
Gissler Marcin płk z reg szefostwa Raczyńskiego
Gloger Zygmunt
Godrzyński wachm
Golcz Józef ppor
Golejowski por kmdt monylewski
Goliszewski Gaspard por
Gorycz płk
Gorzeński (Gurzyński) Augustyn gen mjr —
Górski Konstanty — — — — — — —
Grabowscy
Grabowski Jerzy gen insp wojska litewsk
Grabowski Paweł Jerzy szef regim piesz wojsk lit
Graczyk Józef
de Grammlich Jan Karol kpt
Granowski Steian ppłk
Grekowicz Antoni por
Griesheim (Grisgejm Gryegsheim)
Karol Fryderyk płk wojsk lit

Grobicki Jerzy Grocholski Marcin senator kasztelan
bracł czł KW ON Gustaw III król Szwecji Gutkowski Walenty szlachcic —
rekrut
Hadziewicz Piotr Onufry szef bryg
kaw nar
Halecki Oskar Hanicki Marcin płk Hebdowski Kajetan mjr

Hclwig fabrykant Hemling Krzysztof rotm pułku
szefostwa Karwickiego Henckel von Donnersmarck hr
Wiktor Amadeusz gen pruski

Heppen Adam płk Herbst Stanisław Hertzberg Ewald Friedrich minister
pruski
Hiż Franciszek ppłk gwardii Hodarczak Walenty podofic Hoffman Ignacy płk gwardii Hogrewe William kpt Huisson ppłk
Igelstrom Osip Andrejewicz gen ros
Iliński Stanisław gen insp
Izbiński Kazimierz kpr
Jabłonowski Stanisław Paweł
książę poseł wołyński Jakubowski Józef teoretyk art

Jakubowski Michał kpr Jan III (Sobieski) król Polski
Jan Kazimierz (Waza) król Polski

Jankowski St czl król rady
¦wojennej Jany C
Jaroszewski Kazimierz płk

Jasienica Paweł Jasiński Jakub płk Jaźwiński por Jeleński Józef płk członek KW ON
Jerlicz Roch szef wolyńsk bryg kaw
Jezierski Jacek kasztelan łukowski
Jounga Józef pchor Jounga mjr Józef II cesarz austr Judycki Józef gen
— Juszczyński Antoni

Kaczmarski K
Kalckreuth Adolf Fryderyk gen pruski
Kalinka Walerian — — —
Kamiński Adam
Kappus de Pichelstein Stanisław
Karśnicki Ludwik kasztelan wieluński członek KW ON
Karwicki Krzysztof szef pułku przed straży
Karwin Józef
Katarzyna II (Zofia Augusta ks An-halt Zerbst) ces Rosji
Kaulbers Fryderyk por gwardii piesz koronnej
Kaunitz Wenzel Antoni minister austriacki
Kazimierz Wielki król Polski
Kaźmirski oficer
Kermisz Józef
Kieniewicz Stefan
Kipa Emil
Kirkor Michał szef lit pułku
przedn straży
Kitowicz Jędrzej pamiętnikarz
Klein Jan ppłk inż
Kniaziewicz Karol por
Koburg Fryderyk Jozjasz gen austr
Koc por
Kociełła (Kociełło) Józef poseł
Kocój Henryk
Koenig płk
Kołłątaj Hugo — —
Komarzewski Jan gen lejtn
Korzon Tadeusz — — —
Kosielski Kajetan ppłk art lit
Kossowski Roch podskarbi nadworny koronny
Koszowski Ignacy kpr
Kościuszko Tadeusz gen
—
Kownacki Andrzej dyrektor manufaktury broni
Kozyrski rotm
Koźmian Kajetan pamiętnikarz
Koźmiński rotm
Krasiński Kazimierz oboźny wlk koronny członek KW ON
Krasnodębski chór
Krasowski Krzysztof regent Wydz Wojsk
Kraszewski Józef Ignacy
Krawczak Hieronim
Krawiec Zygmunt
Krwawicz Marian
Krysiński konduktor
Kukieł Marian

Kurcewski por Kurcjusz Stanisław ppłk Kurdwanowski Kajetan poseł

Labady Franciszek de por korp inż

Lam Stanisław Lanckorońscy Laudon Gideon Ernest von
feldmarszałek austr Leipziger dca regim prusk Leitel chirurg wojsk Lenin Włodzimierz Leonard Emile G Leopold II cesarz Austrii Leśnodorski Bogusław Lewicki Antoni gen Lewicki rotm Lipowski mjr Lipski Tadeusz kasztelan łęczycki
Lubomirscy Lubomirski Józef gen mjr
Lubomirski Michał gen lejtn

Lubowicki vel Lubowidzki Stefan
szef ukraińskiej bryg kaw nar
Lucchesini Girolamo markiz poseł
pruski w Warszawie

