Ryszard Tomkiewicz

Olsztyńska Delegatura Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym 1[zasłonięte]945-19

Olsztyn 1995
212 s., 24 cm
stan dobry




Wstęp........................ 5
Rozdział I. Powstanie i działalność Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami
i Szkodnictwem Gospodarczym................ 9
Podstawy prawne..................... 9
Cele i zadania...................... 20
Komplety orzekające................... 23
Sprawy osobowe i finansowe................. 28
Kontakty ze społeczeństwem i prasą.............. 32
Biuro Wykonawcze.................... 37
Organy wykonawcze Komisji Specjalnej po lipcu 1950 r........ 48
Zasadnicze kary: obóz pracy i grzywny............. 50
Rozdział II. Pierwszy okres pracy Delegatury Komisji Specjalnej w Olsztynie
(1945—1947)...................... 68
Powołanie olsztyńskiej Delegatury............... 68
Struktura organizacyjna.................. 73
Kadry......................... 76
Współpraca z innymi instytucjami............... 84
Kontakty ze społeczeństwem. Prasa............... 87
Funkcjonowanie Delegatury................. 90
Rozdział III. Olsztyńska Delegatura w czasie „bitwy o handel" (1947—1950) . 104
Po zmianach czerwcowych.................. 104
Struktura organizacyjna.................. 106
Sprawy personalne.................... 110
Współdziałanie z innymi instytucjami.............. 122
Kontakty ze społeczeństwem. Prasa............... 125
Przedstawicielstwa w powiatach................ 128
Analiza działalności Delegatury................ 166
Rozdział IV. Ostatnie lata funkcjonowania olsztyńskiej Delegatury
(1950—1954)...................... 177
Zmiany w zakresie działalności................ 177
Struktura organizacyjna.................. 180
Pracownicy Delegatury................... 184
Współpraca z Prokuraturą Wojewódzką i innymi instytucjami..... 189
Charakterystyka działalności Delegatury.......... 194
Podsumowanie...................... 205
Bibliografia .................... 207
Wstęp
Niemal pól wieku temu, 16 listopada 1945 r., została powołana Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym. Zlikwidowano ją dziewięć lat później, 23 grudnia 1954 r. Dekret powołujący Komisję Specjalną (wraz z późniejszymi nowelizacjami) zapewnił jej szczególną, uprzywilejowaną pozycję wśród instytucji wymiaru sprawiedliwości w Polsce, a także w stosunku do innych władz, łącznie z Milicją Obywatelską i Urzędem Bezpieczeństwa.
Utworzenie Komisji Specjalnej zbiegło się w czasie z wydaniem dwóch innych bardzo ważnych dekretów, zaostrzających wymiar sprawiedliwości w kraju. Członkom Komisji Specjalnej, jej Biura Wykonawczego oraz delegatur nadano szerokie uprawnienia, podobne do tych, jakie przysługiwały sędziom i prokuratorom. Posiedzenia, zwane kompletami orzekającymi, w czasie których podejmowano decyzje o wyrokach, były niejawne, odbywały się bez udziału oskarżonego i obrońcy. Komisja mogła wydawać wyroki, skazujące oskarżonego na pobyt w obozie pracy przymusowej do dwóch lat. Istniały też kary dodatkowe, często niewiele mniej dotkliwe. Po czerwcu 1947 r. drugą karą zasadniczą, jaką mogła wymierzać Komisja, stały się bardzo wysokie grzywny. Postanowienia karne Komisji Specjalnej były ostateczne, a decyzje o przyznaniu na przykład prawa do przedterminowego zwolnienia z obozu pracy (zapewnionego dek­retem), podejmowano bardzo rzadko. Komisja Specjalna mogła samodzielnie wydawać wyroki lub kierować sprawy do sądu powszechnego, z przygotowanym już aktem oskarżenia. Działała na terenie całego kraju za pośrednictwem swoich delegatur. Przez pewien czas (1947—1950) funkcjonowała dodatkowo także za pośrednictwem gęstej sieci inspektorów powiatowych oraz kontrolerów społecznych przy społecznych komisjach kontroli cen.
Komisja Specjalna zajmowała się ściganiem (tylko do lipca 1950 r.) i karaniem (przez cały czas) wszelkich nadużyć i przestępstw gospodarczych, w tym także przestępstw podatkowych i urzędniczych. W okresie 9-letniej działalności władze państwowe wielo­krotnie powierzały jej coraz to nowe zadania, rozszerzające tym samym zakres orzecznictwa karnego, łącznie z rozpatrywaniem niektórych spraw należących do kręgu „politycznych". Najczęściej zajmowano się sądzeniem ludzi oskarżonych o „rozpowszechnianie informacji wrogich państwu polskiemu", lecz także karano na przykład za nawoływanie do przeciwstawiania się tworzeniu spółdzielni produkcyjnych na wsi, za odmowę służby wojskowej czy za bardzo szeroko pojęte chuligaństwo. Niejednokrotnie zdarzały się też przypadki, gdy władze państwowe wykorzystywały Komisję Specjalną do erv politycznej Tak było w okresie przygotowań do referendum czy przed wyborami do Sejmu Ustawodawczego. Na przykład Komitet Wojewódzki PPR w Olsztynie zalecał komitetom powiatowym, by zbierały materiały obciążające przeciwników politycznych i kierowały je bezpośrednio (pomijając sądy lub prokuratury) do Delegatury Komisji