Łemski chirurg wojsk Łepkowski Tadeusz Leski Józef prof matem Szk
Rycersk — Łojek Jerzy — Łoza Stanisław Łubieński Feliks poseł Łukaszewicz Witold
Maciszewski Jarema Maczulski Franciszek Makowski kpr
Malczewski Jan szef reg piech

Malczewski Karol gen lejtn Małachowski Jacek Hiacynt kanclerz
wlk koronny Małachowski Piotr wojew krakowski
Małachowski Nałęcz Stanisław
marsz Sejmu W
—
Małachowski rotm Manget Ludwik mjr Manteuffel Tadeusz Maria Teresa ces Austrii Marks Karol Mauvillon ofic inż pruskich Mehler Franciszek J mjr art lit

Mehler Jan A kpt korp inż Meisner fabryk sukna Meyen Jan Jakub płk Męciński rotm Miączyński Kajetan Adam gen insp

Michalik Mieczysław Michalski Jerzy Mierzejewski poseł Mioduski Damazy szef wielkop
bryg kaw

Mizia Tadeusz Mokronowski Stanisław wicebryga-
dier Morawski Ignacy gen lejtn

Mossakowski Stanisław Mościcki Henryk Mrozowska Kamilla Mukański Onufry namiestnik
Mycielski Aleksander gen

Napoleon I Bonaparte cesarz
Francuzów Nax Jan Ferdynand pisarz
Niedobylski oficer

Niemcewicz Julian Ursyn poseł
Niesiolowski Józef wojew nowogrodzki członek KW ON senator

Niesiołowski Ksawery syn Józefa szef reg piech lit gen
Nosarzewski
Ogiński Michał Kleofas hetman wlk lit

Orłowski Józef gen mjr
Orłowski procl skałek
Osman Pasza dostojnik turecki (gen)
Oyrzyński (Ojrzyński) Fabian płk
członek KW ON Ożarowski Piotr Alkantara kasztelan
wojnicki targowiczanin Ożarowski Saumel szef reg piesz

Paszkowski Franciszek Pawlikowski Gwalbert Pawłowski Bronisław — —
Peleszowa Sławomira Piattoli Scipione ksiądz Pigłoski ppor Piramowicz Grzegorz ksiądz Pitt Wiliam młodszy premier Anglii

Podczaski kpt Podhorodeński (Podhorodyński) Józef płk reg konnego Buławy Polnej Koronnej gen insp Polanowski Stanisław tow kaw
nar
Pomianowski Edward Poniatowski Józef gen lejtn — — — — —
Poniatowski Józef mjr Poniatowski Kazimierz gen lejtn
Poniatowski Stanisław podskarbi
wlk lit gen lejtn
Poniatowski Stanisław August zob
Stanisław August Poniatowski
król Polski Potemkin (Potiomkin) Grigorij
feldmarsz ros
Potoccy Potocki Antoni Prot (Protazy) Potocki Ignacy marsz nadw kor
Potocki Jan (?) szef małop bryg
kaw nar Potocki Jan poseł poznański Potocki Jan rotm starosta
kaniowski Potocki Piotr starosta szczerzecki
szef reg piesz
Potocki Seweryn poseł bracławski
Potocki Stanisław gen art lit
Potocki Stanisław Kostka gen art
kor poseł lubelski
Potocki Stanisław Szczęsny gen art
wojew ruski targowiczanin
Potocki Wincenty gen lejtn szef
reg gwardii konnej kor Pouppart Jan Franciszek de gen mjr
Przemski Leon Puzyna mjr
Raczyński Filip gen mjr
Radzimiński Luba
Radziwiłł Karol książę
Radziwiłł Mikołaj czł KW ON

Radziwiłłowie Ratajczyk Leonard

Rausonnet płk franc Regnier Mikołaj sztabschirurg Rembowski Aleksander Repnin Mikołaj poseł ros Rogali ński Romanowski Kazimierz płk
Rostafiński Mieczysław

Rostworowski Emanuel — Rostworowski S Rottenburg Franciszek ppłk Rousseau Jean Jacąues filozof

Rousel de Rożniecki Aleksander ppor Rumiancew Piotr feldmarsz ros Rutkowski Stanisław Rzadkowska Helena Rzewuski Kazimierz pisarz polny koronny — — — — — Rzewuski Seweryn hetman polny kor
Sadowski Henryk Salmonowicz Stanisław Sapieha Kazimierz Nestor gen art
lit marsz konfed


Schenmeczler Jan por art koron Schultz Fryderyk Schultz (Szulc) Karol bankier
warszawski Schultz Konstanty kpt Schuller ppłk Seydlitz Fryderyk Wilhelm gen
pruski
Siemianowski Stanisław mjr Sierakowski Karol płk inż
Sierakowski ppor Sierakowski tow kaw nar Skałkowski Adam Skórzewski rotm starosta
gnieźnieński Sławuszewski gen Smoleński Władysław

Smoniewski JW Smorczewski F chór Sobieski Jan zob Jan III Sobieski
król Polski
Sobolowa Barbara Sokolnicki Michał gen Sokolnicki Michał Soldenhoffer fabrykant Sołtyk ksiądz dziekan krakowski

Sołtykow gen ros Spath chirurg Stackelberg Otto Magnus ambasador
ros Stanisław August Poniatowski król
Polski




Staszic Stanisław Starzeński Michał starosta brański
czł KW ON
— Stefan Batory król Polski Steinweg (Steinvege) chirurg Stempkowski (Stąpkowski) Józef
Gabriel gen lejtn Stetkiewicz Tadeusz gen mjr
członek KW ON Stolle Jan de sztabschirurg Suchodolski Antoni poseł smoleński
Suchodolski Wojciech poseł ziemi
chełmskiej chór —

Suchorzewski Jan poseł Sufczyński (Suffczyński) Jan gen mjr
Sutek Zdzisław Sulkowski Franciszek ks gen insp
z wojska koron Sulkowski Józef por Sulkowski szef reg piesz Suworow Aleksander gen ros
Sussmilch Jan Gottfried d-ca bat

Szcześniak A B Szubalski Karol kpt art Szultz Konstanty kpt Szwykowski Józef szambelan
królewski członek KW ON Szwykowski kpt szef Szydłowski Teodor chór nurski
członek KW ON Szyller (Schuller) ppłk
Świącicki rotm
Tarnowicki oficer Tarnowski hrabia Ternpelhof historyk pruski Teodorczyk Hieronim Thesby Belcour płk Trębicki Michał ppłk Tielke Jan Gottlieb Tokarz Wacław
Topór Butrymowicz Mateusz zob
Butrymowicz-Topór Mateusz Trojanowski Feliks Trokin Ludwik gen mjr

Troskulaski ksiądz Turno Ludwika Turpin de Crisset (Lancelot)
Tyszkiewicz Ludwik hetman polny
litewski
Ułan Aleksander Uruski
Usedom Adolf Detlef gen pruski
Walewski Michał wojew sieradzki
wicebrygadier Walewski Romuald członek KW ON
Wawrzecki Tomasz poseł bracławski

Wągrowski Stanisław mjr Wedelstedt (Wedelsztet) Michał rtm
Wegecjusz Renatus Flawiusz

Wejchardt T T medyk i pisarz Wielhorski Józef Wielhorski Michał gen mjr szef

Wielowieyski Stefan gen lejtn Więckowski kpt Wilkowski Jan tow kaw nar Winnicki ksiądz dziekan Wirtemberski (Wirtemberg) Ludwik gen
—
Witkowski szer
Witte (Witt) Józef de gen mjr
Władysław IV król Polski
Wodzicki Józef gen mjr szef reg


Wolański Adam
Woliński Janusz Woroncow Semen nr poseł ros
w Londynie Wybicki Józef Wysocki Rafał kpr Wyszkowski mjr
Zabiełło Jerzy poseł członek KW ON
Zabiełło Michał gen lejtn

Zabiełło Szymon gen lejtn Zabłocki Franciszek satyryk
Zahorski Andrzej Zawadzki mjr szef
Zawisza Michał płk
Zajączek Józef gen szef Zbitkawer Szmul liwerant
Zienkiewicz Wacław
Zalewski Michał poseł trocki Zubow Platon Aleksandrowicz
Zamoyski Jan kanclerz faworyt Katarzyny II
Zarzecki por
Zawadzki Stanisław ppłk korp inż Żółkiewski Stanisław hetman
Zywczyński Mieczysław
Zawadzki W



WIELKOŚĆ 24X17CM,TWARDA OKŁADKA,LICZY 451 STRON,12 ILUSTRACJI.

STAN:OKŁADKA DB-,DEDYKACJA POKAZANA NA SKANIE,MINIMALNE ZAPLAMIENIE KILKU PIERWSZYCH I OSTATNICH STRON,POZA TYM STAN W ŚRODKU DB .

WYSYŁKA GRATIS NA TERENIE POLSKI / PRZESYŁKA POLECONA PRIORYTETOWA + KOPERTA BĄBELKOWA ,W PRZYPADKU PRZESYŁKI ZAGRANICZNEJ PROSZĘ O KONTAKT W CELU USTALENIA JEJ KOSZTÓW / .

WYDAWNICTWO MON WARSZAWA 1975,NAKŁAD 2850 EGZ.

INFORMACJE DOTYCZĄCE REALIZACJI AUKCJI,NR KONTA BANKOWEGO ITP.ZNAJDUJĄ SIĘ NA STRONIE "O MNIE" ORAZ DOŁĄCZONE SĄ DO POWIADOMIENIA O WYGRANIU AUKCJI.

PRZED ZŁOŻENIEM OFERTY KUPNA PROSZĘ ZAPOZNAĆ SIĘ Z WARUNKAMI SPRZEDAŻY PRZEDSTAWIONYMI NA STRONIE "O MNIE"

NIE ODWOŁUJĘ OFERT KUPNA!!!

ZOBACZ INNE MOJE AUKCJE

ZOBACZ STRONĘ O MNIE