Specjalnej w Olsztynie. Przedmiotem niniejszej pracy jest funkcjonowanie Delegatury Komisji Specjalnej w Olsztynie, obejmującej zasięgiem działania całe województwo oraz inspektorów powiatowych i członków społecznych komisji kontroli cen (tylko w okresie od lipca 1947 r do lipca 1950 r.). Kolejne rozdziały odpowiadają trzem zasadniczym etapom jej pracy. W pierwszym okresie (grudzień 1945 — czerwiec 1947) Delegatura prawie wyłącznie rozpatrywała doniesienia, które wpłynęły do jej biura skarg od innych instytucji bądź władz, ewentualnie od obywateli. Samodzielnie nie wykryto zbyt dużej liczby przestępstw. Drugi okres pracy olsztyńskiej Delegatury (czerwiec 1947 — lipiec 1950 r.) to intensyfika­cja jej działalności i Komisji Specjalnej w ogóle. Przełom nastąpił w połowie 1947 r., gdy powierzono jej główną rolę w przygotowywanej przez władze państwowe od wiosny tego roku „bitwie o handel", przedsięwzięciu mającym na celu jeżeli nie całkowite wyelimino­wanie, to na pewno znaczne ograniczenie sektora prywatnego w gospodarce narodowej. Tym razem Delegatura już nie tylko osądzała napływające do niej sprawy, lecz także samodzielnie (przede wszystkim za pośrednictwem kontrolerów społecznych) docierała w teren, poszukując nadużyć i przestępstw. Efektem działalności Komisji Specjalnej w tym okresie było zachwianie na wiele lat proporcji w trójsektorowym podziale gospodarki kraju. Ostatni etap funkcjonowania Delegatury (lipiec 1950 — grudzień 1954) byl ściśle powiązany z reformą wymiaru sprawiedliwości w Polsce, przeprowadzoną w połowie 1950 r., z powołaniem Prokuratora Generalnego i wyodrębnieniem ze struktury organizacyjnej sądownictwa prokuratur wojewódzkich i powiatowych (właśnie wtedy pojawiły się sugestie niektórych przedstawicieli władzy, by zlikwidować Komisję Specjalną co jednak nie nastąpiło). Odtąd, aż do likwidacji Komisji w grudniu 1954 r., praca Delegatury przebiegała nieco odmiennym torem niż w latach poprzednich. Jej działalność bardziej zaczęła przypominać pracę sądu, gdyż wydawała jedynie wyroki na podstawie aktów oskarżenia przesyłanych z Prokuratury Wojewódzkiej. W trzecim okresie działalności członkowie Delegatury nie prowadzili juz czynności śledczodochodzeniowych. Analiza działalności olsztyńskiej Delegatury została poprzedzona rozdziałem natury ogólnej. Omówiono w nim m.in. podstawy prawne działalności Komisji Specjalnej, zasady funkcjonowania jej kompletów orzekających oraz pracę organu wykonawczego Komisji - Biura Wykonawczego. Scharakteryzowano tez obóz pracy w Milęcinie oraz zasady orzekania kar grzywny. (...) Specjalnej można się było dowiedzieć z licznych, szczególnie w lalach 1947—1950, 7 doniesień prasowych ' oraz zapisów stenograficznych posiedzeń Krajowej Rady Narodo­wej s. Do drugiej połowy lat osiemdziesiątych, poza krótkimi, najczęściej nieprecyzyjnymi wzmiankami w niektórych pracach dotyczących zagadnień gospodarczych kraju w latach powojennych, bezpośrednio o Komisji Specjalnej nie pisano wcale". Wyjątek stanowiły publikacje omawiające zawartość archiwów państwowych, w których zgromadzona była dokumentacja dotycząca Komisji Specjalnej
W 1987 r. ukazały się wspomnienia Andrzeja Burdy, drugiego z kolei przewod­niczącego olsztyńskiej Delegatury Komisji Specjalnej. Mimo wartości pamiętnikarskiej, książka ta nie może stanowić rzetelnego źródła historycznego do dziejów Komisji Specjalnej ijej olsztyńskiej jednostki. Znacznie więcej (bo na podstawie wnikliwej analizy materiałów źródłowych) na temat mechanizmów działania Delegatury Komisji Specjalnej w Olsztynie (głównie w okresie, gdy jej przewodniczącym był A. Burda) można się dowiedzieć z pracy dotyczącej działalności Polskiego Stronnictwa Ludowego na Warmii i Mazurach, choć ze zrozumiałych względów autor musiał temat olsztyńskiej Delegatury potraktować marginalnie.Kolejny raz o Komisji Specjalnej napisano w pierwszym oficjalnym numerze miesięcznika „Karta". Autor artykułu, poza przedstawieniem krótkiej charakterystyki tej instytucji, zajął się przede wszystkim obozem pracy przymusowej w Milęcinie, gdzie głównie kierowano osoby skazane przez Komisję oraz przytoczył kilka fragmentów orzeczeń karnych sporządzonych przez członków Komisji. Charakter publikacji, zgodnie z założeniami programowymi pisma, miał zasygnalizować (lub przypomnieć) istnienie Komisji Specjalnej i skłonić do podjęcia badań nad jej działalnością.
Najwszechstronniejsze — jak dotąd — opracowanie podejmujące temat Komisji Specjalnej ukazało się w 1993 r. Autorzy tej publikacji w sposób wnikliwy omówili proces jej powstania, uwarunkowania powodujące zmiany kierunków działalności oraz strukturę organizacyjną Biura Wykonawczego. Cennym dodatkiem, choć nie pozbawio­nym błędów, są zamieszczone tam tabele i zestawienia liczbowe.

Słowa kluczowe: